Церги хIинчIчӏги БукIанила ГьентIа росдада асскIоб цо рохьоб цер. Царада рагIун буго цо росулӏ бертаде хIадурлъулел ругилан. Царацца хIукму гьабун буго берталълъе ине. Гьелда ракIалда букIун буго гьенисса щибгIаги бикъизе щвелин абун: яги гьан, яги гIанкIу. Инаго нухда царада бихьун буго чIирчIидулеб хIинчIчӏ. Царацца абун буго хIинчIчӏалда: – Дур чIирчIирдул берцинлъи. Дида кидаго рагIичIо гьедигIан берцинаб чIирчIиди. Дида ракIалде ккола гьедигIан берцинаб гьаракь гьабизе кIола дургIадинал беразда. – Гуро, – ян – ахIдон буго биххун ххутIараб хIинчIчӏ. – Беразда гьаракь гьабизе кIолищ? Царацца абун буго: – Гьедин батани бералги къанщун цо ахIун биччанте. Гьеб меххалълъ дида абизе кIола дуцца бераз ахIулеб гьечIилан. ХIинчIчӏ, боххизеги боххун, къанщун бералгун бакъан биччазе лӏугьун буго. Бигьа гьабун асскIобеги лӏугьун, хапун ккун, царацца хIинчIчӏ кванан буго.

ШУДУКIАЙ (Маргьа) ЙикIанила, йикIинчIила, ШудукIалълъул, щуго яс йикIанила. Цо къоялълъ ШудукIалълъ ясазе карщ гьабунила. Гьеб чIчIикIизе гъудал ратичIила. Пайда гьечIилан ШудукIай гъудазе цIцIул къотIизе рохьое анила. Рохьое унаго, гьалда данде кканила цо бацI. БацIицца гьикъанила: «Кие мун уней йигей?» абун. – Дунали рохьое уней йиго. Верехха, дуцца гьадал дир лъимал кваназе гурин! Рахан нуцIцIагин таралин дицца гьел – анги абун ШудукIай рохьое ялагьун анила. Гьеб рагIаги дир гIиндаян, бацI, боххиялълъ, лъабцIцIул кIанцIун, ШудукIалълъул рагьде щванила. – «ШудукIалълъул щуго яс, нуцIцIа ричIе, эбел хвадал!» – ян ахIанила. – Рагьиларо, мун нижер эбел гуро, нижер эбел баргъичазул килщал цIурай, курхьабазул гъажал цIурай йикIанилан абунила ясаз. Цинги бацIицца рохьобеги ун, пенкьелодул курхьаби гьарунила, макъаридул баргъичал гьарунила. ТIад буссун лъималазул кIалтIе щванила. НуцIцIил картIиниссан баргъичалги, курхьабиги рихьун тун ххадуб, ясаз бацI жанибе биччан танила, Жанибе борчIарабго бацIицца цо яс мокърукь яхъанила, цо яс ссанкIида нахъа къазаюнила, цояй рахъдалълъ къазаюнила, кIиго яс кванила. ШудукIалълъул гьацIцIул, нахул, хьодол хъуби рукIанила, гьелги чIчIикIанила. ТIири течIого карщги чIчIикIанила, кутакалда чехьги цIун, бацI цо бакIалда бегизе анила. Гьениб рахIаталда кьижанила. ЩудукIай рокъое юссанила: цониги яс гьечIила. – «ЩудукIалълъул щуго яс кир ругел, эбелхвадалан» ахIтIанила. Дун гьаний йиго – ян цояй ссанкIида нахъассан ахIданила. Дун гьаний йигилан цояй мокърокьан, цояй рахъдалълъан ахIданила. КIигояй тIагIун ятанила. ГIоданила, йортанила чIчIичIчIиданила, хъвагIаданила, хъерщеданила, тIирщаданила. Карщалде рортани, карщ гьечIила, нахалде, гьоцIцIоялде якканила – гьебги гьечIила. Чараги бухIун, чуриги бухIун ххутIанила. БацIие гьабизе кIолеб щибниги жо бугеб ани, ясалго кIваричIоанилан ШудукIай кьвагьулей, юхIулей йикIанила. ШудукIалде асскIобе зигара гьабун цер бачIанила Гьелълъ ШудукIалда, бацIие хIилла жиндицца гьабилин, жиндие тIатIулълъ ххинкIалги гьаруни, квасул бусенги тIамунийилан абунила. ШудукIайги гьелда рекъанила. Къассде ШудукIалълъ ясазеги жиндиегоги тIатIулълъ ххинкIал гьарунила, царае тIорччол ххинкIал гьарунила. ХхинкIал кунеб меххалълъ цер ххинкIазул лъахь-лъахьи бугилан зигарданила, гьеб дурго ца-кIалалълъул чIахIалъиялълъул жо бугилан ШудукIалълъги абунила. Регизе мехх щванила. Яхъун ШудукIалълъ царае зазил бусен тIамунила. Ясазеги жиндиегоги квас-квасул бусен тIамунила. Цер босен хIенчолеб бугилан зигарданила. ШудукIалълъ, гьеб дурго ракьа-гьаналълъул чIахIалъиялълъ бугеб жо бугилан абунила. Абухъего гьеб гьедин батизе бегьулилан, зигара тун цер кьижанила. Радал цер къватIибе бахъанила бацIида ххадуб лIугьанила. Рохьоб добе баккун, гьанибе баккун, бацI балагьанила. АсскIобе билъун гара-чIваранила. Гьадин-гьадинан гьоркьоб гьудул-гьалмагълъи ккезабунила, цо хъещтIезе ун лълъикI гуродаян тIаделъанила. БацI цIакъ букIкIуркIахъданила. Чехьги цIун букIаго хъещтIезего щай абун зигарданила. Жибго бегун букIун, царал ххабар-кIалалълъухъ гIенеккун чIчIезе бокьун буканила бацIие. Цер кинго тIасса бичIичIила, хъещтIезе бачанила. Цин рахъун чIчIун хъещтIанила, гьанже гIодор чIчIун хъещтIон лълъикIин, гьанже «мукIусгъей» гьабун лълъикIилан, царацца батIи-батIиял къагIидаби малълъанила. Бищун ссанагIатаб куц ккарабго цер бацIида гьоркье кIущанила. БацI цIералда рекIун ххутIанила. Гьеб меххалълъ цер, – махил росе, миккил росе ян ахIданила. ШудукIай тIилалгун, гIурдулгун тIаделъанила. БацIида гIадалълъ цо тIил банила, магIарзухъан цояй яс къватIие кIанцIун ячIанила, цоги банила – цоги кIанцIун ячIанила, гьагъадин балаго, хьодол, нахул, гьацIцIул хъуби, карщ, турхьиялда къватIире ралел рукIанила.. Ццим буссунарого ШудукIай кьабулейго-кьабулей йикIанила. БацIиде цIакъго хIал кканила. Бахъун туркIанила, цIцIороде кIудияб тIомги бахъун бачIанила, бацIги борчIанила. БацI борчIарабго, цер лъутанила – бацI ххадуб бортанила. Цер цо картIинибе борчIун унеб букIанила, бацIихъе рачIчI кквезе щванила гьелълъул. Царацца гьеб меххалълъ бацIиде: – дир рачIчI кквезе щвечIеб жо! КIал-диб тIурччи ккураб жо! – ян ахIанила. – Вагь! Дир кIалдибе ккараб жо рачIчI гуреб, тIурччидаян, бацIицца кIал гьакIкIанила. Цер тIубан картIинибе борчIанила. Кван щинабги магIазухъан бачIун, церги кодоссан борчIун ххутIанила бацI. Нахъе балагьалдасса цIунагиян, ясалги данде рачун ШудукIайги танила.

Царал бохх Цер битIун буго рохьобе цIулада ххадуб. Рохьобе инаго царал бохх хIарщулӏ къан буго. Царада гъотIода мокъокъ бихьун буго. Цер кIалъан буго мокъокъида дир бохх бацIцIизе гъотIодасса цо тIамах реххеян. – Реххиларо, – ян абун буго мокъокъицца. Гьеб меххалълъ цер кIалъан буго гъедуялда: – Гъеду, ва гъеду, дицца гьарана мокъокъида гъотIодасса дие цо тIамах реххеян бохх бацIцIизе, гъолълъ реххичIо; реххе дие цо тIамах бохх бацIцIизе. – Реххиларо, – ян абун буго гъедуялълъ. Ххадуб цер кIалъан буго гугоялда. – Гуго, ва гуго, дицца гьарана мокъокъида дие гьотIодасса цо тIамах реххеян бохх бацIцIизе, гъолълъ реххичIо, дицца гьарана гъедуялда гъолълъги реххичIо; дуццагIаги реххе дие цо тIамах бохх бацIцIизе. – Реххиларо, – ян абун буго гугоялълъ. Цер кIалъан буго цIцӏумалда. – ЦIцӏум, ва цIцӏум, дицца гьарана мокъокъида дие гъотIодасса цо тIамах реххеян, гъолълъ реххичIо, дицца гьарана гъедуялда дие цо тIамах реххеян гъотIодасса, гъолълъги реххичIо, дицца гьарана гугоялда дие цо тIамах реххеян гъотIодасса, гъолълъги реххичIо. ДуццагIаги реххе дие гъотIодасса цо тIамах дир бохх бацIцIизе. – Реххиларо, – ян абун буго цIцӏумалълъ. Аххирги цер кIалъан буго цIцӏунцIцӏраялда. – ЦIцӏунцIра, цIцӏунцIра, дицца гьарана мокъокъида, гъедуялда, гугоялда, цIцӏумида дие гъотIодасса цо тIамах реххеян бохх бацIцIизе, гъоз реххичIо. ДуццагIаги реххе дие тIамах. ЦIцӏунцIцӏраялъ реххун буго царае бохх бацIцIизе тIамах. Цер, бацIцIун боххгун, ун буго рокъобе.

Церги бакьучги Церги бакьучги рукIанила кIудиял гьалмагъзаби. Гьал цо сордоялълъ чанаре анила, гьазухъе щванила цо моххмоххги. Гьаз хIукму гьабунила гьаб бищун ракъараб заманалде нахъе тезе. Гьедин гьабги нахъе тун рукIаго, цо заманалдассан царацца абунила: – РачIа гьадаб моххмохх бищун цIакъаб макьу бихьаразе кьезе, – ян. Реганила кьижизе, бакьучалълъ бачIинахъего, кьижун биччан танила. Гьаб кьижарабго бахъун царацца моххмохх кванила. Бакъараб бакьучида гIемер меххалълъ кьижизе кIвечIила. Гьалълъ, тункун церги бахъине гьабун, абунила: – Гьа, бице дуда бихьараб макьу. Царацца абунила: – Цин дуцца бице. – Дида хханассул васассе чIчӏужу ячунеб бертин бихьана, гьениб гIемер кепалда гьекъолел, кваналел рукIана, кьолеб батIи-батIияб кунеб жоги букIана, – ян бицанила бакьучицца. Царацца абунила: – Гьеле гьедин берталълъ мун букIинги лъан, дицца мун кьижараб меххалълъ моххмохх кун букIана. Мискин бакьучалълъ гьелде данде абунила: – Бихъагихха дур чехь, дуцца макьил бицараб меххалълъго щаклъун букIараб дун, цощинаб хIила гьабизехъинцин батичIонийинхха гьаб болъоницца, – ян. Макьилӏ кванараб квеналдалъун бакьучалълъул чехь гIорцIцӏичIила, гьаб гъарин, бакъуцца хвезе дагьалълъ ххутIанила. Ххадубги бакьучицца царада абунила: – Гьалмагъзабазда гьоркьоб гуребги жидерго эбел-инссуда гьоркьобцин царацца хIила гьабулилан рагIун букIана, гьанже дир гьелда ракIчIчӏана. Жакъа къоялдасса нахъе тIокIаб дун дуда бихьизе гьечIо, дида мун бихьулареб гIадин, тIокIаб нилӏеда гьоркьоб гьудуллъиги гьечIо, дургун гьудуллъи гьабизегIан гьойдулгун гьудуллъи гьаби гIезегIан лълъикI. Гьанже цер гIодизе, ахIдезе лӏугьанила, мун гIадинаб лълъикIаб гьудулги батIалъун дида дунялалда букIине кIоларилан. Гьелдасса ххадуб гьалълъ гьедун рагIи кьунила жакъа къоялдасса нахъе жинцца бакьуч бакъун теларин, жибго бакъун букIанигийилан. Царае гьалълъулгун гьудуллъи тIезе бокьун букIинчIила, щайгурелълъул гьеб цадахъ гьечIого жиндиего гIураб квен батизе гьалда кIолеб букIинчIила. ГIабдал бакьучги гьалълъул рагIуда божанила, гьанжессаги гьалълъулгун гьудуллъиялда чIчӏанила. Гьелдасса ххадуб анлӏго-анкьго къоялълъ нахъасса къотIичIого квине жо балагьулелги рукIун, гьазда цо гьанал кесек батанила, кутакалда ссвакарал гьал цо нохъода кьижанила. Макьилӏ бакьуч цо рахIат хун лӏугьанила, гьаб, рагьун бергун, балагьанила, бугила царацца гьеб гьанал кесекги кун, гIорцIцӏичIеб меххалълъ босун бакьучил чахьалда каратIги бахъун, гьалълъул бакьал ххарцIунел. КIанцIун тIаде бахъанила бакьуч. – Дуцца гьабулеб жо щиб?! – ан ахIанила. – ГьанжелълъагIан дуцца гьабураб жо гьадингояб жо букIана, гьанже дие гьабураб жоялда данде ккун! Гьанже дицца мун кибе кIанцIаниги тезе гьечIо! Ццебе цер тIуранила, ххадуб бакьуч бортанила, гьедин унел гьал цо кьурул рагIалде щванила. Царацца рачӏчI ццебеххун хьвагIанила, рачIчӏалда ххадуб хапулаго бакьуч кьурулӏа гъоркье реххун анила, гIодобги речIчIун, бетIер бихъанила. TIacсa гьоркьеги балагьун, царацца абунила: – Гьанже балагьилин, – абун. Гьадинги абун, цер ахIулаго кечIгун, анила.

УНССОКОЛОССА ХIОЖОГИ ГУРЖИЯВГИ (Ххалкъияб ххабар) НекIо заманаялълъ магIарулал давладе хьвадулел рукIун руго. ГIемериссел гьел Гуржиялълъе унел рукIун руго. Цо нухалълъ Унссоколосса ХIожо абурав чи ун вуго гьениве давла гъабизе. Щибниги жоги щвечIого, гьасс гуржиязул цо гьитIинав васс викъун, жиндаго цадахъ Унссоколове вачун вуго. Жиндирго лъималги рукIинчIого гьасс гьав жиндиего васлъун тун вуго. Вас кIудияв гIун, гIолохъанчи лIугьун вуго. Гьав кIудияв гIунагIан гьессул жиндирго ватIаналдеххун ххиялал гIемер кколел рукIун руго. ГьитIинаб меххалълъ живго вукIарав рукIа-рахъин, эбел-эмен, росу-ракь: ццебесса унеб букIун гьечIо гьассда даим. КигIан цIакъ вокьун ХIожоцца хьихьулев вукIаниги, ракI Гуржиялдеххун цIцIалеб букIун буго. ХIожо щаклъун вуго гьассда. Къойидасса къойиде вас пашманлъулев вихьараб меххалълъ, ХIожоцца цо нухалълъ ахIун, гьикъун буго гьассда: – Я, дир вас, мун дида гьаб заманаялълъ пашманго вихьулев вуго, щиб дуда ракIалда бугеб жо, дуе бокьараб жо щиб? Дуе бокьараб жо гьабизе буго дицца, бице дурго, – ян. – Дуцца, дир эмен, дун гIезегIан берцингоги хьихьулев вуго, дие щибниги гьаниб камураб жоги гьечIо, кигIан кин бугониги дун ватIаналълъ цIцIалев вуго, ватIаналълъ дие рахIат толеб гьечIо. Дур ракI унтилебан дудаги абизе кIоларого, дир ракI унтун, дидаги хIехьезе кIоларого вукIана дун. Гьанже дуцца цIеххедал бицинчIого тезе бегьичIо. Виччай дуцца дун инссул росулIе, – ян бицанила васасс. ХIожоцца цIакъ пикру гьабунила васасс бицараб жоялълъул, цIакъ кIудияб ургъел кканила гьассда. Гьадинаб пикруялълъ букIанила гьассул ургьимесс бухIулеб: – Диего гьавурав васгIан дие гьав вокьулев, гьассие бокьараб жо гьабичIони, ракIалълъ толарев, гьадигIан ине бокьарав кин гьав чIчIезавилев, гьассдасса ватIалъун кин дун вукIинев? Аххир хIукму гьабунила ХIожоцца: «Васассе бокьараб жо дицца нахъчIваларо. Таваккал! Гуржиялълъ дир вас вугингIаги вукIина ракI парахатлъиялълъе». ХIожоцца чу-ярагъ, ретIел-тIеххги къачIан, вас нухда лъунила. Вас ун дагъабго заманалдассан ХIожое вас гьавунила, жеги дагьабго заманалдассан живго ХIожоги хванила. Гьессул хIурмат гьабун, васассда ХIожо абураб цIцIар лъунила. ХIассил, васассда ХIожол ХIожоян абулеб букIун буго. МоцIцIал анила, сонал анила, ХIожол ХIожо гIун вачIунев вукIанила. Гуржиялълъе чабхъаде хьвадун-руссун, хьвадун-руссун росдал багьардурзабиги рукIанила. Рокъоб букIа, къватIиб годекIаниб букIа, жибго чабхъадул бицун, давладул бицун рукIунел рукIанила гIадамал. БахIарчилъи гьабурассул цIцIар гьабулеб букIун буго, къадарлъи бихьарав ссуризавулев вукIун вуго. Росу рагIалде майданалде рахъун чуязда гьунарал гьаризе ругьунлъулел, гIужда туманкI речIчIизе, ххвалчен хьвагIизе ругьунлъулел рукIун руго. ХIожол ХIожоццаги хIаракат гьабулеб букIун буго ххеххгого жиндасса кIудияз гьабулеб батараб гьабизе ругьунлъизе. Рокъоб эбелалълъги бицунеб букIун буго гьассда эмен давладе хьвадулев вукIараб куцалълъул, Гуржиялълъ вас вукIиналълъул. ХIассил, гьассул ракI чабхъаде иналълъул пикруялда букIун буго. Цо нухалълъ къачIадун руго росдал гIолохъаби чабхъаде ине. ХIожол ХIожоцца абунила гьезда: – Бегьиларищ нужеда цадахъ дунги вачIине? – ян абун. – Угь, гьасс бицунеб жоялълъухъ балагье, мун гIадинал гIиссинал чагIи гьенире кин унел? Щиб дуцца гьениб гьабун бажарилеб жого? Рокъов чIчIа, гьудул, кIваричIин дуе чабхъенго. – Бугониги дун нужеда цадахъ вачIине къачIала, – янги абун, гьасс рокъовеги вилълъун хIадурлъи гьабун буго. Эбелги гьедигIан данде чIчIун. гьечIо гьассда, щайин абуни, доб заманаялълъ гьеб цIакъ билълъараб жо букIун буго. – Гьав ХIожол ХIожо нилIеда цадахъ вилълъани, нилIее нухда гьассул квалквал гуреб тIокIаб жо ккеларо, рачIа гьав вагъа-вашаризегIан нилI ххеххго рахъун, гьаб ракь тезин, – абураб хIукму гьабунила гIолохъабаз. Ихдалил къоялъ хъахIлъи балелдего анссадерил гIолохъабазул гьитIинабго къокъаялълъ росу танила. Радал вахъаравго ХIожол ХIожо къачIан чу-ярагъгун, эбелалълъе къо-мехх лълъикI гьабун, рекIун, кьабун чода цIцIалгун къватIиве вахъанила. Балагьанила, ун ругила гьалмагъзаби гьавги тун. Гьаб жо квеш рекIедаги унтун, ццимги бахъун, кьабизабунила гьасс гьазда ххадуб. Бер рукIкIиналде гIазул мугIрузул ракьанда къайиги чIван, сордо базе рещтIараб анссадерил къукъаялде тIаде кканила гьав. – Ассалам гIалайкум гIолохъаби! – ВагIалайкум салам, рещтIа! – РещтIинаро, нужеда цадахъ рещтIине бокьун букIарабани, нуж дунги тун инароан. ХIожол ХIожоцца ХIожол цIцIар гIодоб толареблъи лъай нужеда, – абураб рагIиги реххун, ХIожо довегIанги ун, хIатIихьен бан чуги биччан, живго цохIо къайиги чIван чIчIун вуго. Радал бахъун, къокъа ун буго цояб рахъалдеххун балагьун, ХIожол ХIожо ун вуго цояб рахъалдеххун балагьун. Гуржиязул мугIрузда терелевги вукIун, аххир цо бакIалда ХIожол ХIожода цо гIулбузул илхъи бихьун буго. РачIа дицца гьаб илхъи хъамун бажаруларищали бихьизин абураб жо ракIалде ккун буго гьассда. Лъабго-ункъо илхъичиги ватун, кьвагьи-гIанхъиги ккун, ХIожол ХIожо лIукъ-лIукъун гIодов ккун вуго. РачIун руго гуржиял тIаде, цIеххон буго – мун щив, кисса – ян абун. Щиб гьабуниги бицун гьечIо гьасс. Гьаб гъалмагъалалде тIаде цоги гIиял къаяздасса гIадамалги рачIун руго. Ссверун лIугьун балагьанила гьал, пайда щиб – лIукъ-лIукъун хвеялде ван вугониги, къорицца ккураб бацI гIадин ццидаххарав ярагьунев гьитIинав гIолохъанчи вугила. Цояз абунила бацIицца бацIил гIамал теларин, рачIайин гьав чIван реххизин абун, цояз абунила гIайиб гурищ гьитIинав гIолохъанчи, гьаб сапар гьадин ккун тун нахъа тIокIав вачIинарин гьав, рачIа гурхIел гьабизин абун. Аххир цоясс абунила гьав чи диццаго хьихьизе тIадеги восила, рокъовеги вачина абун. Гьассде гIемер данде чIчIолев чиго вахъинчIого гуржиясс ХIожол ХIожо гьакидаги лъун жиндирго рокъове щвезавунила. Гуржиясс лълъикIал даручагIи ахIун, ХIожол ХIожое дараби гьаризе тIамунила, лълъикIаб квен кьун, хьихьанила, цIакъ гьассул ургъел гьабунила. Цо моцIцIгIанаб мехх бараб меххалълъ ццеве вукIарав гIадав чи лIугьанила гьассул. ЛIугьараб щинаб жоялълъул пикру-хIисаб гьабураб меххалълъ ХIожол ХIожода гьадинаб жо ракIалде кканила: – ГьадигIан дие хъулухъги гьабун, захIматги бихьун дун щайдай гьав чияссе? Мун щив абун тIоццебе цIеххараб меххалълъ диццаги бицинчIо, тIокIаб гьассги цIеххечIо, рачIа дицца гьалълъул цо кIалъай гьабизин гьассдеххун, кин бугониги дир рухI хвассар гьабурав чи вуго гьав, гьаб жо дида кIочон тезе бегьиларо. Цо къоялълъ ХIожол ХIожоцца гуржияссе жиндир ракI чучанила: – Дун вуго Унссоколосса ХIожол ХIожо, дуцца дун холев бакIалдасса вахъинавуна, дуе гьабизе лълъикIлъи лъаларого вуго дун, дуцца дун цIакъ нечезавуна, ххассго гьаб лIукъел ккеялълъе сабабги дун рокъове вачун хьихьизе гIадаб букIинчIелълъул. ХIисаб щиб дуцца дие гьаб лълъикIлъи гьабиялълъе, гьалълъул цо магIна батила? Гуржияв, гьасс гьаб ххабар бицараб меххалълъ, цо тамашаго вохханила. Тирщун тIадеги вахъун, бан къвалгун къочанила ХIожол ХIожода, роххалил магIу бачIанила чваххун; гьанже бицанила гуржиясс гьаб ххабар: – Дур инссуцца дун, гьитIинав чи, гьанже мун гIадин вачIинеги вачIун гьанивегун гьанисса хъамун ун вукIана Унссоколове. Гьенив гьесс дун жиндирго васлъун хьихьана цо чанго соналълъ, цинги, гIолохъанчиги гIезавун рокъове виччантана дир гьариялда рекъон. Дун дова вугеб меххалълъ дир ракI гьанибе, гуржиялълъе цIцIалаан, гьаниве щун тун ххадуб дир ракI кидаго Унссоколиб букIунаан. ЛIукъун магIарда мун ватараб меххалълъ танкан абун Анссадерил росу, гIолохъаби, живго ХIожо, гьессул хъизан ццебе бачIун чIчIана дида, дирго вацц вихьаравгIанги воххун вукIана дун мун вихьараб меххалълъ. Бихьулищ дуда, вукIинеги дир вацц вукIун вуго мун. НилIер гьаб гьоркьоблъи, кватIун бугониги, тIатун лълъикI ккана. ХIожол ХIожоцца гьелдасса нахъеги бана гьаниб цо моцIцIганассеб мехх. Ине бокьараб меххалълъ гуржиясс гьассие лълъикIаб чу-ярагъгун ретIел-тIеххги къачIанила; ххуржинир эбелалълъе сайигъаталги лъун, цIакъ лълъикIаб хIалалда нухда тIамунила. ХIожол ХIожо рокъове щун цо-кIиго лъагIел бараб меххалълъ эбелалде ракIалде кканила гьассие чIчIужу ячине. Гьеб пикру васассда бицараб меххалълъ гьавги разилъун къачIадизе лIугьанила. РосолIа жидеда рекъарай гIаданги ятун, гьассие гьейги гьелълъие гьавги вокьун, къотIи-къайги тIубан, бертаде къачIаданила. ХIожол ХIожоцца хъван кагъат битIун буго Гуржиялде жиндирго гьобол берталълъе ахIун. Бертаде кIиго къо ххутIараб меххалълъ кIиго-лъабго гьалмагъзабигун цадахъ, гIемераб сайигъатгун щванила гуржияв. Росолълъе лIугьун вачIунев меххалълъ лълъадаре унел ясазул къокъа данде кканила гьассда. Гьезда гьоркьой йикIарай цо хъахIаб гормендуги къарай, чIчIегIераб кьенссер-бералълъул гIадамалълъул берцинлъиялълъухъ балагьун виххун ххутIанила гьав. ХIожол ХIожохъе щвараб сагIаталълъ гьасс жинда йихьарай гIадамалълъул бицанила. ХIожол ХIожоцца абунила гьассда: – Дидасса кIудиявги вуго мун, амма дуцца жеги чIчIужу ячун гьечIо. Дир хIисабалда тIоццебе дур бертин тIубазабизе ккола нилIецца. РачIа нилIецца гьадай дуда йихьарай гIадан дуе ячинин, цинги дир бертадул тIалабги гьабила нилIецца. Гуржиясс абунила: – Дуцца бицунеб битIараб буго, амма нижехъ чIчIужу гьедигIан ххехх ячунаро. Лъеберго, лъебералда щуго сон бараб меххалълъ рачуна нижехъ лълъудби. Гьанже дун ригьалде щунги вуго, дун дур гIакълуялда рекъола. КIиябго бертин тIубазабила нилIецца. Гьанже ХIожол ХIожоцца жиндирго бертин гъоболассе ссверизабунила. Гуржияссе йокьарай ясги жиндирго абурай гIадан ятун, гьасс инеги ун гьелълъул эбел-инссуда ва гьелда жиндаго ккараб жо ва жинцца ваццассул бакIалда вугев гьоболассул адаб-хIурмат цIунун гьабураб хIукмуялълъул бицанила. Яс ссихI къотIун чIчIанила. Эбел-инссуцца абунила: – Ясалълъул иххтияр нижецца духъе кьуни бугин, дуего бокьараб гьабе, – ян. Нахъеяб къоялълъ гуржияссул гъалмагъзабазда цо Унссоколосса чиясс бицун лъан буго гуржияссе ячинехъиней йигей гIадан ХIожол абурай яс йикIин. Гьез бицун, гуржиясс цIакъ гIажаиблъи гьабун, жиндир ккараб гъалатIалълъулги ХIожоцца жиндие гьабизехъинеб букIараб намусалълъулги пикру гьабун тамашалъун ххутIанила. Вилълъун ХIожода кIудияб гIайибги гьабун, хъващтIан бертин ХIожоде буссинабиялълъул тIалаб гьабунила гьасс. Анкь Унссоколобги бан, ссухIмат-кепги тIубазабун, гьудул-гьалмагъзабазе сайигъаталълъе анссадерил тIилал, хъалиябиги росун нахъ вуссанила гьав. Рокъове щун дагьаб мехх балелде гьасс чIчIужуги ячанила, ххеххгого гьазие васги гьавунила. Жиндир заман щвараб меххалълъ гьев васги цIцIализе витIун паракъат вукIанила гьав. ЛълъикIалан сонал анила, цо заманаялълъ ХIожоде ракIги щун, гьасс хъванила кагъат, дагьаб мехх базе, хъизанги бачун, мун нижехъе вачIа абун. Живго ине ссанагIат бугеб заман букIинчIила гьассул. ХIожо хъизанги бачун вачIанила гьассухъе. ХIожол гьеб меххалълъ кIиго лъагIарав гIадав вас вукIанила, гьевги кIудияй эбелалълъухь тун ун руго гьал гуржиялълъе. Анкь бараб гIадинаб меххалълъ гуржияв цадахъ чIчIужуги ячун цо къваригIилалълъе ине ккун, ХIожода абунила гьасс, дун цо лъабго къоялдассан вуссинин, дуцца гьаб рукъ-къаялълъулги тIалаб гьабе, квешав чи ва цIцIогьорассдасса цIцIодорлъиги гьабеян абун. Доб заман букIун буго цIакъ квешаб заман. Щивасс жинди-жиндир бакI, хъала цIунулеб гIадин, цIунизе кколеб букIун буго. Багьадурлъи-бахIарчилъийин абун талавурчилъи-цIцIогьги цIакъ тIибитIун букIун буго. Цояз бикъулеб-хъамулеб, цояз чIвалел, цоял цIцIогьабазда ххадур, гьедин бада-гъудуралълъул заман букIун буго. Кодоб ярагъ гьечIого чи сапаралдеяли щай гурин, магъилълъе, хIатта рокъосса къватIивецин лIугьунареб заман букIун буго. Гуржияв ун нахъияб сордоялълъ цIцIализе ун вукIарав гьассул вас моцIцI базе рукъове виччарав чи Тулписалдеги щун, каву буххун буго. ХIожода гьаб рагIун гьечIо. ГIемераб меххалълъ буххун рагIичIеб меххалълъ гьав вас живго ругьунаб бакIалдасса тIадеги вахун, кавуда тIассан дваман рагьде кIанцIун вачIун вуго. Гьеб меххалълъ ворчIарав чи, ХIожо босун туманкIгун кIанцIарав къватIиве, гьабураб гьаракь: гьав диде ахIдолев чияр чиго щиван абун ракIалде ккарав вас ссихI къотIун чIчIун вуго. Гьедин гъов чIчIараб меххалълъ ХIожоцца, гьав чи лълъикIав чи гурилан абураб жоги ракIалде ккун, речIчIун туманкIгун чIван реххун вуго гуржияссул вас. Жинцца чIварав чи щивалицин лъачIого, ХIожоцца вехъерхъун гьав гъоркьарокъове реххун тун вуго. Ургъел ккун гIадинги вукIанила гьав цин, бугониги, нахъа ракIги гIодобе биччан, гьедегIан пикруго гъабичIого гIадин ххутIанила гьаб иш гуржияв вуссинегIан. Цо заманаялълъ рачIанила гуржиявги чIчIужуги. – Гьа, кканищ щибниги жо дун гьечIого? – ян гьикъанила гьасс. – Валлагь, къассде цIцIогьоде вачIун вукIарав цо чи вугинхха гьагъава дицца чIван, лъаларо щивали, мунго балагьехха, – ян абунила ХIожоцца. Вилълъун балагьанила гуржияв, вугила жиндирго цохIо вукIарав вас чIван лъун бухIун чехьги бахъун, хIанчIун жиндирго кIветIгун, вилълъанила гьав жиндирго чIчIужуялълъухъе. Бицанила гьалда лIугьараб жо. ГIодизе-чIвадизе лIугьуней йикIанила гьай, россасс абунила: – Гьанже гьелълъул пайда гьечIин, гьаб иш нилIецца къватIибе бахъичIого бахчизе ккола, ххассго гьоболассда лъазе биччазе бегьиларо. НилIецца вас ахикь вукъила кколеб хIалалда, – ян абун. Гьаз васги вукъанила щибниги ХIожода ва гьессул чIчIужуялда хIал лъазе биччачIого. Цодагьал къоял ран ххадуб гьалги Унссоколоре руссанила. Гьал ун ххадуб, кколеб ххадуб жоги гьабунила гуржиясс васассе. ХIожо рокъове щун моцIцI балелде ххадуб гуржияссул кагъат бачIанила: – Дуда чIварав чи, – ян хъвалеб букIанила гьасс, – дир вас вукIана. Дир чехь бухIараб гIечIого, дургийищ гьанже бухIизабилебан дицца дуда лъазабичIого тана. КигIан кин бугониги, бидухъ би абураб нужерго кициялда рекъон, дир васассул би гIодоб тезе бокьун гьечIо дие. Дуцца дихъе дурго вас витIе чIвазе, нилIер гьудуллъи тIечIого гIаданлъиялда билълъинабизе ракIалда батани. Цин ХIожол жинцца чIварассда ракI гурхIанила, цинги жиндир вас чIвазе витIиялълъул ургъел кканила гьассда. Бералда бихьулаго чIвазе вас кин витIилев? ВитIичIого тани магIарул яхI-намус, гьелдасса цIакъаб бидухъ би бецIизе кколеб гIадат. Цояб рахъалдассан чIчIужу йигила юхарилей-чIвадилей. ГIемер ургъараб меххалълъ гьазул хIукму кканила вас витIизе. МагIирукъ лъун букIанила гьассул рокъоб вас инегIанго. Къо-мехх лълъикIги гьабун, витIун анила вас. Цо анцIго къоялдассан витIарав чиги вуссанила бидул цIураб васассул ретIелги босун. Цо дагьаб заман ун ххадуб ХIожол ХIожое цоги вас гьавунила. Гьалълъул ххабар гьасс Гуржиялълъе гьоболассухъеги битIанила. Гьасс хъванила гуржияссде: – Дидасса ххатIа ккун дур васги хванин, дуцца гьессул рецIелги бахъанин. Гьанже нилI цоцазда тIассаги лIугьун, ракIазулI хъублъиялълъул рагIадгIаги ккун батани, гьебги нахъе бацIцIад гьабун цIияб гьудуллъи гьабизин. Дуцца чIварав васассул бакIалда дие васги гьавунин абун. Гуржиясс жиндихъе кагъат босун вачIарав чияссухъе кьун гьассие гьадинаб жаваб бачIанила. – Гъоб дуцца бицунеб хъублъиялълъул рагIадали щай гурии, дир рекIелI гьелълъул махIцин гьечIо. Амма нужерго гIадат билълъинабизе ккола тIубараб куцалда, – ян хъвалеб букIанила гьасс, – дуцца чIварав дир вас вукIана цIцIалун лIугIизе гIагарарав гIолохъанчи; дуцца дихъе чIвазе битIун бачIана лъимер. Кин кколеб дуда, нилI рарщалъун ругищ? Дир хIисабалда гьечIо. Рарщалъизе ккани, дуцца дихъе чIвазе гьев цояв васги витIизе ккола. Гьеб меххалълъ тIуба-гъубала нилIер гьоркьоблъи. Гьанже цIакъго ургъел кканила ХIожодаги чIчIужуялдаги. ХIожоцца гIемер пикру гьабунила гуржиясс бачIараб кагътил. ХIисаб гьабураб меххалълъ гуржияссул пикру битIун бихьанила гьассда. Гуржияссул бакIалда дунго вукIаравани, диццаги гьедин гьабилаанин абураб жоялда ракI чIчIанила гьассул. ГIодулей-чIвадулей эбелги тун анила вас витIун. ИчIго-анцIго къо иналде бидулI белъараб ретIелги бачIанила. КIиявго васассдассаги махIрумлъун, кIудияб ургъалида инел рукIанила ХIожолги чIчIужуялълъулги сонал. ГIажаиблъун гIадамалги рукIанила гьазда, бералда бихьулаго чIвазе лъималги ритIун, гьаз гьабураб жоялълъухъан абун. ГIадамаз толел рукIинчIила гьал цо хIалалда гьеб-доб бицунаго. Гьаб къагIидаялда анила 14-15 сон. Ххабар гьечIого цо нухалълъ гуржияссул кагъат бачIанила. Лъималазул хобалдеги рахине, гьел ракIалде щвейги гьабизе, дагьаб мехх жидехъги базе рачIаян ахIулел рукIанила гьасс гьал. Ургъанила росс-лълъади ун лълъикIдай, лълъикI гуродай абун. КIиязулго ракI иналда тIад рекъолеб букIанила, амма гIадамаз васвасал ккезарулел рукIун руго. – Валлагь, гьанже гьев тушманассде тIадеги ани, анкьабго рекъезабила нужецца, – ян абулеб букIанила гьаз. ГIадамазухъги гIинтIамичIого, кьабун рахъун анила гьал. Лъималазул хобалгIаги гурищ нилIеда рихьилелан абураб пикруялълъ рекIее парахалъи бачIунеб букIанила гьазул. Щванила гьал гуржиялълъе. Ххош-баш гьабунила гьалбадерицца, цинги гьазул ракI гьалакго букIинги лъан, гьаз ХIожоги чIчIужуги ахикье рачанила. Рихьизарунила гьаз хобал. Бугила цо кIудияб хоб; гьелда асскIоб кIиго гьитIинаб хобги бугила. ТIад тIугьдул чIчIун берцинго къачIанги ругила гьал. ХIожоги гьессул лълъадиги ракIалги пашманлъун, дагьал гIодизеги гIодун, гьалбадерицца рокъоре рачанила. Балагьанила, бугила кIудияб тIутI къачIан, тIутIалда тIад квана-гьекъолеб жоялълъул камураб жо гьечIила. Ссверун гIодор чIчIун гIемерал цIакъ аваданал кепал гьалбал ругила. Гьал гIодор чIчIезе бакIги бугила хIадур гьабун тун. ГIодор чIчIезарун гьалбалгун киназго лълъарал цIунила. Рукъалълъул бетIерасс борххун жиндирго лълъаргун, жиндир гьитIинаб меххалдасса нахъе Унссоколосса ХIожолгун ккараб щинаб жо бицанила, цинги абунила гьасс: – Дир вас ХIожол ХIожоцца ххатIаялдалъун чIвана. ХхатIаялдалъун гуро ургъунго чIван вукIараваниги дицца гьессул кIиявго васали щай гурин, цонигияссда килищ хъвазецин ракIалде ккелароан. Бидул тушманлъиялда тIад рекъоларо дун. ЛекIаз бидул тушманлъиялълъул гIадат кутакалда хIалтIизабула. Гьедин гуребани, ХIожол ХIожоцца дихъе чIвазе васал ритIилаанищ? Кидаго ритIилароан. Дицца гьел чIван рукIараланийищ лълъикI букIинебан, ялъуни дицца гьабураб куцищ лълъикI? Ургьун рихье нуж, – анги абун, гьасс абунила жиндирго чIчIужуялда, – рачея гъол гьанире – ян. Инеги ун, чIчIужу доб рокъосса цIубараб моцIцI гIадав кIиго васги цадахъ гьавун ячIанила. НуцIцIил кIалтIа рахъун чIчIун гьалги тун, гьай жиндирго бакIалда гIодой чIчIанила. – Гьале нужер кIиявго вас, – ай абунила гуржиясс ХIожодаги чIчIужуялдаги, – нужер гIадат билълъинабун букIарабани, жакъа нужеда гьал рихьизе рукIинчIо. Гьеб меххалълъ цинги ХIожоги чIчIужуги роххуцца гIодулаго ххурхханила кIиявго васассда. ЛълъикIалан меххалълъ жалго гьалги тун ссихI къотIун чIчIанила гьанир рукIарал гьалбал. Гьазухъ балагьун ракI къварилъанила гьазул. Цинги гьалги гIодорчIчIун паракъалъараб меххалълъ гуржиясс ххадуб кинаццаго гьураги ахIун гьазул савлухъ гьекъанила. КIиабилеб лълъар борххараб меххалълъ гуржиясс абунила: – Дицца гьаб лълъар гьекъола ХIожол ХIожолълъги гьессда релълъарал цогидал лекIазулълъги бугеб яхIгун намус, гъорлI бидул тушманлъи гьечIого, наслуялълъ наслуялълъухъе кьолаго, азарго соназ чIахъулаго айги абураб жоялълъе гIолон. Гьассул гьаб каламалда киналго разилъун гьураги ахIун гьекъанила. Ххадуссеб лълъар ХIожол ХIожоцца борхханила: гьасс абунила: – АнцIила щугониги соналълъ диццаги дир чIчIужуялълъги бидул тушманлъиялълъул кьогIлъи чIамуна. АнцIила щуябго соналълъ гьав чиясс нижер кIиявго вас чIваравилан абураб жоялълъ бухIулеб букIана нижер ургьимесс. Бидул тушманлъи бидул ваццлъиялде буссинабизе рекIел хIал гIурав бахIарчияссул савлухъ гьекъола дицца, – абун. Гьазул гьаб квана-гьекъей бертаде буссанила. Лъабго сордо-къоялълъ гьабунила гьаз бертин-ссухIмат. Ункъабилеб къоялълъ жалго ххутIараб меххалълъ абунила гуржиясс: – Ле, гьудул, ХIожо! КIиго васгун мун, цониги гьечIого дун, бегьилищ гьедин. – Бегьиларо. – Кинха гьабилеб? – Дуццаго бокьараб хIукму гьабе, гьаб ишалда жаниб дир щибниги рагIи бицине бакI гьечIо, дун дуе мукIурав вуго. – Дие бокьарабги гьабиларо, рачIа васазе бокьараб гьабизин. – РачIахха. АхIанила васал. Гьикъанила гьазда гуржиясс: – Нижги руго нужер эбел-эмен, гьалги руго. Бокьарав гьазда цадахъ а, бокьарав нижеда цадахъ чIчIа. Гьас гьадин абураб меххалълъ кIудиявав гуржияссдеххун балагьун гьиманила, гьитIинавав эбелалдеххун къанила. ЧIаго ратаралдасса нахъе кIиявго гьанив таниги ургъел щибанги абун, ХIожоги чIчIужуги гьитIинав васги вачун магIарухъе руссанила. ГIорхъоде щвезегIан гьал тIоритIизе гуржиявги кIудияв васги рачанила.

ХIамаги бацIги Цо нухалълъ бацIида хIама батун буго цо тоххаб бакIалда. БацI бихьарабго, хIама гьагIдон буго, хIокъ-хIокъ абун, чIчӏечIого рачIчI хьвагIезабун буго, гIундул гъуцIизарун руго. БацIицца гьикъанила: – Дун бихьани, дуцца лъабго батIи-батIияб гIамал гьабула, гьелълъие хIисаб щиб, – ан абун. ХIамицца абун буго: – Дун гьагIдола мун хIинкъилародаян, дуда хIал лъазе теларилан абун. РачIчI хьвагIун, хIокъ-хIокъан абула дур рахIму бегьилародаян абун. БацIицца абун буго: – Дун бихьизегIан гьагIдолеб букIана гури мун? – абун. ХIамицца абун буго: – ХIамаги кIертги бачIине кколаан дида асскIобе, гьезда дунго бугеб бакI лъазе гьагIдолеб букIана, – абун. БацI цIакъ разилъанила, лъабабго чIвазе кигIан лълъикIхха букIина абун кканила. КIартил гьанаде алълъул цIакъго гъира кканила. АсскIоб жибгоги чIчӏун, бацIицца хIама жеги-жеги гьагIдезе тIамунила, ххеххго долцоял тIаде щвезе гъираялда. ХIамил бетIергьан вукIанила хIамаги билун, цIакъ ургъалида тирулев. Гьессда хIамил гьагIдей рагIун буго, гьеб рагIараб бакIалде валагьун векерун вуго. БацIги хIамаги кIиябго батун буго. Воххуцца холаго, кьвагьун буго асс туманкI, чIван буго бацI. БацIил цIцӏокоги бахъун, хIамида гьебги лъун, рокъове вилълъанила бетIергьан.

Церги чакъалги Цо нухалълъ щивниги чи гьечIеб нухдасса гIебеде церги чакъалги рекерун унел рукIун руго. Чакъалалълъ царада гьикъун буго: – Кинал батIи-батIиял гIелмаби дуцца цIцӏаларалали бицинарищ, дир ххирияб цер? – абун. – Дицца бащдаб гурони гIелму цIцӏаличIо. Дуцца чан цIцӏалараб? – илан гьикъун буго царацца. – Диццани кIигогин бащдаб цIцӏалана! – ян царае жавабги кьун, жибго жиндиего гIураб къагIидаялда белъанхъун буго чакъал. – Гьедин батани, мун дидасса гIакълу бугеб рагIулахха, нухда мун дидасса ццебе-ццебе букIине ккола, – ян сихIираб къагIидаялда малълъун буго царацца. Гьел рикIкIаде рекерун унел рукIун руго, нухда гьезда данде цо бакъараб гъалбацI лӏугьун бачIун буго. Гьениб царацца чакъалалда абун буго: – Гьа, ххеххго цо кинаб бугониги сихIруялълъе ургъе, гурони гъалбацIалълъ нилӏ кIиялго чIвазе руго! – абун. Чакъал царада гьардезе лӏугьун буго: – Кинаб бугониги сихIру ургъизе дида кIолеб гьечIо. Дудаги ххвассар гьаризе кIвечIони, гьанже нилӏеда тIаде хвалил сагIат гIунтIана! – абун. – Бихьулищ кинаб гIакълуялълъул бетIергьан мун бугеб? – ан абун буго царацца гьелда. – Биччантехха гьанже дунниги ццебе! Гьел рагIабиги абун, цер, чакъалалда ццебеххунги лӏугьун, гъалбацIидеххун гьадин кIалъан буго: – Къуват цIцӏикIкIараб гъалбацI, Аллагьасс дур гIумру ххалат гьабеги! Гьарула дуда, нижер дагIбаялълъе хIукму къотIеян! – Ххеххго бице! – ян ццидахъего кIалъан буго гьеб, гьел гIалхул хIайваназде берги щвезабун ва кинабдай гьезул тIоццебе кванан лълъикIилан ракIалдеги ккун. – Нижецца ккун буго кIиго хIелекоги цо гIанкIудал тIинчIги, гьел сабаблъун нижеда гьоркьоб дагIба ккун буго. Дицца абулеб буго хIелкал дие рукIине кколилан, чакъалалълъейин абуни гьел жиндиего рокьун руго. КIалги бацIцIунаго гъалбацIалълъ абун буго: – Кирхха ругел гьел нужер хIелкал? – абун. – Гьале гьанир, гIемер рикIкIад гьечIеб нохъода руго. – Балагьея, дир гьудул цер, гьел хIелказухъ дунго балагьичIого жо ккезе гьечIо. ХIукму къотIизегIан ццебе гьел дидаги рихьизе ккела. Гьединлъидал нилӏ рилълъинин гьел ругел нохъоде, – ян абун буго гъалбацIалълъ, тIагIам бугеб къадикванил ццебеккунго рекIелӏе рахIатги бачIун. Гьелълъухъ балагьизе нохъоде рекерун ун руго гьенисса гIалхул хIайванал. Гьенире щвейгун, гъалбацI жанибе лӏугьине къеркьон буго, каратIни цIакъго гьитIинаб букIиналълъ, жибгоги борчIизе кIвечIого, гьелълъ лъазабун буго: – Гьа, чакъал, билълъа, жанибеги ун, дуцца хIелкал дихъе къватIире регье! – абун. БетIер къулун, гъалбацIие икрамги гьабун, чакъал паркъун нохъода жанибе тIерхьун ун буго. Цо лахIзат ун буго, цойги ун буго, чакъалин абуни, кинго къватIибе баккун гьечIо. Гьаниб царацца абун буго: – Гьай щайтIан я, жанибени ана, къватIибени бачIунеб гьечIохха мун! Киналго хIелкал дуццаго кванан лӏугIизарулел ратичIонихха, – абун. ГъалбацIил ццин гьалаглъун буго, жанибеги лӏугьун, хIалихьатаб чакъал къватIибе цIцӏаян лъазабун буго царада. Церги гьебсагIат нохъода жанибе кIанцIун ун буго, цинги гьениб, чакъалалда асскIоб гIодобги чIчӏун, гьелда гьикъун буго: – Гьа, дур иш кин бугеб, гIакъил? – абун. Чакъалалда щибго жаваб кьезе кIун гьечIо, гьеб нечон буго. ГъалбацIин абуни царахъ балагьун чIчӏун букIун буго, гIемер меххалълъ балагьун чIчӏеялълъ бизарлъараб гьалълъ цараде гьадин ахIун буго: – Лe, цер, къватIибе бачӏа! ЧIалгIанин гьанже дида нужехъ балагьун чIчӏезе! – абун. – КIваричIин, чIчӏун букIа, гьудул! Чакъалалълъулгун дир рекъел ккун буго гьанже, – ян жаваб кьун буго царацца.

БацIги, церги, циги БукIанила букIинчIила цо бацIги букIанила, цо церги букIанила, цо циги букIанила. Гьал лъабалго цадахъ хIалтIулел, цадахъ кваналел, цадахъ цо рукъор регулел гьалмагъзаби рукIанила. Гьазул цо гьацIцӏул, цо нахул, цо хьодол лъабго хъабаги букIанила. Цо къоялълъ гьал лъабалго хурир лъилъарулел рукIанила. ЦIакъ бакъ бухIараб къо букIанила. Цер, хIалтIиги чIалгIун, щиб гьабилебали лъаларого букIанила. – Ия, ия! – ян ахIтIанила цойидассан цер. – Щиб, мун хваяб, цер, дуе? – ян гьикъанила бацIиццаги циццаги. – Валлагь, хханассе вас гьавун вуго, цIцӏар лъезе дун ахIулеб буго, – ян абунила царацца – Гьедин батани, а, – ян азги биччан тун бугила. Цер битIухъе рокъобе анила. Цин гьоцIцӏо чIчӏикIун, цинги нах чIчӏикIун, ххадуб хьон чIчӏикIун лъабабго кIалукье ккезабунила. БацIцIун кIал-бергун, бигьа гьабун цер хIалтIизе бачIанила. – Щиб цIцӏар лъураб, мун хваяб, цер? – абун гьикъанила аз царада. – «КIалукье» лъуна, – янги абун, цер лъилъаризе лӏугьанила. Гара-чIварун лъилъарулел рукIаго, нахъеги цер ахIтIанила. – Ия, ия! – ян. БацIиццаги циццаги гьикъанила: – Щиб, мун хваяб цер, дуе, дуда рагIулеб щиб? – абун. – Хханассе цоги вас гьавун вуго, цIцӏар лъезе ахIулеб буго, – ян рачIчI лъунила царацца. – Ахха, щиб гьабилеб, – ан абун азги балагьизабунила. Царацца рокъобе ххазабунила. ГьацIцӏулги, нахулги, хьодолги хъуби битIун бащалъуде ккезарунила. БацIцIа-бакун кIал-бергун, цер, гьалмагъзабазде асскIобе бачIанила. – Щиб цIцӏар лъураб, мун хваяб, цер? – абун гьикъанила. – Гьанжесса «БащдакIо» лъуна, – иланги абун, цер гьалмагъзабазда цадахъ квалквалдизе лӏугьанила. – Ия, ия! – абун, цIакъго хIалакарал гьаркьал гьарунила дагьаб меххалдассан царацца. – Жакъа гьаб нажасалде бачIараб балагьго щиб, – илан, бацIги циги царахъ ралагьанила. – Валлагь гьанжеги мукъулукъ турадие вас гьавун вуго, цIцӏар лъезе инчIого гIолеб гьечIо, – илан абун, царацца ине ххиял гьабунила. – А, мун хваяб, цер, а. Къоялълъ ниж хIалтIулел, мун цIцӏарал лъолеб, – абун, азги биччан танила. – Хханасс ахIараб бакIалде инчIого, рес щибхха, – ян церги анила. Цер лъабабизеги рокъобе анила. Лъабабго хъаба лазаталда бацIцIад гьабунила. ЧIчӏикIулаго кIал-бергун, бугеб магIишаталълъул ххабаралълъе жоги течIого, гьалмагъзабазде асскIобе щванила. – Щиб цIцӏар лъураб, хваяб цер? – абун гьикъанила. – Щибхха лъелеб бетIеркъотIадида, – «БацIцIа-бак» лъун тана, – илан бицанила. ХIалтIанила, хIалтIанила, бакъани мехх щванила, цIакъ алги ссваканила, ал къогогIан ссвакараб ххвелги гьабун, церги букIанила. Дагьаб меххалълъ гIодорги чIчӏун, гара-чIварун рокъоре анила. Къассаде квание ургъулаго, къавулӏ щибго жо ххутIун гьечIеблъи лъанила. Гьоркьоб кIудияб гъалмагъир ккезе бахъанила. Дуцца кун батилилан цоял, гурила дуцца кун батилилан цоял, цоцалълъ тенколел рукIанила. Гьоркьоссаго цер масслихIаталълъе лӏугьанила. Царацца гьадинаб гIакълу кьунила: – ГьацIцӏулги, нахулги, хьодолги хъаба, цоги, кIигоги чохьониб хIебтIизе ккани, дагьаб жо гуро, киназ гьеб кун батаниги, бусада гьеб рахIатго ххутIиларо, къассаде нилӏ регун лълъикI, ххиянат киназул бугебали радал жибго лъалила. БацIидаги цидаги гьеб гIакълу битIараблъун бихьанила. Гьел лъабалго реганила. Ссвакан, тату хвараб бацIги циги кьижанила, «рачIукь жо бугеб цер» борчIун чIчӏанила. Царада квараб жо ургьиб хIехьезе кIвечIила. Бахъун тIадегун, царацца кинабго хъублъи бацIидаги цидаги баханила, жибгоги чура-ххуланила. Сордо борчIараб цер кьижун букIанила. Радалго тIадеги рахъун, дуцца кун букIун бугилан, цояб, валлагь гурин, дуцца кун букIун бугилан цояб, бацIги циги рагъулел рукIанила. Азул хъуй-хъай, гьаракь-сасалъухъе борчIизеги борчIун, царацца абунила: – Бихьулищ дицца ххиянатаб къватIиб чIвазабулеб куц, хханассул васассда цIцӏар лъезе дун араб меххалълъ нуж балъго кваналелищ рукIарал? – абун. БацIиццаги циццаги цоцазда гIемерал ругънал лъунила, тату хун, гIодор кканила. Азул хIажат хвейгун, царацца бахъун тIадегун: – БацIги циги багъана, царацца биги чIчӏикIана, – янги ахIун, лӏутун биччантанила.

Бацӏил кечӏ. Хӏамаги, дегӏенги, бечеги, хӏелекоги рукӏанила гьудул-гьалмагълъиялда. Цо къоялълъ гьал рукӏанила росдадасса дагьаб рикӏкӏадаб бакӏалде рахъун расандулел. Араб лъачӏого къоги ун, къасси сордо щванила. Бакъвараб гӏучӏ-мучӏги бакӏарун, гьелда цӏаги гъун, цӏадуда ссверухъе ракӏарун, ххинлъулел рукӏанила гьал. Дагӏницца бицанкӏаби чӏвалел рукӏанила, хӏелкицца кечӏ ахӏулаанила, бече гъазухъ гӏенеккун букӏанила, хӏама цӏадуда ссверун лӏугьун, гьелълъул тӏалабалда букӏанила, дагьаб добегӏан бецӏцӏаб, канлъи бихьулареб сордо букӏанила. Цо заманалдассан гьазда рагӏанила цо гьаракь: Вай, бецӏцӏлъи щиб дунялалълъул? Квачацца холеб дун ххинлъизе биччай! – ян ахӏделаго, тӏаде бачӏанила бацӏ. Хӏамаги, дегӏенги, бечеги, хӏелекоги цӏакъ хӏинкъанила, гьазни бацӏида хӏал лъазе биччачӏила. Мун гьедигӏан квачан батани, бачӏа дурго ххинлъизе цӏадухъе, дуеги гӏелин гьаниб бакӏ, - ан абунила гьаз. Цӏадухъ лълъикӏаб хӏалалда ххинлъанила бацӏ, цинги гьалда ракӏалда щванила тӏубараб къоялълъ кваназе жоги щвечӏого, жибго бакъун букӏин. Гьазул киналдассандай кваназе байбихьила абун, лълъикӏаб хӏалалда ххал гьабунила гьалълъ хӏамилги, дагӏнилги, бачилги, хӏелкилги. Щиб гьабулел нуж, ахӏулеб букӏараб кечӏги чӏчӏезе тун, дихъ ралагьун! Ворея, цо чагур кьея дихъе, - ян абунила бацӏицца. Кьунила бацӏихъе чагур. Чагуралълъул чӏчӏвабзада кӏутӏулаго, бацӏицца гьадин ахӏанила: “ Хӏелеко кьара буго, Лълъикӏаб квине жо буго. Байбихьилищ гьелдассан, Далай, далай, далалай! Дегӏенги квешаб гьечӏо, Гьеб радал квен буго, Гьелдассанги бегьила Байбихьизе, далалай! Валлагь, бечеги буго Моххмохх гӏадаб кьарияб. Къассикваний бегьила, Далай, далай, далалай! Хӏамайилан абуни, Гьеле дие къадеквен. Гьалдассан байбихьизин, Далай, далай, далалай!” Жиндирго хӏакъалълъулӏ бацӏицца ахӏулеб кочӏол рагӏаби рагӏараб меххалълъ, рекӏелӏе бачӏараб хӏинкъиги баххчулаго, хӏамицца абунила бацӏида: Кьея дихъеги чагур, цо дицца ахӏулеб куц дудаги рагӏизе, - ян, бацӏихъа чагурги босун, кӏутӏулаго гьелдагун, гьадин ахӏанила: “Кина-щинабго гуреб, Къадекваний бегьулеб. Чӏвалеб дур кӏал щанкӏлицца, Далай, далай, далалай!” Тӏаде дагӏниццаги жубанила: “Бегӏерал лӏурдул тункун, Чехь диццаги бихъила, Дунги хӏинкъун чӏчӏеларо, Далай, далай, далалай!” Хӏелкиццаги ахӏанила: “Бацӏил берал рахъила, Беццаб хӏехьлъун гьабила. Бачӏа абе асскӏобе, Далай, далай, далалай!” Киназухъго гӏинтӏамунги букӏун, тӏарамагъада боххуцца холаго бачиццаги тӏаде жубанила: “Дунги нужей хӏалае Хӏадур буго бахъине, Хӏинкъуге нуж бацӏикьа, Далай, далай, далалай!” Киназго ахӏулеб кочӏол магӏнаги бичӏчӏун, бацӏ хӏинкъанила, гьелълъги лӏути бахъинабунила. Роххуцца холаго ххадур ахӏтӏелел, пещтӏелел хӏамаги, дегӏенги, хӏелекоги, бечеги рукӏанила. Гьелдасса ххадур гьал бацӏиде гьабураб кечӏ ахӏизеги, рагӏизеги цӏадухъе ракӏарунилаанила зама-заманалда.

И i ИгиштIани, ЦIцIалкIитIа “цIцIар рагIарав багьадур!” Анссадерил гIоралде ГIинтIилъар кIанцIарабила. Илбисалда абурабила дудасса квешаб жого бугодаян. Илбисалълъги абурабила жиндасса квешав чи хварав какулев чи вугилан. Иман гьечIеб бакIалда ияхIги букIунареб. Иман щулалъизе ккани, гІелму тІалаб гьабейила. «Инаро» бачарай рокъой ххутIарайила. Инаро дун хIорихъе, хIатIазде бакъ щвечIого, галиги бахъиларо, гурга кодой кьечIого. Инелъун бергьараб гIищкъу – саяхълъи, тезелъун гьабураб рокьи – хъахIбалъи. Инжитав чияссул ишалги инжитал рукIуна. Инжилъун гIадамазда гьоркьов вукIинегIан, хIамалъун гьирикьго лълъикIила. Инсан вахараб борххалъиялда бараб букIунила гьессда бихьулеб майданалълъул гIатIилъи. Инсанасс щибго хIехьолебила, ракъи хIехьоларебила. Инсан жиндир заманалда релълъаравила вукIунев. Инсанассул жавабалълъ жиндир гIакълу борцуна, Калам къокъаб бугони, къимат цIцIикIкIун гьабула. Инсанассул кIалдиб мацIцI рекIараб ххвалчен буго, КIалдиссан пулеб гьури гьалаглъулеб чIор буго. Инсанассул черхх бетIергьанчиясс бачухъе билълъунеб жойила. Инсанассул яхI – мугъ чIвалеб ссангар, гIадамассул кIкIвахI – бохх ккураб лангар. Инссудасса вас цIцIодорав лIугьин – роххелила, ваццассдасса вацц цIцIодорав лIугьин – жахIдайила. Инссудасса чIухIарав вас гIемерав вукIуна, ЧIарбида эмен лъедал, чияр цIцIобалде кколев. Инссул къадруялда чIчIа. Гьеб букIана мискинзаби кидаго мискин рукIа, къуралги кидаго къунги хунги рукIаян абулел абадиялълъ тIалъи жидеего бокьаразул аби. Гьеб мурад цIунун рижарал рукIана «ЛълъикIлъи хIехьезе аххтачодаги хханассул васассдаги гурони кIоларо», «АхIун вачун, бачавехь таххбакIалда толаро» гIадал кицаби». БукIинчIеб рокъоб рекъечIеб бетIергьанчихвад» гIадал абиялги. Инссул сагIадат бихьун, васассе къимат кьоге. Инссул сагIадаталълъул васассе ххайир гьечIо, жиндир сияразухъе ссурукълъи ккун батани. Инссул ццин цаххбиниб. Налъи холареб, би бакъвалареб. Умумузул гьал кицаби руго инсан гьечIел питнабазде ахIулел кIалзул гIарадаби. РукIун руго питнаби цо кIалъараб кIалалълъ рикIкIен гьечIел биял гIодоре тIуралги. РецIелалълъе цIцIараб заман букIинчIо, гьелълъул гIорхъи букIана ссанагIат рекъараб къо. Бицен буго: Васассул эмен чияцца чIван вукIун вуго, гьев эбелалълъ гьавилалдего. Бидулав херлъун вуго, вас гIун вачIун вуго. ГодекIанир ихдалил бакъалда курмул роркьулел рукIун руго херал чагIи. Дагьал дорегIан маххссаро-ххочIалда, цоцазул мугжул кIкIвалел рукIун руго гIолохъабиги. Цо херав чиясс гIолохъабазда жиндир гъоркьамегеж кIкIваян абун буго. Жинцца кIкIвалилан, дов эмен чIвараб меххалълъ ургьив вукIарав васасс нус кодобе босун буго. Мегеж кIкIвалеб меххалълъ, гьесс гьикъун буго: «КIудияв чи, бидуе хъукьлъи букIунебищ?» – ан. Гъоссги жаваб кьун буго букIунарилан. «Ма, букIунареб батани!» – ян васассги эмен чIварав чияссул бидул гIор биччан буго. Инссухъ ралагьун, васги лъалевила, васассухъ ралагьун, эменги лъалевила. Инссухъ ралагьун, яс кье, эбелалълъухъ ралагьун, яс яче. ИнчIевани лъаргIиве, лъачIевани Магьдида. ИнчIого къоги беццуге, вихьичIого чиги веццуге. ИнчIого ххаселги беццуге, хвечIого нуцалчиги веццуге. Инссуда малълъаруге, гьесс малълъараб гьабе. Инссуеги лъимал жиндиего жо кьолел рокьулел. Инссул адаб тарав васассдассаги цIунаги, къо ккедал ватуларев ваццассдассаги цIунаги. Инссул боцIцIуцца гьаглъарассдассан пайда бахунареб. Инссул гьоболги тоге, эбелаб нухги тоге. Инссул гIамал гьечIев вас ватуларо, бацIил гIамал гьечIеб тIинчI букIунаро. Инссул кIал чIвазе раскIил кIиго ругIел гIолеб. Инссул малълъ босуларев вас лIугьунгеги, эбелалдасса бергьарай яс лIугьунгеги. Инссул нигIматал кунелълъул, эменги кIочон тоге. Инссул нухдассанила васги унев (инссул квартIа-гъецI босуларев вас вукIунарев). Инссул рател бичарасс бачагохIал росула. Инссул рокьи ккун, васассе ячарайила, эбелалълъул рокьи ккун, яс кьурайила. Инссул росу тарассда лълъикIаб къо бихьуларо. «Инссул рукъбугьадил орорго ражидул букIун буго!» – ян абурабила гIандиссесс. Инссул ххам бугони, гурдал ххалатал, рокъоб хханжу бугони, ххинкІал чІахІиял Инссул цIцIар – васассе, росдал цIцIар – киназего. Инссуцца бекьараб васасс лъилъулеб. Инссуцца ххер бичани, васасс хур бичулеб. Инссуцца соно квани, лъималазул цаби секколел. ИнчIого, хвечIого чияссул къимат лъаларебила. Ирс бикьулелълъул гьоркьов ххутIарав. Ирсалълъе щвараб гъамасс цIураб меседалдасса васассул кверзул маххщел бергьунебила. Исана сон савуд хварабгIаги. Исана тIад восила, тIадеялълъул лълъим лъала. Кици гIунтIизабула Авар гIоралълъ вас восун арай ГьидалIа эбелалде. Эбелалда вихьун вуго гIоралда тIад восун жиндирго лълъим лъаларев вас. Йоххизеги йоххун эбелалълъ гьал рагIаби абун руго. Гьеб магIнаялдани гуро жакъа гьеб кици хIалтIизабулеб. Гьеб хIалтIизабула «Инсан ццевеххун цойидассан унаро, дагь-дагьккун уна» абураб магIнаялда. Исхъалидул чухъида хъабарча бащалъиларо. Итни къо къоялгун шагьадулеб. Их бащалъизегIан божи бугеб хур тоге. Их лълъамалъичIони, лълъидир бакъвалъулареб. Ихдал гьури – гьанал барти. Ихдал нилIецца кьолеб, ххаслихъе нилIее кьолеб. Ихдал хур реххун тоге, ххасало рукъ реххун тоге. Ихдал хурибе бачIони, ххаслихъе цогъринибе балареб. Ихдал хIама къинлъугеги, хIалтIулI чIчIужу къинлъугеги. Ихдалил къо – къоролалълъул ракI. Ихдалил къоялдаги къадарав бихьинчияссдаги божизе бегьуларел. Ихдалил къоялълъ лъагIалицца кваназарулел. Ихдалил лълъалъ – карае, ххасалил лълъалъ – кьолбое. Ицц бацIцIадаб бугони, гIорги бацIцIадаб букIуна. Иццул бетIералда гурони, тIокIкIараб лълъим букIунареб. Иццул лълъим щоларелълъуб лъарал лълъимги – иццул лълъим. ИчIгоялълъ гьабе, лъабгоялълъ кванай. Иш лъалев анцIгояссдасса хIалтIулев цо чи лълъикIав. ИяхI баччулаго, хIулун тIагIарав, Хварал рукъулаго, вакъуцца хварав. ИяхI бугев цин хола, къадарав кIицIцIул хола. ИяхI гьечIого хьвадарассе – дуниял гIатIидаб жо. ИяхI лъолелълъуб чед лъурав, чохьохъ чIахъен бичарав. ИяхIги хIалихьалъиги хабалIеги цадахъ билълъунеб. Йихьизе берцинай лълъикIай, ятизе гIакъилай лълъикIай. Йокьизеялдасса рихине захIматабила. Йокьанщинай ясги щоларей, бицанщинаб рагIиги батулареб. Йихьугеги, рагIугеги, дида гурхIаралда Аллагь гурхIаги! Йокьуларей лълъади – бокьулареб квен.

Гъ v 1. Гъагъал – ссогIал, кьварарал, бадибе рагIи абулел, цояб бер бахъулелълъул, цогидаб къапуларел, цинги тIаде вачIарав гьобол-гьудулассе квасгIан тамахал, нахгIан хIеренал. 2. Гъадидаги кколебила бищунго гIакъилаб жибгойилан. 3. Гъадидасса тIинчI лумияб. 4. Гъадицца тIанчIида малълъулеб букIун буго, гIадамил лъимер гIодобе къулулеб бихьарабго, боржаян. ТIанчIицца абун буго - гIадамил лъимер гIодобе къулизегIанго чIчIеларила жиб, гьеб бихьарабго боржинила. Гьеб меххалълъ гъадицца гьелълъул бетIералда гозо кIутIун буго, цIцIодорил цIцIодоранги абулаго. Гьелда тIад бижараб буго «Гъадидасса тIинчI лумияб» абураб кици. 5. Гъадилаб – гъадие, цIцIудулаб – цIцIудуе. 6. ГъадилIа лачен. 7. ГъадилIан лаченги лIугьунеб, лочнолIан гъедуги лIугьунеб. 8. Гъадихъе мокъокъ щолареб, щвани, инжит гьабулеб. 9. Гъадихъе щвараб хъарчигъаялълъ бахъулеб. 10. Гъадицца лочнол бер бахъарабила. 11. Гъадицца гъадил бер бахъулареб, гIадамасс гIадамассул бер бахъулеб. 12. Гъадицца къвагъан ахIараб меххалълъ, тIанчIицца тIокIаб щибилан ахIилеб? 13. Гъадринибе карщгицин батIа-батIайисса чIвазе бегьулебила. 14. Гъазибегил талихI – аваданай Ххалун, Ххалунил талихI – аваданав Гъазибег. РакIалде щвезабе - «Аваданаб рукъ – рагьадго Алжан». Гъазибегги Ххалунги рукIана аваданлъиялда гIумру арал, рукъ мискинал – жалго бечедал, жалго херал – ракI бахIарал росс-лълъади. Херай Ххалуницца бицунаан, гьаб гIумруялде рахинегIан, дагьал кочIол рагIабиги абичIого, кьурдун цо-кIиго ссвериги бахъичIого, сордо бачIун, бусада хьибил лъурал росс-лълъади гурила жал. 15. Гъалай хъванилан, маххул гIарац лIугьунареб, дарай ретIунилан, хIамил чу лIугьунареб. 16. ГъалатI ккедал абула илбисалълъ малълъунилан, цинги кици букIуна мунго дуццагойилан. 17. ГъалатI ккечIого, битIаралде ургъуларел. 18. ГъалатI ккеялдасса гъалатI битIизабунгутIи кIудияб, мунагь гьабиялдасса мунагьалълъе мукIурлъи лълъикIаб. 19. ГъалатI кколарев чи вукIунарев, малълъ кIутIулареб чу букIунареб. 20. ГъалатI кколарев чи вуго ретIун тIимугъгун, гъассда гIодов чIчIарав чи. 21. ГъалатI лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. 22. ГъалатI нусго соналдассанги битIизабизе бегьулеб. 23. ГъалбацI асир гьабизе царал гьунар гIеларо, гъадил гунпара кьвагьун, гачил хъала тIеларо. 24. ГъалбацI гьечIеб рохьоб ци басандула. 25. ГъалбацI кинабго жоялдасса бергьунеб, инсан гъалбацIалдасса бергьунев. 26. ГъалбацI – царае ххан. 27. ГъалбацIазул бетIералда чахъу тараб боялдасса чахъабазул бетIералда гъалбацI тараб бо бергьунебила. 28. ГъалбацIал гьалаглъизе гьой бетIерлъун ккогегийила. 29. ГъалбацIалълъ нахъе цIцIоко толеб, бахIарчиясс цIцIар толеб. 30. ГъалбацIалълъул рачIчIлъуналдасса катил бетIерлъунго лълъикIила. 31. Гъалдибералда месед бекьунилан, хIамил чу лIугьинаро. 32. Гъанкъизе гъветIгицин берцинаб бищулебила. 33. Гъанкъилищилан абурабила тIоххоцца, балагьилинхха цоян абурабила родоцца. 34. ГъасстIа вукIун, бечелъарав мискинчи! 35. ГъасстIа кватIани, эбел-ясалда гьоркьобги кколебила рагIи. 36. ГъасстIа кватIани, я лълъадулгун рагIи кколеб, я гIемераб лълъим гьекъолеб. 37. ГъасстIа кето кьарияй, бокьоб боцIцIи хIалакъай. 38. ГъасстІа россассулгун рохъо бикьарай, хьагинире ххинкIал гIуж бан реххарай. 39. ГъасстIа цIа гьечIого, тIохда кIкIуй букIунареб. 40. Гъвалайин дие бокьулареб. 41. Гъвала букIун буго, ххарил гIарахъалда ссверун лIугьун, кваналеб. Гьеб гьойилан ккун, лIутун вачIунев чияссда гIадамаз абун буго, доб гьой гурин, гъвала бугилан. «Гъвалайин дие бокьулареб!» – ан цIцIукIа нахъ вуссун гьечIо. Гьал рагIаби ххутIун руго жо гуреб жоялдасса хIинкъарав чияссул хIакъалълъулI кицилъун. 42. Гъвалида жибго жеги цIцIе гIечIеб бурутIилан кколебила. 43. Гъванща цIунулебги – мацIцI, гъванща буххулебги – мацIцI. 44. Гъванщу гIодулей, гIабдал елъулей. 45. Гъваридаб гIурул хъуй дагьаб, гIакъилассул калам дагьаб. 46. Гъварул моцIцIу цIцIункIизе цIцIар ГIалиде ахIана, ЦIцIобалълъул накIкI щунщудун, щуб ГIумариде ккана. 47. Пачаяссул заманалда диванбегзаби рищун толаан. Гьезда гьоркьосса ришват цIцIикIкIун кьурал диванбегзабилъунги кколаан. Авар рахъалълъул Бакълъухъ бакIалдассан шаригIат диванхханаялде рищулел рукIун руго Могьохъ росулIа ГIумарги НитIа росулIа ГІалиги. Жидецца рищулезул гIемериссез ццебеккунго ГIали вищизе рагIи кьун букIун буго. Цинги, ГIумарил ришват цIцIикIкIараб меххалълъ, цIцIайи гьессде ккун буго. Цинги ГIалицца ццереххун реххссарал, магIарулазда гьоркьор кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби абун руго. 48. Гъвесс кваналессул гел рачлихъ бахъун букIунебила. 49. ГъветI бекидал, гIаркьалабазул бицунареб. 50. ГъветI бихьун – пихъ, чи вихьун – хIалтIи. 51. ГъветI бихьун – рагIад, чи вихьун – къисмат. 52. ГъветI бугеб бакIалда бихьинкетоги цIцIеги хьихьугейила. 53. ГъветI гьороцца реххулеб, гIадан бугьтаналълъ толарев. 54. ГъветI кинаб бугониги кIваричIо, пихъ лълъикIаб бугони. 55. ГъветI кьалбаз ккола, гIадан гьудул-гьалмагълъиялълъ ккола. 56. ГъветI пихъ бижулеб лълъикIаб, чи хIалтIулев лълъикIав. 57. Гъеду гъагъадунилан лочнол къимат холареб. 58. Гъежххалатил гъеж бекаги, кунххалатил квер къотIаги. 59. Гъизараб чуризеялдасса чурараб цIунизе бигьаяб. 60. Гъизараб чуруларей, чурараб цIунуларей. 61. Гъира бугони, хIалтIи жибго билълъуна. 62. Гъира гьечIеб квалквал – хьул гьечIеб чIамчIам. 63. Гъирун хвеялдасса хIулун хвейго бокьилилан абурабила царацца. 64. ГъогъолIейила гьорчо гирулеб, бугелълъубейила боцIцIи унеб. 65. Гъодоцца буххун, ралъад лIугIулареб. 66. Гъонода къачIони, магьида жо кколаро 67. Гъоркь рекIараб жоги хIама бугила, хIамитIа рекIаравги хIама вугила. 68. Гъоркьан баккарабги чIчIикIарав, тIассан баккарабги чIчIикIарав. 69. Гъоркьан гьаналав, тIассан гьоролав. 70. Гъоркьан тIутIурав, тIассан ххоххорав. 71. Гъоркье рортизейилан кьурулIе лIугьунарел, росун инейилан гIурулIе кIанцIуларел. 72. Гъоркьеххун бугеб цIцIеда тIадеххун бугеб бацIицца лълъим гъабургъинабугеян абурабила. 73. Гъоссогъадил тIинчI гIадав. 74. «Гъоссол цIураб къвачIиниб гIарац-месед кин балеб, хъублъи къватIибе чIехьон, жанисса чуричIого». 75. «ГъоссолI букIун, тIотIоцца тIогьолI бугеб найиде - «Дун лъаларищ, гьвел роцц!» – ан рогьоб къабихIаб бала». 76. ГъотIода рекъарабила пихъги букIунеб. 77. ГъотIода ццерессан унелълъул, гIащтIи роццда нахъа бахъе. 78. ГъотIодайила гъудул рещтIунел, нохъодейила маккал ссверулел. 79. ГъотIодасса гъотIоде кIанцIунилан гъадил лачен лIугьинаро. 80. ГъотIое къимат – пихъ бихьун, чияссе къимат – иш бихьун. 81. ГъотIокье гурони гIеч бортулареб. 82. ГъотIол борххалъи лъала, рагIадалълъухъ балагьун, чияссул ритIухълъи лъала, гIамалалълъухъ балагьун. 83. ГъотIоцца кьалбал, гIодоре унел гьечIони, эххеде риччала. 84. ГъоцIоцца махх кколеб, россасс чIчIужу кколей. 85. Гъугъай ххеххаб накIкIалълъул цIцIад хъандаяб букIуна. 86. Гъурщил багьа лъаларев кепкил багьаяв вукIунарев. 87. ГъурщитIа гъурущ лъунила бечелъи гIолеб. 88. ГъутIбузда гIазу – гъудузе бертин. 89. ГъутIбузул гIурччинлъи кьалбазул сахлъиялда бараб букIуна.

Гъ v 1. Гъагъал – ссогIал, кьварарал, бадибе рагIи абулел, цояб бер бахъулелълъул, цогидаб къапуларел, цинги тIаде вачIарав гьобол-гьудулассе квасгIан тамахал, нахгIан хIеренал. 2. Гъадидаги кколебила бищунго гIакъилаб жибгойилан. 3. Гъадидасса тIинчI лумияб. 4. Гъадицца тIанчIида малълъулеб букIун буго, гIадамил лъимер гIодобе къулулеб бихьарабго, боржаян. ТIанчIицца абун буго - гIадамил лъимер гIодобе къулизегIанго чIчIеларила жиб, гьеб бихьарабго боржинила. Гьеб меххалълъ гъадицца гьелълъул бетIералда гозо кIутIун буго, цIцIодорил цIцIодоранги абулаго. Гьелда тIад бижараб буго «Гъадидасса тIинчI лумияб» абураб кици. 5. Гъадилаб – гъадие, цIцIудулаб – цIцIудуе. 6. ГъадилIа лачен. 7. ГъадилIан лаченги лIугьунеб, лочнолIан гъедуги лIугьунеб. 8. Гъадихъе мокъокъ щолареб, щвани, инжит гьабулеб. 9. Гъадихъе щвараб хъарчигъаялълъ бахъулеб. 10. Гъадицца лочнол бер бахъарабила. 11. Гъадицца гъадил бер бахъулареб, гIадамасс гIадамассул бер бахъулеб. 12. Гъадицца къвагъан ахIараб меххалълъ, тIанчIицца тIокIаб щибилан ахIилеб? 13. Гъадринибе карщгицин батIа-батIайисса чIвазе бегьулебила. 14. Гъазибегил талихI – аваданай Ххалун, Ххалунил талихI – аваданав Гъазибег. РакIалде щвезабе - «Аваданаб рукъ – рагьадго Алжан». Гъазибегги Ххалунги рукIана аваданлъиялда гIумру арал, рукъ мискинал – жалго бечедал, жалго херал – ракI бахIарал росс-лълъади. Херай Ххалуницца бицунаан, гьаб гIумруялде рахинегIан, дагьал кочIол рагIабиги абичIого, кьурдун цо-кIиго ссвериги бахъичIого, сордо бачIун, бусада хьибил лъурал росс-лълъади гурила жал. 15. Гъалай хъванилан, маххул гIарац лIугьунареб, дарай ретIунилан, хIамил чу лIугьунареб. 16. ГъалатI ккедал абула илбисалълъ малълъунилан, цинги кици букIуна мунго дуццагойилан. 17. ГъалатI ккечIого, битIаралде ургъуларел. 18. ГъалатI ккеялдасса гъалатI битIизабунгутIи кIудияб, мунагь гьабиялдасса мунагьалълъе мукIурлъи лълъикIаб. 19. ГъалатI кколарев чи вукIунарев, малълъ кIутIулареб чу букIунареб. 20. ГъалатI кколарев чи вуго ретIун тIимугъгун, гъассда гIодов чIчIарав чи. 21. ГъалатI лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. 22. ГъалатI нусго соналдассанги битIизабизе бегьулеб. 23. ГъалбацI асир гьабизе царал гьунар гIеларо, гъадил гунпара кьвагьун, гачил хъала тIеларо. 24. ГъалбацI гьечIеб рохьоб ци басандула. 25. ГъалбацI кинабго жоялдасса бергьунеб, инсан гъалбацIалдасса бергьунев. 26. ГъалбацI – царае ххан. 27. ГъалбацIазул бетIералда чахъу тараб боялдасса чахъабазул бетIералда гъалбацI тараб бо бергьунебила. 28. ГъалбацIал гьалаглъизе гьой бетIерлъун ккогегийила. 29. ГъалбацIалълъ нахъе цIцIоко толеб, бахIарчиясс цIцIар толеб. 30. ГъалбацIалълъул рачIчIлъуналдасса катил бетIерлъунго лълъикIила. 31. Гъалдибералда месед бекьунилан, хIамил чу лIугьинаро. 32. Гъанкъизе гъветIгицин берцинаб бищулебила. 33. Гъанкъилищилан абурабила тIоххоцца, балагьилинхха цоян абурабила родоцца. 34. ГъасстIа вукIун, бечелъарав мискинчи! 35. ГъасстIа кватIани, эбел-ясалда гьоркьобги кколебила рагIи. 36. ГъасстIа кватIани, я лълъадулгун рагIи кколеб, я гIемераб лълъим гьекъолеб. 37. ГъасстIа кето кьарияй, бокьоб боцIцIи хIалакъай. 38. ГъасстІа россассулгун рохъо бикьарай, хьагинире ххинкIал гIуж бан реххарай. 39. ГъасстIа цIа гьечIого, тIохда кIкIуй букIунареб. 40. Гъвалайин дие бокьулареб. 41. Гъвала букIун буго, ххарил гIарахъалда ссверун лIугьун, кваналеб. Гьеб гьойилан ккун, лIутун вачIунев чияссда гIадамаз абун буго, доб гьой гурин, гъвала бугилан. «Гъвалайин дие бокьулареб!» – ан цIцIукIа нахъ вуссун гьечIо. Гьал рагIаби ххутIун руго жо гуреб жоялдасса хIинкъарав чияссул хIакъалълъулI кицилъун. 42. Гъвалида жибго жеги цIцIе гIечIеб бурутIилан кколебила. 43. Гъванща цIунулебги – мацIцI, гъванща буххулебги – мацIцI. 44. Гъванщу гIодулей, гIабдал елъулей. 45. Гъваридаб гIурул хъуй дагьаб, гIакъилассул калам дагьаб. 46. Гъварул моцIцIу цIцIункIизе цIцIар ГIалиде ахIана, ЦIцIобалълъул накIкI щунщудун, щуб ГIумариде ккана. 47. Пачаяссул заманалда диванбегзаби рищун толаан. Гьезда гьоркьосса ришват цIцIикIкIун кьурал диванбегзабилъунги кколаан. Авар рахъалълъул Бакълъухъ бакIалдассан шаригIат диванхханаялде рищулел рукIун руго Могьохъ росулIа ГIумарги НитIа росулIа ГІалиги. Жидецца рищулезул гIемериссез ццебеккунго ГIали вищизе рагIи кьун букIун буго. Цинги, ГIумарил ришват цIцIикIкIараб меххалълъ, цIцIайи гьессде ккун буго. Цинги ГIалицца ццереххун реххссарал, магIарулазда гьоркьор кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби абун руго. 48. Гъвесс кваналессул гел рачлихъ бахъун букIунебила. 49. ГъветI бекидал, гIаркьалабазул бицунареб. 50. ГъветI бихьун – пихъ, чи вихьун – хIалтIи. 51. ГъветI бихьун – рагIад, чи вихьун – къисмат. 52. ГъветI бугеб бакIалда бихьинкетоги цIцIеги хьихьугейила. 53. ГъветI гьороцца реххулеб, гIадан бугьтаналълъ толарев. 54. ГъветI кинаб бугониги кIваричIо, пихъ лълъикIаб бугони. 55. ГъветI кьалбаз ккола, гIадан гьудул-гьалмагълъиялълъ ккола. 56. ГъветI пихъ бижулеб лълъикIаб, чи хIалтIулев лълъикIав. 57. Гъеду гъагъадунилан лочнол къимат холареб. 58. Гъежххалатил гъеж бекаги, кунххалатил квер къотIаги. 59. Гъизараб чуризеялдасса чурараб цIунизе бигьаяб. 60. Гъизараб чуруларей, чурараб цIунуларей. 61. Гъира бугони, хIалтIи жибго билълъуна. 62. Гъира гьечIеб квалквал – хьул гьечIеб чIамчIам. 63. Гъирун хвеялдасса хIулун хвейго бокьилилан абурабила царацца. 64. ГъогъолIейила гьорчо гирулеб, бугелълъубейила боцIцIи унеб. 65. Гъодоцца буххун, ралъад лIугIулареб. 66. Гъонода къачIони, магьида жо кколаро 67. Гъоркь рекIараб жоги хIама бугила, хIамитIа рекIаравги хIама вугила. 68. Гъоркьан баккарабги чIчIикIарав, тIассан баккарабги чIчIикIарав. 69. Гъоркьан гьаналав, тIассан гьоролав. 70. Гъоркьан тIутIурав, тIассан ххоххорав. 71. Гъоркье рортизейилан кьурулIе лIугьунарел, росун инейилан гIурулIе кIанцIуларел. 72. Гъоркьеххун бугеб цIцIеда тIадеххун бугеб бацIицца лълъим гъабургъинабугеян абурабила. 73. Гъоссогъадил тIинчI гIадав. 74. «Гъоссол цIураб къвачIиниб гIарац-месед кин балеб, хъублъи къватIибе чIехьон, жанисса чуричIого». 75. «ГъоссолI букIун, тIотIоцца тIогьолI бугеб найиде - «Дун лъаларищ, гьвел роцц!» – ан рогьоб къабихIаб бала». 76. ГъотIода рекъарабила пихъги букIунеб. 77. ГъотIода ццерессан унелълъул, гIащтIи роццда нахъа бахъе. 78. ГъотIодайила гъудул рещтIунел, нохъодейила маккал ссверулел. 79. ГъотIодасса гъотIоде кIанцIунилан гъадил лачен лIугьинаро. 80. ГъотIое къимат – пихъ бихьун, чияссе къимат – иш бихьун. 81. ГъотIокье гурони гIеч бортулареб. 82. ГъотIол борххалъи лъала, рагIадалълъухъ балагьун, чияссул ритIухълъи лъала, гIамалалълъухъ балагьун. 83. ГъотIоцца кьалбал, гIодоре унел гьечIони, эххеде риччала. 84. ГъоцIоцца махх кколеб, россасс чIчIужу кколей. 85. Гъугъай ххеххаб накIкIалълъул цIцIад хъандаяб букIуна. 86. Гъурщил багьа лъаларев кепкил багьаяв вукIунарев. 87. ГъурщитIа гъурущ лъунила бечелъи гIолеб. 88. ГъутIбузда гIазу – гъудузе бертин. 89. ГъутIбузул гIурччинлъи кьалбазул сахлъиялда бараб букIуна.

Гъ v 1. Гъагъал – ссогIал, кьварарал, бадибе рагIи абулел, цояб бер бахъулелълъул, цогидаб къапуларел, цинги тIаде вачIарав гьобол-гьудулассе квасгIан тамахал, нахгIан хIеренал. 2. Гъадидаги кколебила бищунго гIакъилаб жибгойилан. 3. Гъадидасса тIинчI лумияб. 4. Гъадицца тIанчIида малълъулеб букIун буго, гIадамил лъимер гIодобе къулулеб бихьарабго, боржаян. ТIанчIицца абун буго - гIадамил лъимер гIодобе къулизегIанго чIчIеларила жиб, гьеб бихьарабго боржинила. Гьеб меххалълъ гъадицца гьелълъул бетIералда гозо кIутIун буго, цIцIодорил цIцIодоранги абулаго. Гьелда тIад бижараб буго «Гъадидасса тIинчI лумияб» абураб кици. 5. Гъадилаб – гъадие, цIцIудулаб – цIцIудуе. 6. ГъадилIа лачен. 7. ГъадилIан лаченги лIугьунеб, лочнолIан гъедуги лIугьунеб. 8. Гъадихъе мокъокъ щолареб, щвани, инжит гьабулеб. 9. Гъадихъе щвараб хъарчигъаялълъ бахъулеб. 10. Гъадицца лочнол бер бахъарабила. 11. Гъадицца гъадил бер бахъулареб, гIадамасс гIадамассул бер бахъулеб. 12. Гъадицца къвагъан ахIараб меххалълъ, тIанчIицца тIокIаб щибилан ахIилеб? 13. Гъадринибе карщгицин батIа-батIайисса чIвазе бегьулебила. 14. Гъазибегил талихI – аваданай Ххалун, Ххалунил талихI – аваданав Гъазибег. РакIалде щвезабе - «Аваданаб рукъ – рагьадго Алжан». Гъазибегги Ххалунги рукIана аваданлъиялда гIумру арал, рукъ мискинал – жалго бечедал, жалго херал – ракI бахIарал росс-лълъади. Херай Ххалуницца бицунаан, гьаб гIумруялде рахинегIан, дагьал кочIол рагIабиги абичIого, кьурдун цо-кIиго ссвериги бахъичIого, сордо бачIун, бусада хьибил лъурал росс-лълъади гурила жал. 15. Гъалай хъванилан, маххул гIарац лIугьунареб, дарай ретIунилан, хIамил чу лIугьунареб. 16. ГъалатI ккедал абула илбисалълъ малълъунилан, цинги кици букIуна мунго дуццагойилан. 17. ГъалатI ккечIого, битIаралде ургъуларел. 18. ГъалатI ккеялдасса гъалатI битIизабунгутIи кIудияб, мунагь гьабиялдасса мунагьалълъе мукIурлъи лълъикIаб. 19. ГъалатI кколарев чи вукIунарев, малълъ кIутIулареб чу букIунареб. 20. ГъалатI кколарев чи вуго ретIун тIимугъгун, гъассда гIодов чIчIарав чи. 21. ГъалатI лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. 22. ГъалатI нусго соналдассанги битIизабизе бегьулеб. 23. ГъалбацI асир гьабизе царал гьунар гIеларо, гъадил гунпара кьвагьун, гачил хъала тIеларо. 24. ГъалбацI гьечIеб рохьоб ци басандула. 25. ГъалбацI кинабго жоялдасса бергьунеб, инсан гъалбацIалдасса бергьунев. 26. ГъалбацI – царае ххан. 27. ГъалбацIазул бетIералда чахъу тараб боялдасса чахъабазул бетIералда гъалбацI тараб бо бергьунебила. 28. ГъалбацIал гьалаглъизе гьой бетIерлъун ккогегийила. 29. ГъалбацIалълъ нахъе цIцIоко толеб, бахIарчиясс цIцIар толеб. 30. ГъалбацIалълъул рачIчIлъуналдасса катил бетIерлъунго лълъикIила. 31. Гъалдибералда месед бекьунилан, хIамил чу лIугьинаро. 32. Гъанкъизе гъветIгицин берцинаб бищулебила. 33. Гъанкъилищилан абурабила тIоххоцца, балагьилинхха цоян абурабила родоцца. 34. ГъасстIа вукIун, бечелъарав мискинчи! 35. ГъасстIа кватIани, эбел-ясалда гьоркьобги кколебила рагIи. 36. ГъасстIа кватIани, я лълъадулгун рагIи кколеб, я гIемераб лълъим гьекъолеб. 37. ГъасстIа кето кьарияй, бокьоб боцIцIи хIалакъай. 38. ГъасстІа россассулгун рохъо бикьарай, хьагинире ххинкIал гIуж бан реххарай. 39. ГъасстIа цIа гьечIого, тIохда кIкIуй букIунареб. 40. Гъвалайин дие бокьулареб. 41. Гъвала букIун буго, ххарил гIарахъалда ссверун лIугьун, кваналеб. Гьеб гьойилан ккун, лIутун вачIунев чияссда гIадамаз абун буго, доб гьой гурин, гъвала бугилан. «Гъвалайин дие бокьулареб!» – ан цIцIукIа нахъ вуссун гьечIо. Гьал рагIаби ххутIун руго жо гуреб жоялдасса хIинкъарав чияссул хIакъалълъулI кицилъун. 42. Гъвалида жибго жеги цIцIе гIечIеб бурутIилан кколебила. 43. Гъванща цIунулебги – мацIцI, гъванща буххулебги – мацIцI. 44. Гъванщу гIодулей, гIабдал елъулей. 45. Гъваридаб гIурул хъуй дагьаб, гIакъилассул калам дагьаб. 46. Гъварул моцIцIу цIцIункIизе цIцIар ГIалиде ахIана, ЦIцIобалълъул накIкI щунщудун, щуб ГIумариде ккана. 47. Пачаяссул заманалда диванбегзаби рищун толаан. Гьезда гьоркьосса ришват цIцIикIкIун кьурал диванбегзабилъунги кколаан. Авар рахъалълъул Бакълъухъ бакIалдассан шаригIат диванхханаялде рищулел рукIун руго Могьохъ росулIа ГIумарги НитIа росулIа ГІалиги. Жидецца рищулезул гIемериссез ццебеккунго ГIали вищизе рагIи кьун букIун буго. Цинги, ГIумарил ришват цIцIикIкIараб меххалълъ, цIцIайи гьессде ккун буго. Цинги ГIалицца ццереххун реххссарал, магIарулазда гьоркьор кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби абун руго. 48. Гъвесс кваналессул гел рачлихъ бахъун букIунебила. 49. ГъветI бекидал, гIаркьалабазул бицунареб. 50. ГъветI бихьун – пихъ, чи вихьун – хIалтIи. 51. ГъветI бихьун – рагIад, чи вихьун – къисмат. 52. ГъветI бугеб бакIалда бихьинкетоги цIцIеги хьихьугейила. 53. ГъветI гьороцца реххулеб, гIадан бугьтаналълъ толарев. 54. ГъветI кинаб бугониги кIваричIо, пихъ лълъикIаб бугони. 55. ГъветI кьалбаз ккола, гIадан гьудул-гьалмагълъиялълъ ккола. 56. ГъветI пихъ бижулеб лълъикIаб, чи хIалтIулев лълъикIав. 57. Гъеду гъагъадунилан лочнол къимат холареб. 58. Гъежххалатил гъеж бекаги, кунххалатил квер къотIаги. 59. Гъизараб чуризеялдасса чурараб цIунизе бигьаяб. 60. Гъизараб чуруларей, чурараб цIунуларей. 61. Гъира бугони, хIалтIи жибго билълъуна. 62. Гъира гьечIеб квалквал – хьул гьечIеб чIамчIам. 63. Гъирун хвеялдасса хIулун хвейго бокьилилан абурабила царацца. 64. ГъогъолIейила гьорчо гирулеб, бугелълъубейила боцIцIи унеб. 65. Гъодоцца буххун, ралъад лIугIулареб. 66. Гъонода къачIони, магьида жо кколаро 67. Гъоркь рекIараб жоги хIама бугила, хIамитIа рекIаравги хIама вугила. 68. Гъоркьан баккарабги чIчIикIарав, тIассан баккарабги чIчIикIарав. 69. Гъоркьан гьаналав, тIассан гьоролав. 70. Гъоркьан тIутIурав, тIассан ххоххорав. 71. Гъоркье рортизейилан кьурулIе лIугьунарел, росун инейилан гIурулIе кIанцIуларел. 72. Гъоркьеххун бугеб цIцIеда тIадеххун бугеб бацIицца лълъим гъабургъинабугеян абурабила. 73. Гъоссогъадил тIинчI гIадав. 74. «Гъоссол цIураб къвачIиниб гIарац-месед кин балеб, хъублъи къватIибе чIехьон, жанисса чуричIого». 75. «ГъоссолI букIун, тIотIоцца тIогьолI бугеб найиде - «Дун лъаларищ, гьвел роцц!» – ан рогьоб къабихIаб бала». 76. ГъотIода рекъарабила пихъги букIунеб. 77. ГъотIода ццерессан унелълъул, гIащтIи роццда нахъа бахъе. 78. ГъотIодайила гъудул рещтIунел, нохъодейила маккал ссверулел. 79. ГъотIодасса гъотIоде кIанцIунилан гъадил лачен лIугьинаро. 80. ГъотIое къимат – пихъ бихьун, чияссе къимат – иш бихьун. 81. ГъотIокье гурони гIеч бортулареб. 82. ГъотIол борххалъи лъала, рагIадалълъухъ балагьун, чияссул ритIухълъи лъала, гIамалалълъухъ балагьун. 83. ГъотIоцца кьалбал, гIодоре унел гьечIони, эххеде риччала. 84. ГъоцIоцца махх кколеб, россасс чIчIужу кколей. 85. Гъугъай ххеххаб накIкIалълъул цIцIад хъандаяб букIуна. 86. Гъурщил багьа лъаларев кепкил багьаяв вукIунарев. 87. ГъурщитIа гъурущ лъунила бечелъи гIолеб. 88. ГъутIбузда гIазу – гъудузе бертин. 89. ГъутIбузул гIурччинлъи кьалбазул сахлъиялда бараб букIуна.

Гъ v 1. Гъагъал – ссогIал, кьварарал, бадибе рагIи абулел, цояб бер бахъулелълъул, цогидаб къапуларел, цинги тIаде вачIарав гьобол-гьудулассе квасгIан тамахал, нахгIан хIеренал. 2. Гъадидаги кколебила бищунго гIакъилаб жибгойилан. 3. Гъадидасса тIинчI лумияб. 4. Гъадицца тIанчIида малълъулеб букIун буго, гIадамил лъимер гIодобе къулулеб бихьарабго, боржаян. ТIанчIицца абун буго - гIадамил лъимер гIодобе къулизегIанго чIчIеларила жиб, гьеб бихьарабго боржинила. Гьеб меххалълъ гъадицца гьелълъул бетIералда гозо кIутIун буго, цIцIодорил цIцIодоранги абулаго. Гьелда тIад бижараб буго «Гъадидасса тIинчI лумияб» абураб кици. 5. Гъадилаб – гъадие, цIцIудулаб – цIцIудуе. 6. ГъадилIа лачен. 7. ГъадилIан лаченги лIугьунеб, лочнолIан гъедуги лIугьунеб. 8. Гъадихъе мокъокъ щолареб, щвани, инжит гьабулеб. 9. Гъадихъе щвараб хъарчигъаялълъ бахъулеб. 10. Гъадицца лочнол бер бахъарабила. 11. Гъадицца гъадил бер бахъулареб, гIадамасс гIадамассул бер бахъулеб. 12. Гъадицца къвагъан ахIараб меххалълъ, тIанчIицца тIокIаб щибилан ахIилеб? 13. Гъадринибе карщгицин батIа-батIайисса чIвазе бегьулебила. 14. Гъазибегил талихI – аваданай Ххалун, Ххалунил талихI – аваданав Гъазибег. РакIалде щвезабе - «Аваданаб рукъ – рагьадго Алжан». Гъазибегги Ххалунги рукIана аваданлъиялда гIумру арал, рукъ мискинал – жалго бечедал, жалго херал – ракI бахIарал росс-лълъади. Херай Ххалуницца бицунаан, гьаб гIумруялде рахинегIан, дагьал кочIол рагIабиги абичIого, кьурдун цо-кIиго ссвериги бахъичIого, сордо бачIун, бусада хьибил лъурал росс-лълъади гурила жал. 15. Гъалай хъванилан, маххул гIарац лIугьунареб, дарай ретIунилан, хIамил чу лIугьунареб. 16. ГъалатI ккедал абула илбисалълъ малълъунилан, цинги кици букIуна мунго дуццагойилан. 17. ГъалатI ккечIого, битIаралде ургъуларел. 18. ГъалатI ккеялдасса гъалатI битIизабунгутIи кIудияб, мунагь гьабиялдасса мунагьалълъе мукIурлъи лълъикIаб. 19. ГъалатI кколарев чи вукIунарев, малълъ кIутIулареб чу букIунареб. 20. ГъалатI кколарев чи вуго ретIун тIимугъгун, гъассда гIодов чIчIарав чи. 21. ГъалатI лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. 22. ГъалатI нусго соналдассанги битIизабизе бегьулеб. 23. ГъалбацI асир гьабизе царал гьунар гIеларо, гъадил гунпара кьвагьун, гачил хъала тIеларо. 24. ГъалбацI гьечIеб рохьоб ци басандула. 25. ГъалбацI кинабго жоялдасса бергьунеб, инсан гъалбацIалдасса бергьунев. 26. ГъалбацI – царае ххан. 27. ГъалбацIазул бетIералда чахъу тараб боялдасса чахъабазул бетIералда гъалбацI тараб бо бергьунебила. 28. ГъалбацIал гьалаглъизе гьой бетIерлъун ккогегийила. 29. ГъалбацIалълъ нахъе цIцIоко толеб, бахIарчиясс цIцIар толеб. 30. ГъалбацIалълъул рачIчIлъуналдасса катил бетIерлъунго лълъикIила. 31. Гъалдибералда месед бекьунилан, хIамил чу лIугьинаро. 32. Гъанкъизе гъветIгицин берцинаб бищулебила. 33. Гъанкъилищилан абурабила тIоххоцца, балагьилинхха цоян абурабила родоцца. 34. ГъасстIа вукIун, бечелъарав мискинчи! 35. ГъасстIа кватIани, эбел-ясалда гьоркьобги кколебила рагIи. 36. ГъасстIа кватIани, я лълъадулгун рагIи кколеб, я гIемераб лълъим гьекъолеб. 37. ГъасстIа кето кьарияй, бокьоб боцIцIи хIалакъай. 38. ГъасстІа россассулгун рохъо бикьарай, хьагинире ххинкIал гIуж бан реххарай. 39. ГъасстIа цIа гьечIого, тIохда кIкIуй букIунареб. 40. Гъвалайин дие бокьулареб. 41. Гъвала букIун буго, ххарил гIарахъалда ссверун лIугьун, кваналеб. Гьеб гьойилан ккун, лIутун вачIунев чияссда гIадамаз абун буго, доб гьой гурин, гъвала бугилан. «Гъвалайин дие бокьулареб!» – ан цIцIукIа нахъ вуссун гьечIо. Гьал рагIаби ххутIун руго жо гуреб жоялдасса хIинкъарав чияссул хIакъалълъулI кицилъун. 42. Гъвалида жибго жеги цIцIе гIечIеб бурутIилан кколебила. 43. Гъванща цIунулебги – мацIцI, гъванща буххулебги – мацIцI. 44. Гъванщу гIодулей, гIабдал елъулей. 45. Гъваридаб гIурул хъуй дагьаб, гIакъилассул калам дагьаб. 46. Гъварул моцIцIу цIцIункIизе цIцIар ГIалиде ахIана, ЦIцIобалълъул накIкI щунщудун, щуб ГIумариде ккана. 47. Пачаяссул заманалда диванбегзаби рищун толаан. Гьезда гьоркьосса ришват цIцIикIкIун кьурал диванбегзабилъунги кколаан. Авар рахъалълъул Бакълъухъ бакIалдассан шаригIат диванхханаялде рищулел рукIун руго Могьохъ росулIа ГIумарги НитIа росулIа ГІалиги. Жидецца рищулезул гIемериссез ццебеккунго ГIали вищизе рагIи кьун букIун буго. Цинги, ГIумарил ришват цIцIикIкIараб меххалълъ, цIцIайи гьессде ккун буго. Цинги ГIалицца ццереххун реххссарал, магIарулазда гьоркьор кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби абун руго. 48. Гъвесс кваналессул гел рачлихъ бахъун букIунебила. 49. ГъветI бекидал, гIаркьалабазул бицунареб. 50. ГъветI бихьун – пихъ, чи вихьун – хIалтIи. 51. ГъветI бихьун – рагIад, чи вихьун – къисмат. 52. ГъветI бугеб бакIалда бихьинкетоги цIцIеги хьихьугейила. 53. ГъветI гьороцца реххулеб, гIадан бугьтаналълъ толарев. 54. ГъветI кинаб бугониги кIваричIо, пихъ лълъикIаб бугони. 55. ГъветI кьалбаз ккола, гIадан гьудул-гьалмагълъиялълъ ккола. 56. ГъветI пихъ бижулеб лълъикIаб, чи хIалтIулев лълъикIав. 57. Гъеду гъагъадунилан лочнол къимат холареб. 58. Гъежххалатил гъеж бекаги, кунххалатил квер къотIаги. 59. Гъизараб чуризеялдасса чурараб цIунизе бигьаяб. 60. Гъизараб чуруларей, чурараб цIунуларей. 61. Гъира бугони, хIалтIи жибго билълъуна. 62. Гъира гьечIеб квалквал – хьул гьечIеб чIамчIам. 63. Гъирун хвеялдасса хIулун хвейго бокьилилан абурабила царацца. 64. ГъогъолIейила гьорчо гирулеб, бугелълъубейила боцIцIи унеб. 65. Гъодоцца буххун, ралъад лIугIулареб. 66. Гъонода къачIони, магьида жо кколаро 67. Гъоркь рекIараб жоги хIама бугила, хIамитIа рекIаравги хIама вугила. 68. Гъоркьан баккарабги чIчIикIарав, тIассан баккарабги чIчIикIарав. 69. Гъоркьан гьаналав, тIассан гьоролав. 70. Гъоркьан тIутIурав, тIассан ххоххорав. 71. Гъоркье рортизейилан кьурулIе лIугьунарел, росун инейилан гIурулIе кIанцIуларел. 72. Гъоркьеххун бугеб цIцIеда тIадеххун бугеб бацIицца лълъим гъабургъинабугеян абурабила. 73. Гъоссогъадил тIинчI гIадав. 74. «Гъоссол цIураб къвачIиниб гIарац-месед кин балеб, хъублъи къватIибе чIехьон, жанисса чуричIого». 75. «ГъоссолI букIун, тIотIоцца тIогьолI бугеб найиде - «Дун лъаларищ, гьвел роцц!» – ан рогьоб къабихIаб бала». 76. ГъотIода рекъарабила пихъги букIунеб. 77. ГъотIода ццерессан унелълъул, гIащтIи роццда нахъа бахъе. 78. ГъотIодайила гъудул рещтIунел, нохъодейила маккал ссверулел. 79. ГъотIодасса гъотIоде кIанцIунилан гъадил лачен лIугьинаро. 80. ГъотIое къимат – пихъ бихьун, чияссе къимат – иш бихьун. 81. ГъотIокье гурони гIеч бортулареб. 82. ГъотIол борххалъи лъала, рагIадалълъухъ балагьун, чияссул ритIухълъи лъала, гIамалалълъухъ балагьун. 83. ГъотIоцца кьалбал, гIодоре унел гьечIони, эххеде риччала. 84. ГъоцIоцца махх кколеб, россасс чIчIужу кколей. 85. Гъугъай ххеххаб накIкIалълъул цIцIад хъандаяб букIуна. 86. Гъурщил багьа лъаларев кепкил багьаяв вукIунарев. 87. ГъурщитIа гъурущ лъунила бечелъи гIолеб. 88. ГъутIбузда гIазу – гъудузе бертин. 89. ГъутIбузул гIурччинлъи кьалбазул сахлъиялда бараб букIуна.

Гъ v 1. Гъагъал – ссогIал, кьварарал, бадибе рагIи абулел, цояб бер бахъулелълъул, цогидаб къапуларел, цинги тIаде вачIарав гьобол-гьудулассе квасгIан тамахал, нахгIан хIеренал. 2. Гъадидаги кколебила бищунго гIакъилаб жибгойилан. 3. Гъадидасса тIинчI лумияб. 4. Гъадицца тIанчIида малълъулеб букIун буго, гIадамил лъимер гIодобе къулулеб бихьарабго, боржаян. ТIанчIицца абун буго - гIадамил лъимер гIодобе къулизегIанго чIчIеларила жиб, гьеб бихьарабго боржинила. Гьеб меххалълъ гъадицца гьелълъул бетIералда гозо кIутIун буго, цIцIодорил цIцIодоранги абулаго. Гьелда тIад бижараб буго «Гъадидасса тIинчI лумияб» абураб кици. 5. Гъадилаб – гъадие, цIцIудулаб – цIцIудуе. 6. ГъадилIа лачен. 7. ГъадилIан лаченги лIугьунеб, лочнолIан гъедуги лIугьунеб. 8. Гъадихъе мокъокъ щолареб, щвани, инжит гьабулеб. 9. Гъадихъе щвараб хъарчигъаялълъ бахъулеб. 10. Гъадицца лочнол бер бахъарабила. 11. Гъадицца гъадил бер бахъулареб, гIадамасс гIадамассул бер бахъулеб. 12. Гъадицца къвагъан ахIараб меххалълъ, тIанчIицца тIокIаб щибилан ахIилеб? 13. Гъадринибе карщгицин батIа-батIайисса чIвазе бегьулебила. 14. Гъазибегил талихI – аваданай Ххалун, Ххалунил талихI – аваданав Гъазибег. РакIалде щвезабе - «Аваданаб рукъ – рагьадго Алжан». Гъазибегги Ххалунги рукIана аваданлъиялда гIумру арал, рукъ мискинал – жалго бечедал, жалго херал – ракI бахIарал росс-лълъади. Херай Ххалуницца бицунаан, гьаб гIумруялде рахинегIан, дагьал кочIол рагIабиги абичIого, кьурдун цо-кIиго ссвериги бахъичIого, сордо бачIун, бусада хьибил лъурал росс-лълъади гурила жал. 15. Гъалай хъванилан, маххул гIарац лIугьунареб, дарай ретIунилан, хIамил чу лIугьунареб. 16. ГъалатI ккедал абула илбисалълъ малълъунилан, цинги кици букIуна мунго дуццагойилан. 17. ГъалатI ккечIого, битIаралде ургъуларел. 18. ГъалатI ккеялдасса гъалатI битIизабунгутIи кIудияб, мунагь гьабиялдасса мунагьалълъе мукIурлъи лълъикIаб. 19. ГъалатI кколарев чи вукIунарев, малълъ кIутIулареб чу букIунареб. 20. ГъалатI кколарев чи вуго ретIун тIимугъгун, гъассда гIодов чIчIарав чи. 21. ГъалатI лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. 22. ГъалатI нусго соналдассанги битIизабизе бегьулеб. 23. ГъалбацI асир гьабизе царал гьунар гIеларо, гъадил гунпара кьвагьун, гачил хъала тIеларо. 24. ГъалбацI гьечIеб рохьоб ци басандула. 25. ГъалбацI кинабго жоялдасса бергьунеб, инсан гъалбацIалдасса бергьунев. 26. ГъалбацI – царае ххан. 27. ГъалбацIазул бетIералда чахъу тараб боялдасса чахъабазул бетIералда гъалбацI тараб бо бергьунебила. 28. ГъалбацIал гьалаглъизе гьой бетIерлъун ккогегийила. 29. ГъалбацIалълъ нахъе цIцIоко толеб, бахIарчиясс цIцIар толеб. 30. ГъалбацIалълъул рачIчIлъуналдасса катил бетIерлъунго лълъикIила. 31. Гъалдибералда месед бекьунилан, хIамил чу лIугьинаро. 32. Гъанкъизе гъветIгицин берцинаб бищулебила. 33. Гъанкъилищилан абурабила тIоххоцца, балагьилинхха цоян абурабила родоцца. 34. ГъасстIа вукIун, бечелъарав мискинчи! 35. ГъасстIа кватIани, эбел-ясалда гьоркьобги кколебила рагIи. 36. ГъасстIа кватIани, я лълъадулгун рагIи кколеб, я гIемераб лълъим гьекъолеб. 37. ГъасстIа кето кьарияй, бокьоб боцIцIи хIалакъай. 38. ГъасстІа россассулгун рохъо бикьарай, хьагинире ххинкIал гIуж бан реххарай. 39. ГъасстIа цIа гьечIого, тIохда кIкIуй букIунареб. 40. Гъвалайин дие бокьулареб. 41. Гъвала букIун буго, ххарил гIарахъалда ссверун лIугьун, кваналеб. Гьеб гьойилан ккун, лIутун вачIунев чияссда гIадамаз абун буго, доб гьой гурин, гъвала бугилан. «Гъвалайин дие бокьулареб!» – ан цIцIукIа нахъ вуссун гьечIо. Гьал рагIаби ххутIун руго жо гуреб жоялдасса хIинкъарав чияссул хIакъалълъулI кицилъун. 42. Гъвалида жибго жеги цIцIе гIечIеб бурутIилан кколебила. 43. Гъванща цIунулебги – мацIцI, гъванща буххулебги – мацIцI. 44. Гъванщу гIодулей, гIабдал елъулей. 45. Гъваридаб гIурул хъуй дагьаб, гIакъилассул калам дагьаб. 46. Гъварул моцIцIу цIцIункIизе цIцIар ГIалиде ахIана, ЦIцIобалълъул накIкI щунщудун, щуб ГIумариде ккана. 47. Пачаяссул заманалда диванбегзаби рищун толаан. Гьезда гьоркьосса ришват цIцIикIкIун кьурал диванбегзабилъунги кколаан. Авар рахъалълъул Бакълъухъ бакIалдассан шаригIат диванхханаялде рищулел рукIун руго Могьохъ росулIа ГIумарги НитIа росулIа ГІалиги. Жидецца рищулезул гIемериссез ццебеккунго ГIали вищизе рагIи кьун букIун буго. Цинги, ГIумарил ришват цIцIикIкIараб меххалълъ, цIцIайи гьессде ккун буго. Цинги ГIалицца ццереххун реххссарал, магIарулазда гьоркьор кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби абун руго. 48. Гъвесс кваналессул гел рачлихъ бахъун букIунебила. 49. ГъветI бекидал, гIаркьалабазул бицунареб. 50. ГъветI бихьун – пихъ, чи вихьун – хIалтIи. 51. ГъветI бихьун – рагIад, чи вихьун – къисмат. 52. ГъветI бугеб бакIалда бихьинкетоги цIцIеги хьихьугейила. 53. ГъветI гьороцца реххулеб, гIадан бугьтаналълъ толарев. 54. ГъветI кинаб бугониги кIваричIо, пихъ лълъикIаб бугони. 55. ГъветI кьалбаз ккола, гIадан гьудул-гьалмагълъиялълъ ккола. 56. ГъветI пихъ бижулеб лълъикIаб, чи хIалтIулев лълъикIав. 57. Гъеду гъагъадунилан лочнол къимат холареб. 58. Гъежххалатил гъеж бекаги, кунххалатил квер къотIаги. 59. Гъизараб чуризеялдасса чурараб цIунизе бигьаяб. 60. Гъизараб чуруларей, чурараб цIунуларей. 61. Гъира бугони, хIалтIи жибго билълъуна. 62. Гъира гьечIеб квалквал – хьул гьечIеб чIамчIам. 63. Гъирун хвеялдасса хIулун хвейго бокьилилан абурабила царацца. 64. ГъогъолIейила гьорчо гирулеб, бугелълъубейила боцIцIи унеб. 65. Гъодоцца буххун, ралъад лIугIулареб. 66. Гъонода къачIони, магьида жо кколаро 67. Гъоркь рекIараб жоги хIама бугила, хIамитIа рекIаравги хIама вугила. 68. Гъоркьан баккарабги чIчIикIарав, тIассан баккарабги чIчIикIарав. 69. Гъоркьан гьаналав, тIассан гьоролав. 70. Гъоркьан тIутIурав, тIассан ххоххорав. 71. Гъоркье рортизейилан кьурулIе лIугьунарел, росун инейилан гIурулIе кIанцIуларел. 72. Гъоркьеххун бугеб цIцIеда тIадеххун бугеб бацIицца лълъим гъабургъинабугеян абурабила. 73. Гъоссогъадил тIинчI гIадав. 74. «Гъоссол цIураб къвачIиниб гIарац-месед кин балеб, хъублъи къватIибе чIехьон, жанисса чуричIого». 75. «ГъоссолI букIун, тIотIоцца тIогьолI бугеб найиде - «Дун лъаларищ, гьвел роцц!» – ан рогьоб къабихIаб бала». 76. ГъотIода рекъарабила пихъги букIунеб. 77. ГъотIода ццерессан унелълъул, гIащтIи роццда нахъа бахъе. 78. ГъотIодайила гъудул рещтIунел, нохъодейила маккал ссверулел. 79. ГъотIодасса гъотIоде кIанцIунилан гъадил лачен лIугьинаро. 80. ГъотIое къимат – пихъ бихьун, чияссе къимат – иш бихьун. 81. ГъотIокье гурони гIеч бортулареб. 82. ГъотIол борххалъи лъала, рагIадалълъухъ балагьун, чияссул ритIухълъи лъала, гIамалалълъухъ балагьун. 83. ГъотIоцца кьалбал, гIодоре унел гьечIони, эххеде риччала. 84. ГъоцIоцца махх кколеб, россасс чIчIужу кколей. 85. Гъугъай ххеххаб накIкIалълъул цIцIад хъандаяб букIуна. 86. Гъурщил багьа лъаларев кепкил багьаяв вукIунарев. 87. ГъурщитIа гъурущ лъунила бечелъи гIолеб. 88. ГъутIбузда гIазу – гъудузе бертин. 89. ГъутIбузул гIурччинлъи кьалбазул сахлъиялда бараб букIуна.