ДУН МАГIАРУЛАВ ВУГО

1. Ххабар бицун лIугIулареб, рокьи гьабун бахъунареб.

2. Ххабар, гьуин букIаго, лIугIизе те.

3. Ххабар гьуинаб буго – лъалеб жо дагьаб буго.

4. Ххабар дие бицун, роххдухъа моцIцIу чияе кьун.

5. Ххабар къокъ гьабе, къо-мехх лълъикI гьабе.

6. Ххабар ххалат гьабуге, гьикъаралда рекъон, къокъго бице.

7. Ххабарххалат – хIалтIидагь.

8. Ххадуб гъезеян тедалила къоркъода рачIчI гъечIого ххутIараб.

9. Ххадуб кколелълъул хIисаб гьабуни, бахIарчи вахъунаро (Шамил-имамассул рагIаби).

10. Ххадуб ракI бухIулеб рагIи бицунгейила.

11. Ххадуб ххутIараб жо бацIицца чIвалеб.

12. Ххадув хварав ххадув вукъулев.

13. Ххадув пашманлъиялълъул нахъа ххайир щолареб.

14. Ххазинадай гIарац те, гIедал яс россассе кье.

15. Ххал гьабуни, бихьула, бихьарассда бичIчIула, бичIчIарассда жо лъала, лъарав чи витIун ккола.

16. Ххалат арав вуссаравила, къокъид арав вуссинчIевила.

17. Ххалат бухIагийила ччохIол мугъзада бакъ.

18. Ххалатаб къокъ гьабизе бигьаяб, къокъаб ххалат гьабизе захIматаб.

19. Ххалатасс къвал цIурабила, къокъасс магь баччарабила.

20. Ххалатассул къвалакье щвечIев, къокъассул магжикье щвечIев.

21. Ххалкъалда вихьизе щобде вахинеги ккогеги, гIадамаздасса ваххчизе кIкIалахъе лIугьинеги ккогеги.

22. Ххалкъалда гьоркьоб къадру хвеялдасса, къадарги щун, къанабакье ккей лълъикIаб.

23. Ххалкъалда нух къосунареб.

24. Ххалкъалде балагь бачIин хханассул гIайиб.

25. Ххалкъалълъ нагIана кьуни, кьуруги биххулеб.

26. Ххалкъалълъул жугьа – ралъдал карачел.

27. Ххалкъалълъул рагIи битIараб.

28. Ххалкъалълъул тушман – къаццандухъан.

29. Ххалкъул гIаламалълъе гIищкъул кьоги бан, дун кьодукь ххутIана, кьодул сакги тIун (дун къотIнов ххутIана къадал ракьанда).

30. Ххамиз сордо кинаб магIидаян абурабила сордо цIцIарай ясалълъ.

Кици бижун буго сордо цIцIарай бахIаралда тIад. МагIарулазул гIадаталда рекъон, яс россассе кьола итни яги ххамиз сордоялълъ. НилIер бахIаралълъе цIцIан букIун буго ххамиз сордо.

Эбелалълъ гьей йитIун йиго доба магIида бан бугеб цIцIалкIу босун ячIаян. Ясалда цIцIалкIу батун гьечIо. РекIел цо анищ бугей ясалълъухъа тоххаб суал борчIун буго - «Эбел, ххамиз сордо кинаб магIида»?

31. Ххамил базарган, мусру гьечIого, вукъаравила.

32. Ххан нилIер гьобол гуро.

33. Ххан хведал вецце, лъимал гIедал рецце.

34. Ххан хола, лагъги хола – кIиялго бащалъула.

35. Хханазда тIад кIусараб гIанкIу гIадин.

36. Хханасс кьураб чол кIалдире раккуларел.

37. Хханасс цIияб чухъа ретIани, баркулебила, мискинчиясс ретIани, гьаб кисса щварабилан гьикъулебила.

38. Хханассда асскIоб кIиго ламадур квани, цояб магIарзухъан бачIунебила.

39. Хханассде лълъикIав чиян абе, хабада ххухх-бурутI гIорцIцIизе ххер бижараб меххалълъ.

40. Хханассда нич гьечIеб, гьарчида бер гьечIеб.

41. Хханассда ццевессанги чода нахъассанги вилълъунге.

42. Хханассда тIад ххан толарев.

43. Хханассул берталълъе гьанал бохх босун унел, мискинассул берталълъе квер хьвагIун унел.

44. Хханассул бокьове хIарамав гьессул кIалгIаялде унарев.

45. Хханассул рокъоб дир гIакълу рекъоларо, дир рокъоб хханассул гIакълу рекъоларо.

46. Хханассул ххазинаялда камураб мискинчиссул анищазулI батарабила.

47. Хханассул цо ххиянат бихьани, ххалкъалълъ азарго ххиянат гьабулеб.

48. Ххангишил хIелеко гIадин, уне-унев ххутIагийила.

49. Хханжар цIулал бугониги гIола, ракI маххул бугони.

50. Хханжу тIагIине бокьани, тIепун ххинкIал гьарейила, квас тIагIине бокьани, буртаби ругIейила.

51. Хханзабазда ххадубги хвел бугеб, тIадегIанал къоязеги аххир бугеб.

52. Хханзабазулги ххан – маххщелила.

НекIо заманалда цо улкаялда вукIаравила цо ххан. ГIакъилавги вукIаравила гьев, бахIарчиявги вукIаравила.

Гьеб букIанила рагъ-кьал гIемераб заман. Жал теларилан лIугьарав тушманассдасса улка гьесс бигьаго цIунулаанила.

ГIовул гIужде ваханиги, ххан гIедегIулев вукIинчIила чIчIужу ячине. Цо нухалълъ хханассда гьессул гIакълучиясс абунила 

- «БетIер чIахъаяв ххан! Рагъ-кьал гIемераб заманги бугелълъул, нилIеда гьикъун къадарги щоларелълъул, дуего ирсилавги вукIине, чIчIужу ячун лълъикI гуродай дуцца?»

Ххан цин вуцIцIун чIчIанила, цинги гIакълучияссе баркала кьунила. «Валлагь, битIараб буго гIакълучиясс бицунеб жо. Дун рагъда чIвани яги бусада вегун хвани, гьечIо гури дир ирс босизе чи», – ян пикру гьабунила. Ячун лълъикIин чIчIужуян ракIалде кканила гьессда.

Гьаниб бачIанила щий ячиней абураб суалги. РекIее къабулай гIадан хханассул йикIинчIила.

«Ца таралълъ мегIер толилан» абула, ххеххго тIибитIанила ххан чIчIужу ячине хIадурлъулев вукIиналълъул ххабар. Мадугьалихъ ругел хханзабазе бокьун букIанила гIолохъанав, гучав хханассулгун гIагарлъи гьабизе. Гьез чапарзаби ритIулел рукIанила гIолохъанав хханассухъе. Гьевин абуни гIедегIулев вукIинчIила рагIи кьезе.

Цо къоялълъ цадахъ вазирзаби, нукарзабигун чанасса вуссун вачIунев вукIанила ххан. Гьезда данде кканила, цIулал магьги баччун ячIуней бадиссан бакъ баккарай гIадай берцинай яс. Рачлихъе щвезегIан гIодоеги къулун, хханассе салам кьунила ясалълъ. Гьей ясалълъул берзул чIоралълъ гулицца гIадин жиндир керен борлIанилан кканила хханассда. Гьессни хIал лъазе течIила. Жиндирго хханассулаб къадруги цIунун, тIокIав ясалълъухъги валагьичIого, анила ххан.

Рокьи бугила рокьи. Гьелълъ ватIа гьавуларила хханги лагъги. Рокьул цIа рекIанила хханассда – кванан квен билълъунарила, гьекъон лълъим унарила, къасси макьу щоларила. Цо рахъалълъ, хханасс пикру гьабулеб букIанила: «Кин ячиней щияли лъаларей нухда дандчIварай яс?» Дой яс гьечIеб гIумруги гIумру гуреблъи бичIчIулеб букIанила гьессда. АхIанила гьесс жиндирго вазирзаби. Лъазабунила гьезда, ракьулIа яхъунги, ххеххлъи гьабун, дой берцинай яс ялагьеян.

Анила нукарзаби рахъ-рахъалде. Анила цо къо, анила лъабго къо. Ункъабилеб къоялълъ, ячун ясгун, гьелълъул эбел-эменгун, тIад руссанила гьел. Ясалда ва гьелълъул эбел-инссуда тIад ретIун бугоанила тIутIу-хъухъураб ретIел. Хханасс буюрухъ кьунила гьезда берцинаб ретIел ретIеян.

Гьанибни кканила лълъиданиги ракIалда букIинчIеб жо. Ясалълъ цIехханила хханассул маххщел-пиша щибин бугебилан.

Ххан велъанила.

- Щиб гьабизе дие маххщел? Ххан вукIин гIоларищ дие? – ян абунила гьесс.

Гьеб меххалълъ ясалълъ абунила:

- Мун ххан вукIин – гьеб цIакъ лълъикI буго. Хханго ххан вугониги, цо маххщелги букIине ккола чияссул. Маххщел ккола хханзабазулги ххан.

Ххан тамашалъун валагьанила ясалълъухъ. ГьечIин жиндир маххщелилан абунила гьесс.

Цо маххщалие гьев ругьунлъичIони, жий гьессие инарилан чIчIанила яс.

Рес букIинчIила: яс щвезе ккани, бокьаниги бокьичIониги, лъазабизе кколеб букIанила цо маххщел. ГIарац-меседалълъул машгьурав устарассухъе хьваданила ххан тIубараб лъагIелалълъ. Ругьунлъанила гьев маххщалие, цинги балагьун бер гIорцIцIулареб курхьенги гьабун, вачIанила ясалълъухъе.

- Гьалехха тIатун буго дулI баххчун букIараб кIудияб гьунар. Гьанже дун дур йиго! – ян абунила ясалълъ.

Бертаде къо цIцIан букIанила. Чанавени арав ххан тIагIанила. Анила къоял, анила моцIцIал. Ххан вачIунев вукIинчIила.

Цо нухалълъ гIолохъанав хханассул улкаялде даран-базаралълъе рачIанила мадугьалихъ бугеб хханлъиялдасса даранчагIи. Хханассул абуралълъухъе росун рачIанила берцинал курхьаби, хIикматал баргъичал. Бер кIутIарабго лъанила гьелда баргъич хханасс гьабураб букIин.

Ясалълъ даранчагIазда гьикъанила баргъичал лълъицца гьаруралилан.

ДаранчагIаз бицанила: Нижер хханассул вугила цIакъ гьунар бугев устар. Жидеда гьев киданиги вихьичIила. Бицунеб рагIанила хханасс асир гьавун вачIарав чи вугилан. Гьев гьунар тIокIав устарассдасса ватIалъизе гурилан, хъалаялълъув хьихьун вугила хханасс гьев.

ГьебсагIатго, хханассул боги бачун, къватIие яхъанила бахIарай. Щущахъ риххизарун тушманассул боялгун, ххвассар гьавунила гIолохъанав ххан. Рокъоре щвейгун, гьабунила бертин...

- Дуцца абухъе, хханзабазулги ххан букIун буго маххщел, – ан абунила гIолохъанав хханасс жиндирго лълъадуда.

53. Хханзаби лъолебги – цохIого гванда, лагъзал регьулебги – гьагъабго гванда.

54. Хханинибго чIичIидараб тIанчIил бетIер чIчIинтIейила.

55. Хханинийго чIичIидарай, чIаратIаго гаргадарай.

56. Хханлъиялдасса Аллагьасс реххиялдасса хханлъи жинццаго реххи лълъикIаб.

57. Ххарадуниб щвараб лъимер лъезе бакI тIагIун рукIунел, къокъид щвараб боцIцIуда гьабизе жо тIагIун рукIунел.

58. Ххарадунибги щвезе бегьулебила дарс.

Херав чи сапаралълъ вахъине кканила. Кинниги нусгогIан сонги бан бугелълъул, цадахъ щуго сон барав васассул васги вачанила.

ЦIакъ бакъ рагIараб къоги букIанила, ццебе жиги ххалатаб нухги букIанила. Къаденахъеялде тату хванила херассул, вилълъине захIмалъанила. ЧIанила хIухь бахъизе гIодор. Гьелълъ херассе кумек гьабичIила.

Гьассда ракIалде кканила жиндие хвел гIагарлъулеб батилин, аххириссеб нухалълъ цо хъалиянгIаги бухIун лълъикIилан. ХIалиццаго гIадин, бахъанила херасс кисинисса къватIибе тамахьоги хилиги, кьуранила цо хъалиян. Огьогьой! ГьечIила кодоб цIагIелги сакIги! Щиб гьабилеб? Мурадалдеги щвечIогойищ хвелев?

Хьул къотIанила херассул.

Щванила маркIачIумехх. Бихьанила гьассда доба рикIкIада кунчIулеб-ссунеб цо цIа. Вохханила херав, гьаранила гьесс васакIода дове цIа босизе айилан. Векеранила вас цIадухъе, векеранила. ВачIанила цо сагIаталдассан, цIадул хIенехIги хъатиниб лъун.

ГIажаиблъи гьабунила херасс, гьикъанила, кингIагийин гьессда, хъатинибги лъун, цIадул хIенехI гьанибе щвезегIан босизе кIвараб.

- ДахIадада, квер бухIунгутIизе, дицца хъатинибе цин сали бана, цинги гьелда тIад лъуна цIа рекIараб тIорччол кесек, – ан абунила разиго васасс.

КIудадацца берал данде рачанила. БетIер кIибикIанила. Цинги гьессул гьурмаде гьими рехханила. Цо лълъидеххунали вуссарав гIадин, гьесс абунила:

- Дида гьаб гIумруялда гIемераб жо малълъана гIадамаз, гIемераб жо дидагоги лъана. Цинги киданиги ракIалде кколароан ххарадуниб щуго сон барав гьитIинав васассги дарс кьелилан.

59. Ххарахьибго бугеб тIенкел, тIукъбиго чIвачIеб гIала.

60. Ххарж гьабе, тIаде бачIунелда рекъон, хур босе, ресалда рекъон.

61. Ххарж гьабичIого, ххайир щолареб.

62. Ххаридаги лълъедаги лълъикIлъизабизе кIолареб унти букIунареб.

63. ХхарилI къверкъ бихьунилан, къвекIаб цIцIум лIутулареб.

64. Ххасалидасса гурелила хIинкъизе кколел, ххасалихълъиялдассайила.

65. Ххасалил бакъалдаги божуге, тушманассул велъиялдаги божуге.

66. Ххасалил кьогIлъи бихьичIессда ихдалил гьуинлъи лъалареб.

67. Ххасалил лълъикIлъи ххинаб ратIлицца борцунеб.

68. Ххасалил ратIлие риидал ургъе, роол хIалтIуе ххасало ургъе.

69. Ххасалил ххинлъиялдаги божуге, хханассул чучлъиялдаги божуге.

70. Ххасало гьабураб гьор кунеб бече.

71. Ххасало гIазу бачIони, риидал цIцIад балареб.

72. Ххасало мегIер бацIие те.

73. Ххасало мегIер те, риидал гIор те.

74. Ххасало хьихьизе – лъарагIазе, риидал къинлъаризе – магIарулазе (накIкIазул хIакъалълъулI).

75. Ххасало хIажалъулеб риидалго балагье.

76. Ххасало цIакъав нилIерлъаги, риидал цIакъав чиярлъаги.

77. Ххасел ун – их, рии ун – ххасалихълъи.

78. Ххасел ххинаб бугони, их квачараб бачIунеб.

79. Ххасел чIчIовулI цIцIад бани, цIцIани къинлъулI гIазу балеб.

80. Ххаселалълъ ххасалил гIамал гьабураб лълъикIаб, рииялълъ роол гIамал гьабураб лълъикIаб.

81. Ххаселги ихги цоцалълъа рахъиялълъул гIаламатал, гIадилазул гьурал, ихги рииги цоцалълъа рахъиялълъул гIаламатал, ххалат рахъарал цIцIадал.

82. Ххаслихъе бечедав ихдал мискинлъулев.

83. Ххаслихъе дагIнида гьаб гIи лъилилан гьикъидал, жиндир бугилан абурабила. Ихдал гьикъидал, бетIергьанчияссул бугилан абурабила.

84. Ххаслихълъиялде къараб меххалълъ никIкIиццаги цIакъ хIанчIулеб.

85. ХхатIа кколарев чи вукIунарев

86. Ххвалчада гурхIел гьечIеб, гулида берал гьечIел.

87. Ххвалчада нахъа гьелда рекъараб гъежги къваригIунебила.

Ххунздерил хханасс ссверухъ ругел росабазул гIадамазда кIуди-кIудиял магъалаби лъолел рукIун руго. Цо-цояз инкар гьабулеб букIун буго магъало кьезе. ЦIакъго хханассда данде чIчIун вукIун вуго Балахьунисса ГIадалавилан абулев бахIарчи. Гьесс росдал гIадамаздаги абулеб букIун буго хханассе магъало кьезе кколарилан. Гьединал чагIи хханассги, щиб хIила-макру ургъунги, тIагIинарулел рукIун руго. Чанги хIал бихьун буго ГIадалав тIагIинавизеги, мурадалдени щун гьечIо.

ХIукму кканила ГІадалав гьоболлъухъ ахIизе, цо кинаб бугониги багьанаги батун, гьев чIвазе. ВачIанила ГIадалав ахIаралълъуве. Хханасс гьев кIудияб хIурматалда къабул гьавунила.

Квана-гьекъолев вукIарав ГIадалассда къеда ригъарал жал шуршулел рихьанила. Щаклъанила жиндиего цо хIила-рекIкI гьабизехъин букIиналда. ХъващтIан тIадеги вахъун, ххвалчада кверги лъун, ГIадалав рукъ бакьулI чIчIун вуго. Хханасс гьессда абун буго дур ххвалчадул цIакълъийин, киссайин гьеб щвараб. БичIчIанила ГIадалассда хханасс жив ххвалчадасса ватIа гьавизехъин вукIин. ЦIцIан лъалинисса ххвалченги бахъун, гIебеде гьебги битIун, гьесс хханассда абунила -

- Ххвалчада нахъа гьалда рекъараб гъежги къваригIуна!

88. Ххвалчадасса бергьарабги – хIила, тункIидасса гIужилабги – хIила.

89. Ххвалчадул балалда бусен тIамурав,

90. ТуманкIул кIалалда макьу бухьарав.

91. Ххвалчадул къвакIиялдасса къалмил тамахлъи бергьунеб.

92. Ххвалчадул лебаллъиялда кьурул борххалъи лъалареб.

93. Ххвалчацца биххизабичIеб бо ххарбицца биххизабурабила.

94. Ххвалчацца къотIичIеб мацIцIалълъ къотIулеб.

95. Ххвалчацца къотIичIеб носоцца къотIулареб.

96. Ххвалчацца къотIулареб квер – гьудуллъи.

97. Ххвалчацца тIутI чIварав ЧIалдасса ГІусман.

98. Ххвалчен рекIараб борче, кьалда мунго бергьунеб, рагIи битIараб бице, мун кидаго къолареб.

99. Ххеххго нахъе вахъине кколелълъув гIодов чIчIоге.

100. Ххер гьечIеб магIарда гIи хьихьулареб, рак чIвачIеб гъотIода пихъ бижулареб.

101. Ххер тIогьиллъулеб, тIад саву ккедал, лъимадул рекIел тIегь бортулеб, эбел хведал.

102. ХхерчIчIегIер, чIарххалат.

103. Ххеххаб гважуцца беццаб когIо гьабулебила.

104. Ххеххаб гIор ралъдахъе щоларебила.

105. Ххеххаб цIцIад ххеххго къотIулеб.

106. Ххеххго бачIунеб, кватIун унеб жойила къварилъи.

107. Ххеххго гIуцIцIараб ххеххго биххулебила.

108. Ххеххго рекIараб цIа ххеххго ссунеб.

109. Ххеххдари гIайиб буго, гIодой виччай рецц буго.

110. Ххеххлъуге, мутагIилум, ххеххлъуге! Дуе яси щвана, дие кваси щвана.

Кици буго ццебегоссеб гIадаталда ххурххараб. БакIалълъул гIадат букIун буго гьоболассе рекIелгъеялълъе гьессда асскIой яс толеб, гьоболги гьелдеххун ххиянатаб бералдалъун валагьулареб. Нагагь гьоболассда хIалихьатаб жо ракIалде ккани, гьессие квешлъи-квекIенги гьабулеб. Цо хIалихьатав мутагIилумасс ясалдеххун гIадаталда рекъолареб бербалагьи гьабун буго. Гьеб бихьарай ясалълъул эбел къадарав гьоболассул бахъун гIодоб лъураб тIимугъ къунцIизе лIугьун йиго.

КъвачIа гIадин тIимугъ гьабун батараб меххалълъ, гьобол виххун, ххеххдарун вуго. Ясалълъул эбелалълъги гьессда гьадал рагIаби абун руго.

111. ХхинкI босарасс тIор босе.

112. ХхинкIазде – щвартIиххалат, хуриве – рагIадххалат.

113. ХхинкIилI хьвайи гьечIони, богIое гIей гьечIеб.

114. Ххиял букIанила хераб гIанкIудал

 Ханал гьарилилан, къинлъарилилан.

115. Ххиял хIорлъугеги, сапар бигъунгеги.

116. Ххиянатав гьудулассдасса дудего ругьунаб гьойго лълъикIаб.

117. Ххиянатчи чияда божуларев.

118. Ххонжрое лълъикIаб бакI – лъалиниб, цIадуе лълъикIаб бакI – гъансситоялълъуб.

119. Ххонжрол ругъун сахлъулебила, мацIцIил ругъун сахлъуларебила.

120. Ххузе гуребила ражи букIунеб, ччузейила.

121. Ххулжил гIаг багьаравгун гIагарлъиги барщулеб.

122. ХхуличIони, кIал бацIцIалъулареб, чуричIони, черхх бацIцIалъулареб.

123. Ххун гьан гуреб, къинлъун хоно гуреб.

124. Ххунздерил гIадат хвани, гIандалазул балъ холеб. (Ххунздерил гIадат гIандалазул балъалда бащадаб).

125. Ххунзахъ тIалъиялде цIцIад балаго, ТIелекье бакъ щвани, Ххунзахъе цIцIер щолеб.

126. Ххунздерил мугIрузда ругел буртузул хIихIидиялълъ гьанир ругел гIулби хIорлъизаризе бегьараб меххалълъ, анссадерил гьабзазул хIапиялълъ ГIарахъмагIарда ругел гIиял щайила хьихьизе бегьуларел?

127. ХхунчIруз седараб хьаг, хIацIцIуцца седараб тIалъел.

128. Ххухх кодобе босани, куй гIодобе биччазе кколеб.

129. Ххухх-бурутI хьихьаразул кIал нахул цIурабила, бессдал лъимал хьихьаразул ракI ццидал цIурабила.

130. Хханжу тIагIине бокьани, тIепун ххинкIал гьарейила, квас тIагIине бокьани, буртаби ругIейила.

131. Ххвелал гьаруге, дандеясс дурго ххулжал гьаризе гурин.

132. Ххунги ччунги – кIиябго цадахъ букIунареб.

133. Ххунги ччунги – цоязе, бацIцIа-бакине – цогиязе.