ДУН МАГIАРУЛАВ ВУГО

 

1. Давла хуриссан кьеги, хвел бусадассан кьеги.

2. Давладулал гІемерлъани, давлаги дагьаб щолебила.

3. Дагь гурони гьечІони, учузаб ххиралъула.

4. Дагьаб боцІцIи бугез риба гьабула, рибадул хІилаби лъазеги гьарун.

    БоцІцIи цІцIикІкІарацца даран гьабула, дарман тІагІанщинал маххссараде ккун.

5. Дагьаб гІоларессе гІемерги гІолареб.

6. Дагьаб кьурассе дагьабги къваригІунеб, гІемер кьурассе тІолабго къваригІунеб.

7. Дагьаб меххалълъ лагълъи баччани, гІемер меххалълъ хханлъи щолеб.

8. Дагьаб налъиялълъ – гьудулила, кІудияб налъиялълъ – тушманила.

9. Дагьаб ххарж гьабичІони, гІемер щоларо.

10. Дагьабго жо лъазеги гІемераб жо цІцIализе кколеб.

11. Дагьабниги гІантлъи гъорлI гьечІев чияссул бахІарчи вахъунарев (ХІажимурадил рагІаби).

12. Дагьабниги лълъикІлъи гъорлI гьечІеб квешлъи букІунареб.

13. Дагьав гаргаде, гІемер хІалтІе.

14. Дагьав кІалъалессул хІалтІи гІемераб.

15. Дагьалда гIей гьабуларессе гIемерабги щолареб.

16. Дагь-дагьккун баччани, мегІерги баччизе кІолеб; циндаго баччизе лIугьани, мунго молоцца ваччизе кколев.

17. Дагь-дагьккун гъоркьан бикІани, борххатаб мегІерги ччукІун бачІунеб.

18. ДагІбадулав къела, къадар бергьина.

19. ДагІнида чІахІ-ххералълъул, гьойда ракьа-гьаналълъул гурони мацIцІ бичІчІуларебила.

ЦІцIализе араб бакІалдассан жиндирго эбелалълъухъе дагІницца битІун бачІараб кагъат цІцIалулеб меххалълъ, гІенеккун букІун буго гьойги. Салам-каламалдасса ххадуб кагътида хъван букІун буго исана бижараб керчаб ххарил, рокъоб жиндиего кьолеб букІараб кІалцІул, чед-ххинкІалълъул хІакъалълъулI.

ЦІцIалулеб кагъатги гьоркьоб къотІизабун, гьойцца цІцІеда гьикъун буго: гьеб кагътида гьанал яги ракьа-къедалълъул хъвараб жого гьечІищилан. ГьечІилан цІцІецца абидал, пашманго гьойцца абун буго: цо рагІиги ракьа-гьаналълъул хІакъалълъулI гьечІеб гьеб кагъат цІцIаличІониги бегьилаанилан.

 

20. ДагІние – цІцIар, цІцІедуе – рогьо.

21. ДагІнил цІцIокоги кьун, цІцІел хъвайи босулареб.

22. Дад бекарав къоролав гІадин ххутІун вугила.

23. Дадал къимат хведал лъала.

24. Дадил ургъел – гІоркь ккурасс, гІиял ургъел – тІил ккурасс.

25. Дадил роцен цІеххезе арав мискинчи гІадин.

Мискинабго хъизан букІанила. Гьезул цо гІакаги букІанила, рахь гьализениги, квен гьабизениги цо цІетІа лъолеб хъазанги букІанила. ЧІчIужу щар чІвазе цо дадгІаги бугебанищан зигардулей йикІанила. Цо къоялълъ гьелълъ вугІа-восун росс базаралде витІанила. Гьенисса цо гьитІинабго дадги босун, гьевги тІад вуссанила.

ЧІчIужуялълъ алълъубе кигІан балебан гьикъанила. Валагьин, гьелда жанибе кигІан балебали диццаги гьикъичІин, гьадигІан балаян бичулессги бицинчІилан, мискинчи нахъ вуссун базаралде вилълъанила. Дова речІчІун, гъова речІчІун, щегІбич валагьанила, доб дуцца дие бичараб дадинибе кигІан балебилан гьикъанила. КІиго къолонибе лъаб балаян абунила щегІбичасс. КІочонгутІизе: «КІиго къолонибе лъаб, кІиго къолонибе лъаб», – ан абулаго, рокъове вачІунев вукІанила мискинчи.

Цо бертин бугеб росулIе щванила гьав. Берталълъ ругел гІолохъаби меххтун, гьаглъун ругонила. ТІаде щварав гьасс: «Асаламу гІалайкум, кІиго къолонибе лъаб», – ан абунила. ГІолохъаби ххантІан тІаде рахъанила, гьединищин абулеб гьадинаб данделъиялде вачІарав чияссан, рак гІадин вухханила гьев. Ххадуб гьасс гьикъун буго щибиланхха жинцца абизе кколеб букІарабан. Щибилан гуреб, роххел тІасса унгегиян абизе кколаанилан малълъанила гьез.

ГІемер кватІичІого, гьав цо кверкьаби ругеб бакІалде щванила. «Асаламу гІалайкум, роххел тІасса унгеги!» – ян ахІанила гьасс. Дур маххссараялде регІунищин жал ругеланги абун, вухханила гьав кверкьабаза рукІаразги. Щибиланхха дицца абизе кколеб букІарабан гьикъанила гьасс. Щиб гурелълъул, хварассе аххират лълъикІаб кьегиян абизе кколилан малълъанила гьазги.

Кинасса абуниги рекъоларел алго кинал гІадамалилан ракІалдеги ккун, вилълъанила ав жиндирго нухда. Тайи квегъулел цо чагІи ратанила гьассда. Гьелълъ гьезие цІакъ гІакъуба кьолеб бугоанила. КІобокІун тІимугъгун, гьесс гьазда: «Асаламу гІалайкум, хварассе аххират лълъикІаб кьеги!» – ян абунила. Капурго хвараб хІама, дуцца аххират лълъияб кьун батагиян абизе ккани, ниж хунищ ругелан, гьезги лълъикІ зуранила гьав. Щибиланихха абизе кколебан гьикъанила гьаздаги. Щибилан гуреб, гьабулеб битІагиян абизе кколилан малълъанила гьезги.

Гьеле гьедин, чангояз вуххун, щванила рокъове дадил роцен цІеххезе арав мискинчи..

 

26. Дадил хьибил ккурав, хьагил гIоркь ккурав.

27. Даимаб роххелги букІунареб, тІасса унареб ургъелги букІунареб.

28. Далалда гъоркь абизе лъалеб гІадин, мималда тІад абизеги лъазе ккола.

Кици буго «дие» – ян гурони, «ма» – ян абизе лъаларев чияссул хІакъалълъулI. «Далалда гъоркь» абураб жоялдассан бичІчІула – д-хІарпалда ххадуб рагьараб – и-хІарп букІине ккей (ди). Мималда тІад абураб рагІудассан бичІчІула – м-хІарпалда ххадуб рагьараб – а-букІине ккей (ма).

 

29. Дарабазде черхх ккогеги, чияр цIцIобалде рукь ккогеги.

30. Дам-дам бугеб, чІам-чІам гьечІеб бертин гІадаб жойила.

31. Дангизеги дун дангун, донкІинейги дун тІамун (Эбелги дир юххун, гІакІаги дир бахъун).

32. Данде ккарав чи чІвараб, чанай араб гьой чІвараб.

33. Дандежо бугони, кванил тІагІам цІцIикІкІуна, кодоб жо бугони, чияссул къадру цІцIикІкІуна.

34. Дандеяссдассан би баккани, дудассанги рахь баккулареб.

35. Дандрарал тІанчІазулгийищила дир-дурал рукІунел.

36. Далил бачун, боцIцIи чурулебила, далил бачун, боцIцIи хъвалебила.

37. Дарай ретІаниги – гьадабго ланжу, хІебет ретІаниги – гьадабго ланжу.

38. Дарай ретІаниги, кІкIухІалги лъала, хІебет ретІаниги, лаченги лъала.

39. Даран лълъикІаб, маян диццаги кьураб, маян дуццаги кьураб (ма – дуе, ма – дие).

40. Даран буго даран, хъатир буго хъатир.

41. Даран рекІкІалълъ гьабуге, ригьин реццалълъ гьабуге.

42. Даран хІажатассулгун гьабе, ригьин гІел бащадазулгун гьабе.

43. Даран хІилаялълъул жо буго.

44. Дараялда бозги баге, бозида дарайги баге.

45. Дарманан абурассда гІажаланги абулареб, гІажалан абурассда дармананги абулареб.

46. Дармида гьоркьов эмен-вацц вукІунарев.

47. Дармил эбел-эмен гьечІелила.

Къокъалго рагІабаз гьадин малълъулеб буго: цо чанго чияссда цо учуз кьолеб жо данде чІванилан, цогидаздаги гьеб батуларебила; цо жо ххираго бичун унилан, киназго ххира босизеги кколаребила.

48. Дармицца къей – анкьил ургъел, хуруцца къей – лъагІалил ургъел, ригьнацца къей – гІумруялълъулго ургъел.

49. Дару камураб унти букІунареб, багьана камураб гьересси букІунареб.

50. Даруялде черхх ккогеги, чияр цІцIобалде рукъ ккогеги.

51. Дебул каратІгун семарай, салул каратІгун ягъарай (рохьи-жужай гьечІей).

52. Дибир вакъуларев, къебед вугьунарев.

53. Дибирасс малълъараб гьабуге, гъосс гьабураб гьабе.

54. Дибирассул бечелъи – росу кІодолъи.

55. Дибирги къезавулей, къадиги чІчIезавулей.

56. Дида бихьичІеб къварилъи – ботІротІа ххенолеб гьобо.

57. Дида вихьун вукІанила, вухьахъе тейила.

58. Дида гъоркь лъун букІараб бакІ босун вачІа.

 МагІарулаз гьаб кици тІамула гІадамазе жинцца щибго адаб – хІурматги гьабуларев, гІадамаздассан жиндиего   хІурматги лълъикІлъиги къваригІарав чияссе.

1.  - Дида ххан кІалъана! - Щибиланхха эсс абураб? - Яре ццевесса! – ян абуна.

2.  Дидаги  хъвагегийила, хъухьи лIугІугегийила.

3.  Дидаги букІараб бахІараб заман, махІу беканиги, галадулареб.

4.  Дидаги гурхІулев – дир чедги бикъулев.

5.  Дидаго квер чІвазеян ХІава ячун йикІана, ХІавада кІиябго квер диццаго чІвазе ккана.

6.  Дидасса бергьарав чи вугеб бакІалде жив вачІинарилан (вачунге - ян) абурабила хханассги.

Ххан ахІулев вукІун вуго гьоболлъухъ. Гьесс абун буго, гьенив жиндасса бергьунев чи ватани, вилълъинарилан. Хханассдассаги бергьунев чи вукІуневищан, релъун руго гІадамал. Ама гьенив хханассдасса бергьунев чи ватун вуго, жиндие бокьарабщинаб гьабун гурони чІчIолареб гьитІинаб лъимер.

 

1.  Дие вас гьавизегІанищ букІараб бо багъаризе!

2.  Дие гІанкІу кьурасс бокьосса баси ана.

3.  Дие гІунин, ГІисае бай, баркаман.

4.  – Дие моххмохх бокьуларо, дада.

–Щай дир, вас?

–ГьечІогохха, дада!

1.  Дие хъвалеб чагъана, чахъабазе бачунеб наку.

Кици буго Шамилил заманалда бижараб.

Шамил-имам божулев вукІун вуго бицараб жоялда. Гьесс абулебги букІун буго, кІветІалда михъги бугев бихьинчиясс гьересси бицунебилан кколарин жиндаян. Гьессул гьеб загІипаб рахъалдассан пайдаги босун, цо-цо гІадамаз, «гьав Аллагьассда божуларо, досс как баларо», – ян имамассде мацІцIал гьарулел рукІун руго, имамассги гьезие тамихІ гьабизе изну кьолеб букІун буго.

Гьадин, жиндир гьан кваназелъун, имамассде мацIцІ гьабурал гІадамазде гІиял бетІергьанасс абурал руго гьал рагІаби.

Цогиясс абураб гьалълъулго цоги къагIидаги буго: «Диццани бала, имам, как, дирни куйдуцца балеб гьечІо».

 

1.  Дие щиб, кин кканиги! – ян абурабила гъоркьа палугьанасс.

2.  Диего гІоло абулеб батани, чехь бихъаги, гьирдани къвачІа рекъараб бугилан абурабила гІонкІкІоцца.

3.  Дикьа къолей рокъой йигилан, цоясс чІчIужу юххарайила.

4.  Дир аниб кванан, чияр доба къинлъун.

5.  Дир бадиссан ралагьизе лълъикІанила нуж гъолълъухъан абурабила рокьи ккарав гІолиласс, яс ссурукъай йигилан гІадамал гаргадидал.

6.  Дир бадиссан ялагьун, дир кІалдиссан кІалъан.

7.  Дир бикъаги, дицца бикъугеги.

8.  Дир вас гІезегІанищила рагъ ккезе чІчIун букІараб.

9.  Дир-дуралълъул бицани, росс-лълъадул дагІба кколеб.

10.  Дир инссуда цІцIарги лъун, ЦІцIор гъурулев багьадур.

11.  Дир кІал – дир тушман.

12.  Дир оц хъун батаги дицца бицунебги бичІчІулев, дида бицинеги лъалесс.

13.  Дир рокъоб хханассул гІакълу рекъеларо, хханассул рокъоб дир гІакълу рекъеларо.

14.  Дир рукъ – дир хъала.

15.  Дир хабалI дун, дур хабалI мун.

ГІадамазда гьоркьор гІемер рукІуна, гьадин щай гьабулеб, додин щай гьабуларебан, жидеде кколарел жал рицунел чагІи. Гьел чІчIоларо гьал рагІаби жидеда абизегІан.

 

1.  Дир хур багъарулеб гьечІо, дур гІи багьарулеб буго.

Гьаб кици буго ГьидалI бижараб. КІигояссда гьоркьоб къотІи ккун буго, цояссе хур кьезе, дандеяссги гьессие хур жаниб цІураб гІи кьезе. ГІиял хур цІезабураб меххалълъ, багъарулеб жоялълъухъ багъарулареб жо кьезе кІвеларилан, хурул бетІергьанассул рагІи хун буго.

 

1.  Дир – цІцIар, дур – бечелъи, хІама лълъицца гьекъелеб?

2.  Дир цІцIоко – дир тушманилан абулебила царацца.

3.  Дир чухъа лIугІизегІанищила букІараб къиямассеб къо чІчIезе.

МагІарулазе баянаб буго 1902 соналда цо росдал гІадамал, жакъа къиямассеб къо чІчIезе бугилан дибирасс ххабарги бицун, кІудияб хІинкъиялда гъоркь рукІин. ЦІияб чухъидасса воххун вукІарав цо гІолохъанассул рагІи жакъа нилIее кицилъун лIугьун буго.

 

1.  Дир чІчIужу горбогьод гІадай йигилан абурабила цоясс, дирай моххмоххил гьод гІадай йигилан абурабила цогиясс.

КІиябго кици буго цоцазул абулел куцал. КІиялълъго бицунеб буго чІчIужу хъарсун бахъунареб горбогьод гІадай, нахърател бугей йикІине кколилан.

 

1.  Дир яс ячанани, нуцал хІелеко, ячинчІого тани, цІцIукІа хІелеко.

2. Дирго гуреб ишалда гьоркьобе лIугьаралълъухъ рекъонго дие гьаб! – ан абурабила маймалакалълъ.

Цо нухалълъ гъотІода букІараб маймалакалда, ччугІа кквезе гьинги реххун, рокъове унев ччугІихъан вихьанила. ХхантІан гъотІодасса гъоркьеги рещтІун, лълъелIа къватІибеги цІцIан, гьалълъги реххулеб букІанила гьин. Маймалакалълъул маххщелги гІечІого, гьин гьелда тІад бигъа-битун чІчIанила.

Гьеб бихьанила маймалакалълъ рахІаталда толареб гІанкІкIида. Бекерунги бачІун, гьелълъ маймалакалълъул ботІролI тІил кьабанила.

Дирго гуреб ишалда гьоркьобе лIугьаралълъухъ, рекъонго дие гьаб! – ан абунила маймалакалълъ, хІалиццаго гьинги тІасса бахъулаго.

 

1.  Дирго малъаз гІадин, дирго гьод хъассиларо.

2.  Дирго тала бухъун йикІараяни, таргьа биххун, тІажу гьабилароан.

Шамилги кверде восун, гІурусаз Дагъистаналда кверщел гьабураб меххалълъ, гІемерал магІарулал ун руго ТуркалIе. Гьениб квешаб къоги бихьун, ракъун-къечон цо-цоял нахъ руссунги рачІун руго. Гьений язихъаб яшавалда йикІарай ЧІчIикІасса гІаданалълъул кагъаталдассан тІибитІараб бугилан абула гьаб кици.

 

1.  Дирго хІалалаб боцІцIи чияеги кьеларо, чияр чулпаги бакьан гуро.

2.  Дирго хІатІал ссвакачІого, дир къваригІел тІубаларо.

3.  Дирго черхх – дунго ххан, бокьани багІараб ретІина, бокьани гІурччинаб ретІина.

4.  Дирилан абураб гьецІо кьватІана, дирилан абураб кьуру биххана (ссундулъго талихІ кьечІо).

5.  Дицца абилебги дуцца абунин, дицца щибилан абилеб?

6.  Дицца вазуневги дун вазуневги дида чабххикьан ваккаравго лъалилан абурабила магІлиссесс.

7.  Дицца гьабилилан бахІарчилъи гьабулареб, дицца чІвалилан чи чІваларев.

8.  Дицца гІанкІуялда бицун, гІанкІуялълъ къватІиб бицун.

9.  Дицца – ГІашурада, ГІашурацца – гІаламалда.

10.  Дицца дуе, гІака гурони, гІандадерил мугІрул ричун рукІинчІо гури, – ян абурабила гІандиссесс.

Ццебе гІакаги къотІун, гьеб бичизе гІандиссев Ххунзахъ базаралде щванила.

Цоясс, чахьалда квер чІван, гъвари къакъан, рачIчІ цІцIан, гІакдал ххал гьабулеб букІанила. ГІандиссессги, валлагьин, рахьги гІемер кьолин, нахги гІемер бахъулин, рас тІуни, тІомолIан нах кІанцІулеб хІалалълъ кьарагоги бугилан, бецца-бетІун лъунила гІака.

Анилахха гІака лълъикІабго багьаялде бичун.

Нахъиссеб соналълъ добго базаралда данделъанила гІандиссевги дов гІака босаравги.

- Дуца дун гуккун вукІун вуго. Доб дур гІака я рахьдалаб батичІо, я нахулаб батичІо! – ян абунила гІакдал бетІергьанас.

- Дицца дуе, гІака гурони, гІандадерил мугІрул ричун рукІинчІо гури! – ян жаваб кьунила гІандиссесс.

 

1.  Дицца – гІочІоцца, дуцца – тІилицца.

2.  Дицца дуда абуна гури, эбел!

Цо росулI оцбаялълъул байрам букIанила. Ххадур рекериялълъул, кIанцIиялълъул, гьецIо реххиялълъул къеццалги рукIанила.

Рекеризе кьерда чIчIарал ясазда гьоркьое кIанцIун ячIанила цо гIезегIанго гIолохъанлъудасса арай гIадан. АсскIовеги вачIун, гьелълъул васасс эбел нахъе ячуней йикIанила. Эбел чIчIанила, хIалтIулI къоларей жий екерунги гIолохъанал ясаздасса бергьунилан. Васги гIенеккуларей эбелалда асскIосса нахъе анила, гьейги, тIаждарачлихъ гурдил ахалъабиги къазарун, екеризе хIадурун чIчIун йикIанила.

ГьещтIерухъанасс “Гьа!” – ян ахIигун, гьункьун ццее уней эбелалълъул цо гьаракь борчIанила. Нечарай гьей, цо кверги хьвагIун, гIадамазда гъорлIе ячIунелълъул, дандеги ун, гьелълъул васасс эбелалда абуралила кицилъун лIугьарал гьадал рагIаби.

Гьаб кици тIамула жиндир иш гуреб, бажарулареб хIалтIи гьабизе лIугьарав чияссе.

1.  Дицца дур боцIцІи бикъун букІанин, тІасса лIугьаян абулел гІемерал ратула. Ма дурго боцІцIиян цонигияв вачІунаро.

2.  Дицца квараб квен кунарев гьобол дир бакІалде вачІунге.

3.  Дицца лал тІамизегІанищила дуниял кьерхинчІого чІчIун букІарабилан абурабила гІандисселълъ.

4.  Дицца тІинчІ цо гьабула, гъалбацІалълъулни тІинчІ гьабула! – ян абурабила гъалбацІалълъ царада.

ГъалбацІалълъ тІинчІ гьабунила. Рахьи базе гъалбацІалълъухъе гІемерал гьалбал унел рукІанила. Билълъанила гьенибе церги.

- ГІемерал гьалбал гьанире унел рихьидал, дидани ккун букІана гъалбацІалълъ гІемерал тІанчІи гьарун ратилилан, – абунила царацца, бер-ракІго щвечІого.

- Дицца тІинчІ цо гьабула, гъалбацІилни тІинчІ гьабула! Дуцца гІадин, царатІинчІ гьабуларо! – ян жаваб кьунила гъалбацІалълъ.

 

1.  Дицца царада малълъун, царацца рачІчIалда малълъун.

2.  Диццаго босараб бас-басараб тІил, дидаго кьабураб аххир замана!

3.  Диццаго еццичІей лълъицца еццилей! Вокьулесс ячинчІей лълъицца ячиней!

4.  Диццани как бала, Имам, дир куйдузни баларохха.

 

1. Доб заманалълъул кьурди лIугІидал, гьанже заманалълъул кьурди гьабизе кколеб.

2.  Добассан цІулакьо бегьичІони, аниссан моххмоххалги регьуларел.

Хьиндалав жиндирго къваригІелалълъ ГІандиве вачІун вукІанила. РещтІанила гьоболассда. Хъваш-баш гьабун бахъингун, хьиндаласс абунила: валлагьин, гьаб гІорцІенги гІамаликъаб жо букІун, нужее росулел цІулакьодул цІурал ххулжал кьолода нахъа разе ссанагІалъи ккечІилан.

Гьобол тІовитІулелълъул, гІандиссессги абунила: валлагьин, гьеб дур гІорцІен цІакъ тІурузаб жо бугелълъул, дур хъизан-лъималазе ритІизе ракІалда рукІарал моххмоххал ритІичІого толел ругилан.

 

1.  Добго гьороб добго гьури (гьерссихъанассде).

2.  Дове цадахъ босун уневги вихьичІила, добе щвезабизе уневги вихьичІила.

3.  Добе цадахъ щибниги босулеб гьечІолъи бихьизе, жиндир кверал мусруялдасса къватІире раккун теян васигат гьабун букІарабила ЧІчIикІасса Парзуласс.

4.  Довеялълъул нахъахъан, нахъеялълъул ццевехъан.

5.  Долого бекьараб хуралдасса квер босе.

6.  Доморун вега, долого вахъа.

7.  ДугІа цІцIалун, гІородасса хІама нахъе инаро, нилI гІодун, гІонкІкІоцца къвачІа букъичІого теларо.

8.  ДугІаялдасса богІол хуралълъе ракго рекъолебила.

9.  Дуда гуребги, мегеж дагІнидаги букІуна (дуда гурелги, михъал катидаги рукІуна).

10.  Дуда рагІа, дида бихьа.

11.  Дуда хІама батила мучІдузда гогьдарулеб, кІкІалахъ гъалбацІ бихьила гьекъезе лълъим щолареб.

12.  Дуда цо лъала, царада кІиго лъала.

13.  Дуда ццин бугони, дандеяссдаги ццурараб гьоло гуреб букІунеб.

14. Дуда чехь батани, чияда мугъ гуребила бугеб.

15.  Дудаго бихьараб – битІараб, чияда бихьараб – гьересси.

16.  Дудаго бичІчІулареб жо чияда бичІчІизабизе лIугьунге.

17.  Дудаго гьечІеб чаран чияда лъолареб.

18.  Дудаго мунго мекъи вукІин лъалеб гьечІони, лъалез бицаралда божа.

19.  Дудаго натІ букІаго, чияда бугеб рокьо борцунге.

20.  Дудаго тІил кьабизегІан чІчIайила кьурдизе.

21.  Дудасса цо къоялълъ цІцIикІкІарассда цо къоялълъ цІцIикІкІун лъалебила.

22.  Дудего къварилъи бачІани, бетІер борххун ккве, цогидазде бачІани, дализе биччай.

23.  Дуе вокьулессе мунги вокьулев, дуда рихарассда мунги рихунев.

24.  Дуе гуро, гважи, дицца вагІза гьабун букІараб!

Ракъдалал къоялги рачІун, руччаби цІцIад гьаризе къватІире рахъун рукІанила. Дибирасс гьезда абунила, ссадакъаги кьуни, цІцIад баялда ракІ чІчIараб букІунилан.

Руччабазда цадахъ йикІарай дибирассул чІчIужу ссадакъаде рикьизе панкъал гьарулей йикІанила. Рокъове вачІарав дибирасс гьелда цІехханила гьедигІан гІемерал панкъал щай гьарулел ругелан. ЧІчIужуялълъги абунила, дуццаго абичІищила, ссадакъа кьуни, цІцIад бай хІакъаб бугилан.

- Дуе гуро, гважи, дицца вагІза гьабун букІараб, цогидазе гьабун букІана! – ян ахІдезе лIугьанила дибир чІчIужуялде.

 

1.  Дуе гьабурассе гьабе, ХІункърае кьурассе кье.

2.  Дуе кеп буго – дир рекІелI къан буго.

3.  Дуе лълъикІлъи гьабурассе квешлъиги гьабуге, нигІматал кьурассе нагІанаги кьоге.

4.  Дуе маххссара буго гьеб, дие гажи буго.

5.  Дуе пайда бахинилан хханассда асскІовеги къаге, дуде хІапиларилан гьойда тІадеги унге.

6.  Дуе шагьи кьурассе дуццаги гІабаси кье.

7.  Дуего бокьулареб жо чияеги гьабуге, чияр боцІцIуда берги лъоге.

8.  Дуеяли Щура инараллъун тезеги бокьилаан, бокьанщинаб лълъие щолеб?

9.  ДулI гьечІеб гьунаралдалъун мун веццулев чи – дур тушман.

10.  ДулIго гьечІеб реццалдасса цІуне: мун веццизе бегьула, дур квешлъи лъаларого.

11.  ДулIго гьечІеб ритІухълъи чиялI балагьизе лIугьунге.

12.  Думдумалълъ чІамчІам лIугІизабуни, чІамчІамалда ххадур рахъине ккола.

13. Дун гьавунин, гІунилан пайда щвечІеб ракьалълъе, дир берал къанщунилан мукъссанлъиги ккеладай.

14.  Дун гьадигІан гІезегІан, ссахІил мунагь гьабичІо, жакъа къватІий яхъиндал, къолол мунагь гьабуна.

15.  Дун гъоркье реххе, дир вас, кьватІараб бакІ гІодоб тункиларедухъ.

16.  «Дун гІадалав! Дун гІадалав!» – ан цояв кьурдулевила. «Дудассаги дун гІадалав!» – ан цогияв кьурдулевила.

17.  «Дун гІадалав! Дун гІадалав!» – ан чи гІадаллъуларевила, гІада-гІадалал жал гьарун гурони.

18.  Дун гІадамазда рекъолареб куцхха. Дида рекъоларелги чанги ратила.

19.  Дун жанив тІамураб лъабабго моцIцІги лъебералда цо-цо къо бугеб ккана.

20.  Дун кваналарилан чІчIарай ясалълъ басидул бетІер кварабила.

21.  «Дун кибе? Дун кибе?» – ян букІунебила талихІ; аххирги рощ-ногохІде кколебила.

22.  Дун лълъидассаго хІинкъуларо, дидасса хІинкъулев чи цониги гьечІелълъул.

23.  Дун нечезе чи гурила, зобалI хвезе хур гурила.

24.  Дун ссверухъе ссверулеб ссурмадарайдул гурде, дун кІичІухъе кІичІулеб кІичІ багІараб буртина.

25.  Дун хвараб меххалълъ гІодуге, гІаданлъи дие чІаго вукІаго гьабе.

26.  Дун хвелилан давлаялда ххадув чи унарев, дун тІадго кквелилан цІцIогьор къватІиве вахъунарев.

27.  Дун хІежалде инилан абурабила мочол мугьалълъ.

28.  Дун цІцIалацца бацІуге, кІалцІуцца бацІеян абулебила чоцца.

29.  Дун чияда хъваларила, дида чиги хъвагейила.

30.  Дун, чІвадарухъан гурони, маххул къебед букІинчІогуриян абурабила бацІицца.

БацІида рохьил рацІцІалъуда кваналеб цо беричаб, цІакъ кьарияб хІама батанила. Бохханила бацІ. ХІамида ссверун лIугьун, кьурданила гьеб. Цинги гьабсагІат жинцца дуда тІасса цІцIоко бахъилилан лъазабунила гьелда.

ХІамицца абунила: «БетІер чІахъаяб бацІ! ЦІакъ кІудияб къварилъиялда буго дун! Дир нахъиссеб щинкІилалда магІ къан буго. Бегьиларищ, гьеб магІги бахъун, дир къварилъи бигьа гьабизе? Цинги бахъе дидасса цІцIокоги. Дуего кириги щвелин.

Валлагьин, дур чакар гІадаб гьанада цадахъ кириги щвани, цІакъго лълъикІ букІиниланги абун, бацІ хІамил щинкІилалълъухъ балагьизе лIугьанила. Бугеб рухІги бакІарун, хІамицца кІиябго мал бацІил ботІрода басандизабунила.

ЧІаго-гІатІго гьенисса нахъе борчІараб бацІицца жиндаго абунила: «Щай дие кколареб жо тІаде босизе букІараб? Дун, чІвадарухъан гурони, маххул къебед букІинчІогури!».

 

1.  Дунго-дунан вукІунев чи чияе вокьуларев.

2.  Дунилан абуге, нилIилан абе, дирилан абуге, нилIерилан абе.

3.  Дуниял балкан бугила, гьелдасса бер гІорцІцIуларелги гьаби ругила.

4.  Дуниял бихьун, гІакълу щола, гІадамал рихьун, боцІцIи щола.

5.  Дуниял буго бетІергьанчиясс бачухъе билълъунеб хІама гІадаб жо.

6.  Дуниял буго, бокьани гІуцІцIулеб, бокьани биххулеб, лъималазул ясикІабазул рукъ гІадинаб жо.

7.  Дуниял буго гьобо гІадин тирулеб жо.

8.  Дуниял гьабизе гІакълуги кьеги, аххират гьабизе иманги кьеги.

9.  Дуниял гьабизе ккани, я рокьи букІине ккола, я жахІда букІине ккола.

10.  Дуниял гьабизе лъаларессе дуниял жужахІила.

11.  Дуниял гьабичІессул гІумру гьардохъанлъиялда унеб.

12.  Дуниял – гІакълу, гІадан – матІу.

13.  Дуниял-гІалам Мала Нассрудиницца маххссараде ккурабила, Мала Нассрудин мутагІилзабаз маххссараде ккуравила.

Мала Нассрудиницца гьитІинабго хІуржаялълъуре гьоболлъухъ ахІун рукІун руго мутагІилзаби. Квен кваназе гьезухъе кьун рукІун руго цІакъго ххалатал гІучІал. «Эбелалълъул хІила бергьун, ххинкІал гІиссин гьарунила, лъималазул макру цІцIикІкІун, кІи-кІи цадахъ чІван кванилан» абухъего, мутагІилзабазги гьанивеххун вугесс довеххун вугессда кІалдиб лъун буго квен, довеххун вугессги гьанивеххун вугессда кІалдиб лъун буго.

 

1.  Дуниял-гІаламалълъ гІиял гьан квиндал, жидерго гьан квараб гьагаб зуригат.

Цо росулI букІун буго цо насслу, жалго жиделIго рагъулел, цоцаз чІвалел. Гьезда гьоркьой яхъарай гІакъилай цо гІаданалълъ жиндирго гІагарлъиялде гьадин абун буго.

1.  Дуниял-гІаламги гІуцІцIун, рукІкІен гІицІцIго ххутІарабила, цІцIилицIцІ нуцІцIида нахъе ккарабила.

2.  Дуниял – гІатІидаб, гІадамассул ракІ – къваридаб.

3.  Дуниял гІондокь буго, заман бихьун хисулеб.

4. Дуниял кварав, канлъи бихьарав.

5.  Дуниял къваридассе къаникь лъей рахІат буго, рахІат хвараб черххалълъе хабалIго хІалхьи буго.

6.  Дуниял лълъикІаб жо бугоан, бищун анищан ккараб меххалълъ анибго тезе кколаребани.

7.  Дуниял – муъминчияссе гвенд.

8.  Дуниял ссверун вуссарав дун – дида нух малълъулев мун.

9.  Дуниял ххалеб ххадиро, ххараб цІалкІкIулеб цІкIалкІу.

10.  Дуниялалълъул аххир битІаги, аххираталълъул авал битІаги.

11.  Дуниялалълъул боцIцІи бугониги – балагь, гьечІониги – балагь.

12.  Дуниялалълъул квешлъи – къасси роцІцIун, къад кьерхин; чахъдал квешлъи – ххасало къинлъи.

13.  Дуниялалълъул рагІал гьечІеб, гІелмуялълъул аххир гьечІеб.

14.  Дуниялалълъул талихІ – ригьнал талихІ, аххираталълъул талихІ – хабал талихІ.

15.  Дуниялалълъул ургъелги – мискинчияссе, аххираталълъул гІазабги – мискинчияссе.

16.  Дуниялалълъул ххан – ххалкъалълъул лагъ.

17.  Дуниял-гІаламалълъул жо бикъулев цІцIогьор, цІцIогьорассул рокъосса жо бикъулев Къебед.

18.  Дунял – бакъуцца, чи – гІакълуялълъ.

19. Дунял квананиги гIорцIцIичIев, гIор гьекъаниги, къеч хьвачIев.

20. Дунял цІезе бокьараб рагІи, гІинтІе къулун, щурулеб.

21.  Дунялалда бищунго берцинал жал жиндир кІартил гІундул ругилан абурабила хІамицца.

22.  Дунялалда гьечІелани сарсахъал, ракъун-къечон ххутІилаан ялтахъал.

23.  Дунялалда нигІматал цІакъго гІемерал руго, бищунго лълъикІаб нигІмат ритІухъай чІчIужу йиго.

24. Дунялалълъул боцIцIи цIцIамхIалаб лълъим гIадинаб жойила, кигIан гьекъаниги къеч буссунареб.

25.  Дунялалълъул чІаголъи – канлъи, канлъулги чIаголъи – чІчIужу.

26.  Дур амру кІодолъула, дуцца лълъикІлъи гьабуни.

27.  Дур берал рагьаразул кІал къаге.

28.  Дур вуцІцІунчІей бичІчІичІессда дуцца бицарабги бичІчІулареб.

29.  Дур гьудул щиван бице, мунго щив чиян бицунге (чи гьикъуге, гьудулассухъ ралагье).

30.  Дур гІакълуялда рекъон, мун витІарав вуго.

31.  Дур гІакълуялълъул бащдаб мадагьулассухъги бугеб.

32.  Дур къватІги – дур рукъ.

33.  Дур къвачІа бихьеян абуни, гьардохъанги чІухІулевила.

34.  Дур кІутІбуз кквечІеб рагІи чияр кІалалълъ кквеларо.

35.  – Дур лълъади кинай йигей?
    - Гьелълъул эбел кинай ятаниги, гьединай йиго.

36.  Дур мацІцI – дурго тушман.

37.  Дур пикруялда рекъон кьурдулеб жо данде чІвани, дур талихІ.

38.  Дур рагІи – дур роцен.

39.  Дур ракІалълъул паххрулъи, дур ссанкІазул рацІцІалъи.

40.  Дур рекІелI ургъел батани, гьудулассе бикье, гьесс бащадаб тІасса босизе.

41.  Дур рокъоб чияцца хханлъи гьабизеги биччаге, чияр рокъоб хханлъи дуццагоги гьабуге.

42.  Дур роххел батани, ахІун бицунге – пашманал гІадамалги ратизе бегьула. Дур пашманлъи батани, гьебги баххче – гьелълъ гІадамазул роххел хвезабизе бегьула.

43.  Дур тушманасс дур гьудулассдассанги пайда босулеб.

44.  Дур ургъел гьабуларессдеххун ургъелги бикьуге, мун вокьуларессул кумекалде хьулги лъоге.

45.  Дур ххазина бугеб ракьалда жаниб, бухъичІого тани, батизе гьечІеб.

ВукІаравила гІакъилав эмен. Гьесс живго хвелалде абун таралила нилIее кицилъун ххутІарал гьал рагІаби. Эмен хун ххадуб, росс-лълъадиялълъ гІемер бухъарабила пастІан-къоно, цІцIикІкІарабила бачІен. Бухъарабила ах, чІахІалъарабила пихъ. КигІанни бухъаниги, батичІебила аз ххиял гьабулеб букІараб гІарац – ххазина.

ЛълъикІго ресги рекъараб, рукъги бечелъараб меххалълъ, росс-лълъадиялда чІалгІарабила, кидаго батулареб ххазинаялде хьул лъун, рухъарулел рукІин. Жалгоги мискинлъизе квер бараб, бачІенги дагьлъараб меххалълъ бичІчІарабила гьезда инссуцца ххазинайилан ссунда абулеб букІарабали.

 

1.  Дур хІакъирлъи бичІчІанани, гІодулев мун вуцІцІинаро; бахІарчилъи дулI батани, меххтел дуцца гьекъеларо.

2.  Дур хІал дицца бихьилаанила, хІарщукъали, гьадаб Аллагьассул тушман гьаваялда гьечІебани.

ЦІцIум букІун буго гьаваялда. ГІанкIкІ букІун буго, гьелдассаги хІинкъун, тІепун чІчIун. Нахъассан бачІун, къоркъоцца гьелда хІанчІун буго. Чара хвараб гІанкІкIицца къоркъода гьедин абун буго.

 

1.  Дур цабзаз кквечІеб чияр кІутІбуз кколареб.

2.  Дур цо гьересси бихьанищ – хвана мун.

3.  Дур цІцIар ахІичІого, «ия», – ян жаваб кьоге.

4.  Дур чи гьавулев – дун, дун чорок гьавулев – мун.

5.  Дур чияссдеххун кинаб бербалагьи бугониги, гьединабго дудеххунги букІунеб.

6.  Дураб бихьун – дираб, дираб бихьун – дураб.

7. Дурго берал рагьаразул кIал къалареб.

8.  Дурго гуреб ишги кодобе босугейила, дурабго реххунги тогейила.

9.  Дурго гІайибал раххчун, чиярал къватІир чІваге.

10.  Дурго гІайибалги берда ццере тун, чияр гІайибазда ххадув лIугьунге.

11.  Дурго гІакълу гІечІони, гІакъилгун ургъе.

12.  Дурго загІиплъи тушманассе бицунареб.

13.  Дурго къимат гьабизе бокьани, чияр къимат дуццаги гьабе.

14.  Дурго кІал – дурго тушман.

15. Дурго кIалалълъ кквечIеб чияр кIутIбуз кколареб.

16.  Дурго мацІцI – мунго чІвалеб бацІ.

17.  Дурго лълъикІлъи чияцца бицине те, чияцца гьабураб лълъикІлъи дуццаго бице.

18.  Дурго малъацца гІадин, дурго мугъ хъассулареб, хъизамалда асскІоб гІадин, рекІел чІоло битІулареб.

19.  Дурго мацIцІ – дуего гъалбацІ.

20.  Дурго мацIцІ – дурго тушман.

21.  Дурго мацIцІ мунго чІвалеб бацІила.

22.  Дурго мунагьал чиядеги реххуге, дурго хъублъи чиядаги бацІцІинабуге.

23.  Дурго рагІад кІодолъун бихьуге.

24.  Дурго рагІи ккун чІчIоге, дандеяссухъги гІин тІаме.

25.  Дурго рачІчIалзухъ балагьун, гІегІеде, хІелеко!

26.  Дурго рокъов гьобол гІадинги вукІунге, гьоболлъухъ дурго рокъов гІадинги вукІунге.

27.  Дурго тІивунибе гурони, дурго гел бегьуге.

28.  Дурго хІатІазда бачине кІолареб юргъа чияр хІатІазда бачинабизе кІолареб.

29.  Дурго чедги босун, чияр гІияде унге.

30.  Дурго чодаги бараххщун, чияр чу рекІунге.

31.  Дургояб чвантиниб лъун, чияр кванде хьул лъоге.

32.  Дургун бакъан рекъоларессулгун къайицадахълъи гьабуге.

33.  Дурцц вищизе ккани, ясги къваригІуна, нус йищизе ккани, васги къваригІуна.

34.  Дурццассда божараб къо цІа гъун бухІаги!

35.  Дурццассул вас лIугьинчІев, нусалълъул яс лIугьинчІей.

36. Дурццассул хІал лъазе, хІехь ццебе реххе.

37.  Духъа бекани – боцІцIудасса, дихъа бекани – чІаголъигьечІ!

38.  Дуцца бухІе, гважи, дицца бухІе!

Кици буго къарум маххссараде ккураб. ЧІчIужуялълъ ражи гьабун буго, лъабго цІулакьоги бекун. Гьеб хІехьезе кІвечІев россассги бекун буго, гьелълъие квешезе, гьелълъго бекарабгІан.

 

1.  Дуцца гьабуни, дуеги гьабулеб.

2.  Дуцца дие мусру босизе лъабго гъурущ кьолебани, нилI кІиялго бащалъилаанилан абурабила мискинчиясс бечедав Парзулассда.

3.  Дуцца кигІан мехх балебилан гьикъарабила тІомода, нахуда гьикъейилан абурабила тІомоцца.

4.  Дуцца кьечІони, дуеги кьолареб, дуцца гьабичІони, дуеги гьабулареб.

5.  Дуцца ккурасс мунги кколев, дуцца тарасс мунги толев.

6.  Дуцца рорцараб роцада мунги ворцунев.

7.  Дуцца чи кІодо гьавуни, мунги кІодолъулев, гьевги кІодолъулев; дуцца чи хІакъир гьавуни, нуж кІиялго хІакъирлъулел.

8.  – Дуцца щиб кваналеб?

– Бакъ.

– Дуцца щиб гьекъолеб?

– Бакъ.

– Дуцца щиб ретІунеб?

– Бакъ.

1.  Дуцца эмен кваназавураб щурминиссан васасс мунги кваназавулев.

Росс-лълъади, цадахъ гІодорги чІчIун, кІудияб къагІидаялда кваналел рукІун руго. Херав эмен, щурминибе дагьа-макъаб квенги реххун, батІаго толев вукІун вуго.

Цо къоялълъ херассул васассда жиндирго вас цо хъорщол кесек буцІулев ватун вуго. Щиб гьабулев вугеван инссуцца гьикъараб меххалълъ, васасс жаваб кьун буго: мун херлъараб меххалълъ, кІудадаего гІадин, дуеги квен кьезе щурун гьабулев вугилан.

НилIецца гьабун, нилIее гьабун, иргадул жо букІун бугин гьаб дуниялилан, гьеб къоялдасса нахъе васасс херав инссул адаб-хІурмат цІунун буго.

 

1.  Дуццаго бекьана, дуццаго лъилъе.

2.  Дуццаго бухъаралълъуве мунго кколев.

3.  Дуццаго веццуге, чияцца веццизегІан чІчIа.

4.  Дуццаго гьабичІони, дур ургъел цогидазги гьабулареб.

5.  Дуццаго гьабураб лълъикІлъи кІочене те, дуего гьабураб лълъикІлъи кІочон тоге.

6.  Дуццаго дудаго зинкІкІе, чияда зинкІкІани кин букІунебали лъазе.

7.  Дуццаго нахъе бацІцІине кколеб жо туге.

8.  Дуццаго цІетІе реххичІел ххинкІал хІарччинисса ралагьуге.

9.  Дуццаго чед тІохьтІол кун, чияе ролIул кье.