﷽
دۇن ماعارۇلاو وۇڬۈ
ДУН МАГIАРУЛАВ ВУГО
dun mafarulaw wugo
БАЗАРГАНГИ ВАСГИ
ВукӀанила, вукӀинчӀила цо шагьаралда цо бечедав базарган, гьессул цо васги ясги рукӀанила. Батӏи-батӀиял шагьаразде даран-базаралълъ гӀемерав унаанила гьев. Цо нухалда базарган кканила цо росулӏе. Гьенив гьев рещтӀанила цо мискинчияссул бакӏалда гьоболлъухъ. Гьев мискинчияссул бугоанила анцӀила кӀиго лъимер. Гьессул чӀчӏужу рокъой гьечӀоанила.
Базарганасс гьессда гьикъанила:
- ЧӀчӏужу кие арай? - ан.
- АнцӀила лъабабизе лъимер гьабизе цояб рокъой егун йиго, - ян абунила гьесс.
- Нужер лъималги гӀемерал рихьула, гьанже гьабураб лъимергӀаги дие кье, дицца хьихьила гьеб, - ан абунила базарганасс. Кьезе мискинчиги разилъанила. Гьавунила цо берцинав вас.
ЛълъикӀаб хӀалалда эбелалдаги хахизавун, вачун гьев васгун, нахъиссеб къоялълъ базарган вилълъанила рокъове. Рачунаго васассе накабигун, унев вукӀанила базарган. Цо заманалдассан вас гӀодизе лӏугьанила. Базарганассул чара тӀагӀанила, щиб гьабуниги чӀчӏезавизе васги кӀоларого. Аххиралдаги гьесс гьев цо авлахъалда ссанда гъоркь лъун танила, бокьараб ккайин гьанже гьассиеянги абун, живгоги анила.
Вас реххун тараб бакӀалда гӀи кваназабулев цо вехь вукӀанила. Гьессул букӀанила щибаб санайил кӀи-кӀи бурутӏ гьабулеб цо цӏцӏе. Гьеб соналда гьабураб кӀиябго бурутӏ гьел къояз хун букӀанила.
Цо къоялълъ, рехъадасса рокъове росс вачӀараб меххалълъ, чӏчӏужуялълъ гьессда абунила:
- Нилӏер гьаб цІцІе къоялдасса къоялде хӀалакълъулеб буго, гьалълъие лӏугьунеб бугеб жогӀаги лъаларищ дуда? - ян.
- Валлагь, щибаб къоялълъ гьеб цӏцӀе, рехъадассаги батӀалъун, цо ссанда гъоркье уна, бакъанида гурони гьенисса нахъбуссунги бачӀунаро. Гьелълъ гьениб гьабулеб жо дидаги лъаларо, - ян абунила россасс.
- Щиб батаниги цо гӀила гьечӀого хӀалакълъулеб цІцІе гьаб гуро, цо жакъа дуцца гьалда ххадуб ххал ккве, - ян абунила чӀчӏужуялълъ.
Нахъиссеб къоялълъ рехъаде аралълъуб доб цӏцӀе добго ссанда гъоркье анила, ххаду-ххадув вехьги вилълъанила, балагьанила, бугила цо лъимер хахизабулеб. Ункъо-щуго моцӀцӏ бараб гӀадаб берцинаб жинс-куцалълъул лъимер бугила гьеб.
Лъимер-бетӀер гьечӀев чиги вукӀун, гьев вехь вохханила, вачун гьев васгун, бакъанида рокъове вилълъанила.
- Давла щвана, чӀчӏужу, давла щвана! – ян ахӏданила гьев, азбаралде лӏугьунаго.
- Щиб давла? - ян данде ячӀанила чӀчӏужу.
- Вас-давла! Вас-давла! - ян гьессги чӀчӏужуялълъул кодове вас вегьанила.
Роххун, ххинлъун, чӀчӏезе бакІ лӏугӀун, рукӀанила гьел, ракӀалдаго гьечӀеб бакӀалдасса жидее вас щванилан. ЛълъикӀалдасса лълъикӀаб квине кьун, цӀиялдасса цӀияб ретӏине кьун, хьихьун вукӀанила гьез гьев вас. Гьессги гьезул цӏакъ хӀурмат-хъатир гьабулаанила, гьезие цӀакъ кӀудияб кумек гьессулги букӀанила. Гьединаб къагӀидаялда анцӏила микьго соналде вахунев вукӀанила гьев вас.
Цо заманалдассан жиндирго сапаралдасса тӀадвуссун вачӀунев вукӀарав довго базарган кканила гьезухъе сордо базе. Ццевеги цо-кӀиго нухалълъ гьенив рещтӀун вукӀун, гьезул лъимер-бетӀер гьечӀеблъи лъалаанила гьессда. Гьаб нухалда гьезул рокъов гӀолохъанчи гӀолев вас ватараб меххалълъ, тамашалъи гьабун, гьесс гьикъанила:
- Нужер лъимер букӀинчӀогури, гьав лълъил вас, кисса вас? - ан.
Россассги чӀчӏужуялълъги бицанила базарганассда гьев вас жидее щвараб куц. Базарганассда гьебсагӀат лъанила гьев жинцца ссанда гъоркь реххун тарав вас вукӀин. Васассда бер чӀчӏегӀерлъун, гьев тӀагӀинавизе ракӀалде кканила гьессда.
Базарганасс вехьассда абунила:
- Гьалмагъзабаз гӀедегӀизавун, къватӀиве сапарал вахъунаго, гӀарац рокъоб ххутӀун, вахъун вуго дун, бегьиларищ дир гӀарац босизе гьев вас витӀизе? - ян.
- Щай бегьулареб? ГӀемер цӀакъ бегьила, - ян абунила, щибго жоялда щаклъичӀев вехьасс.
Хъван кагъатги кодобе кьун, гьев вас витӀанила базарганасс жиндирго бакӀалде. Гьеб кагътидаги хъван букӀанила гьадин: «Гьав вас, гьениве щвейгун, чІвай», - ан.
Васассда хъвазе-цӀцӏализеги лъалароанила, босун кагъатги, вилълъанила вас базарганассул дове.
Базарганассул довеги щун, ссвакарав чи гьев гьессул ахикь цо гъотӀода гъоркь гӀодов чӀчӏун вукӀанила.
Гордухъан яккун йикӀарай базарганассул ясалда гьев вас вихьанила, вихьигун, гьелълъул рокьи кканила гьессухъ.
Яс йихьарайго, васасс тӀадеги вахъун, гьелълъухъе кагъат кьунила. ЦӀцӏалун балагьанила яс, бугила хъван, гьениве щвейгун, гьев вас чӏвайилан. Бихъ-бихъун гьеб кагъатги реххун, гьей ясалълъ хъванила «Гьениве щвейгун, гьев васассе гьей ясги кье, гьевги нилӏерго дурццлъун гьаве», - ян.
Босун гьеб кагъатги кьунила нахъбуссун васассухъе, гьессдаги абунила:
- Ма, гьаб кагъат дуцца дир ваццассухъе кье, - ян.
Васасс гьеб кагъат базарганассул васассухъе кьунила. Гьессги, ахӀун дибир-будунгун, лъун магьаригун, гьей жиндирго яцц гьев васассеги кьунила, дурццлъун гьавун, гьевги танила.
Цо заманалдассан тӀадвуссун вачӀанила базарган.
- Гьа, тӀубарабищ дицца дуде битӀараб ругьел? – ан гьикъанила гьесс васассда. ТӀубанилан абунила васасс.
- Гьахха, бице кин чІварав, кив вукъарав?
- ВахІ, дуцца гьев чІвайилан хъван гьечІоан гури, ясги кьун, дурцц гьавеян бугоан. Диццаги гьедин гьабунахха, васги гьанив, нилӏер бакӀалда вуго, - ян абунила васасс.
Базарганассда бичӀчӀанила жив васасс квешго маххссараде ккун вукӀин. Гьанжеги къассд кканила базарганассул вас тӀагӀинавизе.
Цо къоялда, жиндаго асскӀовеги ахӀун, базарганасс абунила гьев васассда:
- Ма, гьаб кагъатги босун, мун а пуланаб тукада гьан бичулел ругел чагӀазухъе, гьез кьураб гьанги босун, рокъове вачӀа, - ян.
Гьеб кагътида хъван букӀанила: «Гьениве щвейгун, гьав вас чІвай» абун.
Босун гьеб кагъатги, унев вукӏанила гьев. Данде кканила базарганассул вас. Гьесс гьикъанила, киве мун унев вугеван.
Гьаб кагъатги кьун, базаралде гьан бичулел чагӏазухъе гьан босизе витӀун унев вуго, ян абунила гьесс.
Дол гьан бичулел чагӀиги базарганасс мухьдахъ ккурал, гьессул хӀалтӀухъаби рукӀанила.
- Гьан босизе дуда щиб лъалеб, гьеб кагъатги дихъе кье, дунго ина гьеб босизе, - ян абунила базарганассул васасс. Гьессухъ букӀараб кагъатги босун, живго анила гьан босизе. Васги рокъове тӀадвуссанила.
- Гьа, щиб ккараб? Босарабищ гьан? - илан гьикъанила базарганасс азбаралда гьев ватидал, тамашалъиги гьабун.
- Дуда щиб лъалеб гьан босизе, дихъе кье кагъатги, дун инилан абун, дур вас ана гьениве, дунги рокъове вилълъана, - ян абунила гьесс.
Гьеб рагӀараб меххалълъ, базарган вихха-ххочун лӏугьанила, ххеххго вортанила гьев гьан бичулел чагӀазухъе.
- Гьа, щиб ккараб? - ан гьикъанила гьесс.
- Гьалехха, дуцца абухъе гьабуна, - ян абун, ботӀрол гӀащтӀиги кьабун, чІван реххун вугев жиндирго вас вихьизавунила базарганассда.
Добе-гьанибе къватӀибе ххабар бахъичӀого, жиндирго васги вукъанила базарганасс, гьанже щиб гьабунги гьев вас тӀагӀинавизе щулияб хӀукму кканила гьессул.
Щиб гьабизеги нахъе къаларев лъабго чиги ахӀун, гьезда дандбанила базарганасс, кьолеб жоялде жив вачинароанин, гьев вас тӀагӀинавизе къваригӀун бугилан.
Ункъассго хӀукму гьабунила, квана-гьекъезейилан авлахъалдеги рахъун, меххтизеги гьавун, гьенив гьев чІвазе.
Вачун гьев васгун, квана-гьекъезе гӀемераб жоги босун, цо къоялда гьел рахъанила авлахъалде. Гьенир квананила, гьекъанила, кеп гьабунила. Гьев вас щаклъанила, гьеб жо цо ххассаб мурадалълъе гӀоло гьабулеб букӀиналда. Гьединлъидал гьесс меххтизегӀан жо гьекъечӀила.
Бакъги тӀерхьанила, гьез хӀукму гьабунила къасси гьенир, авлахъалдаго регизе. ЛълъикӀ жоги гьекъон, гьелги реганила, гьезул хьолбохъ гьев васги веганила.
Гьел кьижараб гӀадинаб заманалда, тӀадеги вахъун, гьев васасс жиндаго тӀад букӀараб басрияб гӀадаб буртина базарганассда тӀад банила, гьессда тӀад букӀараб буртина жиндаго тӀад банила. Щибдай гьелълъул ккелаян, буртинаялда гъоркьан, кьижараб ххвелги гьабун, валагьун чӀчӏун вукӀанила.
Цо заманалдассан тӀадеги вахъун, гъов лъабавго гъачагъасс, кесе-кесек гьабун, чІван рехханила базарган, гьев василан ккун. Гьеб ишги гьабун, гьелги анила. ТӀаде вахъун, васги вилълъанила рокъове.
Ячанила жиндирго чӀчӏужуги, босанила рокъоб букӀанщинаб къайи-къоноги, рилълъанила гьел дов вехьассул бакӀалде. Вехьассдаги чӀчӏужуялдаги ккараб щинаб жо бицанила гьесс. Кодоб-хъатикь букӀараб жоялдасса ххарж гьабун, цо лълъикӀаб минаги банила.
Эбелалда релълъарал ясал, инссуда релълъарал васал гьарунила, аваданаб гӀумруялда гьелги тун, дунги гьаниве щвана.
baRargangi wasgi
wujanila, wujinzila co /aharalda co bexedaw baRargan, heSul co wasgi yasgi rujanila. baTi-baTiyal /aharaRde daran-baRara' femeraw unaanila hew. co nu[alda baRargan Kanila co rosu`e. heniw hew
re?Tanila co miskinxiyaSul bajalda hobol;u]. hew miskinxiyaSul bugoanila anvila jigo ;imer. heSul ZuDu roqoy hezoanila.
baRarganaS heSda hiqanila
- ZuDu kiye aray& - an.
- anvila ;ab~abiRe ;imer habiRe coyab roqoy yegun yigo, - yan abunila heS.
- nuDer ;imalgi femeral riFula, hanDe haburab ;imerfagi diye pe, diCa FiFila heb, - an abunila baRarganaS. peRe miskinxigi razi;anila. hawunila co bercinaw was.
'ijab \alalda ebelaldagi [a[iRawun, wachun hew wasgun, na]iSeb qoya' baRargan wi'anila roqowe. raxunago wasaSe nakabigun, unew wujanila baRargan. co RamanaldaSan was fodiRe `uhanila. baRarganaSul xara Tafanila, ?ib habunigi ZeRawiRe wasgi jolarogo. a{iraldagi heS hew co awla]alda Sanda Gorp ;un tanila, boparab Kayin hanDe haSiyeyangi abun, Diwgogi anila.
was re{un tarab bajalda fi kwanaRabulew co weF wujanila. heSul bujanila ?ibab sanayil ji-ji buruT habuleb co Ve. heb sonalda haburab jiyabgo buruT hel qoyaR [un bujanila.
co qoya', re]adaSa roqowe roS wazarab me{a', ZuDuya' heSda abunila
- ni`er hab Ve qoyaldaSa qoyalde \alaq;uleb bugo, ha'iye `uhuneb bugeb Dofagi ;alari? duda& - yan.
- walah, ?ibab qoya' heb Ve, re]adaSagi baTa;un, co Sanda ;orpe una, baqanida guroni heniSa na]buSungi bazunaro. he' henib habuleb Do didagi ;alaro, - yan abunila roSaS.
- ?ib batanigi co fila hezogo \alaq;uleb Ve hab guro, co Daqa duCa halda {adub {al Kwe, - yan abunila ZuDuya'.
na]iSeb qoya' re]ade ara'ub dob Ve dobgo Sanda Gorpe anila,
{adu-{aduw weFgi wi'anila, balahanila, bugila co ;imer [a[iRabuleb. unqgo-?ugo moV barab fadab bercinab Dins-kuca'ul ;imer bugila heb.
;imer-beTer hezew xigi wujun, hew weF wo{anila, waxun hew wasgun, baqanida roqowe wi'anila.
- dawla ?wana, ZuDu, dawla ?wana! – yan a\danila hew, aRbaralde `uhunago.
- ?ib dawla& - yan dande yazanila ZuDu.
- was-dawla! was-dawla! - yan heSgi ZuDuya'ul kodowe was wehanila.
ro{un, {in;un, ZeRe baj `ufun, rujanila hel, rajaldago hezeb bajaldaSa Dideye was ?wanilan. 'ijaldaSa 'ijab kwine pun, viyaldaSa viyab reTine pun, FiFun wujanila heR hew vas. heSgi heRul vaq \urmat-]atir habulaanila, heRiye vaq judiyab kumek heSulgi bujanila. hedinab qafidayalda anvila mipgo sonalde wa[unew wujanila hew was.
co RamanaldaSan Dindirgo sa<araldaSa TadwuSun wazunew wujaraw dowgo baRargan Kanila heRu]e sordo baRe. Cewegi co-jigo nu[a' heniw re?Tun wujun, heRul ;imer-beTer hezeb;i ;alaanila heSda. hab nu[alda heRul roqow folo]anxi folew was watarab me{a', tama/a;i habun, heS hiqanila
- nuDer ;imer bujinzoguri, haw 'il was, kiSa was& - an.
roSaSgi ZuDuya'gi bicanila baRarganaSda hew was Dideye ?warab kuc. baRarganaSda hebsafat ;anila hew DinCa Sanda Gorp re{un taraw was wujin. wasaSda ber Zefer;un, hew TafinawiRe rajalde Kanila heSda.
baRarganaS weFaSda abunila
- halmaGRabaR fedefiRawun, qwaTiwe sa<aral wa]unago, farac roqob {uTun, wa]un wugo dun, behilari? dir farac bosiRe hew was wiTiRe& - yan.
- ?ay behulareb& femer vaq behila, - yan abunila, ?ibgo Doyalda
?ak;izew weFaS.
]wan kaGatgi kodobe pun, hew was wiTanila baRarganaS Dindirgo bajalde. heb kaGtidagi ]wan bujanila hadin - «haw was, heniwe ?weygun, zway», - an.
wasaSda ]waRe-ValiRegi ;alaroanila, bosun kaGatgi, wi'anila was baRarganaSul dowe.
baRarganaSul dowegi ?un, Swakaraw xi hew heSul a[ip co GoToda Gorp fodow Zun wujanila.
gordu]an yaKun yijaray baRarganaSul yasalda hew was wiFanila, wiFigun, he'ul ropi Kanila heSu].
yas yiFaraygo, wasaS Tadegi wa]un, he'u]e kaGat punila. Valun balahanila yas, bugila ]wan, heniwe ?weygun, hew was zwayilan.
bi]-bi]un heb kaGatgi re{un, hey yasa' ]wanila «heniwe ?weygun, hew wasaSe hey yasgi pe, hewgi ni`ergo durC;un hawe», - yan.
bosun heb kaGatgi punila na]buSun wasaSu]e, heSdagi abunila
- ma, hab kaGat duCa dir waCaSu]e pe, - yan.
wasaS heb kaGat baRarganaSul wasaSu]e punila. heSgi, a\un dibir-budungun, ;un maharigun, hey Dindirgo yaC hew wasaSegi punila, durC;un hawun, hewgi tanila.
co RamanaldaSan TadwuSun wazanila baRargan.
- ha, Tubarabi? diCa dude biTarab ruhel& – an hiqanila heS wasaSda. Tubanilan abunila wasaS.
- ha{a, bice kin zwaraw, kiw wuqaraw&
- wa\, duCa hew zwayilan ]wan hezoan guri, yasgi pun, durC haweyan bugoan. diCagi hedin habuna{a, wasgi haniw, ni`er bajalda wugo, - yan abunila wasaS.
baRarganaSda biZanila Diw wasaS kwe/go ma{Sarade Kun wujin. hanDegi qaSd Kanila baRarganaSul was TafinawiRe.
co qoyalda, Dindago aSjowegi a\un, baRarganaS abunila hew wasaSda
- ma, hab kaGatgi bosun, mun a <ulanab tukada han bizulel rugel xafaRu]e, heR purab hangi bosun, roqowe waza, - yan.
heb kaGtida ]wan bujanila - «heniwe ?weygun, haw was zway» - abun.
bosun heb kaGatgi, unew wujanila hew. dande Kanila baRarganaSul was. heS hiqanila, kiwe mun unew wugewan.
hab kaGatgi pun, baRaralde han bixulel xafaRu]e han bosiRe wiTun unew wugo, yan abunila heS.
dol han bixulel xafigi baRarganaS muFda] Kural, heSul \alTu]abi rujanila.
- han bosiRe duda ?ib ;aleb, heb kaGatgi di]e pe, dungo ina heb bosiRe, - yan abunila baRarganaSul wasaS. heSu] bujarab kaGatgi bosun, Diwgo anila han bosiRe. wasgi roqowe TadwuSanila.
- ha, ?ib Karab& bosarabi? han& - ilan hiqanila baRarganaS aRbaralda hew watidal, tama/a;igi habun.
- duda ?ib ;aleb han bosiRe, di]e pe kaGatgi, dun inilan abun, dur was ana heniwe, dungi roqowe wi'ana, - yan abunila heS.
heb rafarab me{a', baRargan wi{a-{oxun `uhanila, {e{go wortanila hew han bixulel xafaRu]e.
- ha, ?ib Karab& - an hiqanila heS.
- hale{a, duCa abu]e habuna, - yan abun, boTrol fa?Tigi habun, zwan re{un wugew Dindirgo was wiFiRawunila baRarganaSda.
dobe-hanibe qwaTibe {abar ba]izogo, Dindirgo wasgi wuqanila baRarganaS, hanDe ?ib habungi hew was TafinawiRe ?uliyab \ukmu Kanila heSul.
?ib habiRegi na]e qalarew ;abgo xigi a\un, heRda dandbanila baRarganaS, poleb Doyalde Diw waxinaroanin, hew was TafinawiRe qwarifun bugilan.
unqaSgo \ukmu habunila, kwana-heqeReyilan awla]aldegi ra]un, me{tiRegi hawun, heniw hew zwaRe.
waxun hew wasgun, kwana-heqeRe femerab Dogi bosun, co qoyalda hel ra]anila awla]alde. henir kwananila, heqanila, ke< habunila. hew was
?ak;anila, heb Do co {aSab murada'e folo habuleb bujinalda. hedin;idal heS me{tiRefan Do heqezila.
baqgi TerFanila, heR \ukmu habunila qaSi henir, awla]aldago regiRe. 'ij Dogi heqon, helgi reganila, heRul Folbo] hew wasgi weganila.
hel piDarab fadinab Ramanalda, Tadegi wa]un, hew wasaS Dindago Tad bujarab basriyab fadab burtina baRarganaSda Tad banila, heSda Tad bujarab burtina Dindago Tad banila. ?ibday he'ul Kelayan, burtinayalda Gorpan, piDarab {welgi habun, walahun Zun wujanila.
co RamanaldaSan Tadegi wa]un, Gow ;abawgo GaxaGaS, kese-kesek habun, zwan re{anila baRargan, hew wasilan Kun. heb i/gi habun, helgi anila. Tade wa]un, wasgi wi'anila roqowe.
yaxanila Dindirgo ZuDugi, bosanila roqob bujan?inab qayi-qonogi, ri'anila hel dow weFaSul bajalde. weFaSdagi ZuDuyaldagi Karab
?inab Do bicanila heS. kodob-]atip bujarab DoyaldaSa {arD habun, co 'ijab minagi banila.
ebelalda re'aral yasal, inSuda re'aral wasal harunila, awadanab fumruyalda helgi tun, dungi haniwe ?wana.