Гъ v 1. Гъагъал – ссогIал, кьварарал, бадибе рагIи абулел, цояб бер бахъулелълъул, цогидаб къапуларел, цинги тIаде вачIарав гьобол-гьудулассе квасгIан тамахал, нахгIан хIеренал. vaval - Sofal, pwararal, badibe rafi abulel, coyab ber ba]ule:ul, cogidab qa_ularel, cingi Tade wazaraw hobol-hudulaSe kwasfan tama[al, na[fan \erenal. 2. Гъадидаги кколебила бищунго гIакъилаб жибгойилан. vadidagi Kolebila bi&ungo faqilab $ibgoyilan. 3. Гъадидасса тIинчI лумияб. vadidaSa Tinz lumiyab. Гъадицца тIанчIида малълъулеб букIун буго, гIадамил лъимер гIодобе къулулеб бихьарабго, боржаян. ТIанчIицца абун буго - гIадамил лъимер гIодобе къулизегIанго чIчIеларила жиб, гьеб бихьарабго боржинила. Гьеб меххалълъ гъадицца гьелълъул бетIералда гозо кIутIун буго, цIцIодорил цIцIодоранги абулаго. Гьелда тIад бижараб буго «Гъадидасса тIинчI лумияб» абураб кици. vadiCa Tanzida ma:uleb bujun bugo, fadamil ;imer fodobe qululeb bi%arabgo, bor$ayan. TanziCa abun bugo - fadamil ;imer fodobe quli#efango Zelarila $ib, heb bi%arabgo bor$anila. heb me{a: vadiCa he:ul beTeralda go#o juTun bugo, ~odoril ~odorilangi abulago. helda Tad bi$arab bugo «vadidaSa Tinz lumiyab» aburab kici. 4. Гъадилаб – гъадие, цIцIудулаб – цIцIудуе. vadilab - vadiye, ~udulab - ~uduye. 5. ГъадилIа лачен. vadi/a laxen. 6. ГъадилIан лаченги лIугьунеб, лочнолIан гъедуги лIугьунеб. vadi/an laxengi /uhuneb, loxno/an vedugi /uhuneb. 7. Гъадихъе мокъокъ щолареб, щвани, инжит гьабулеб. vadi]e moqoq &olareb, &wani, in$it habuleb. 8. Гъадихъе щвараб хъарчигъаялълъ бахъулеб. vadi]e &warab ]arxivaya: ba]uleb. 9. Гъадицца лочнол бер бахъарабила. vadiCa loxnol ber ba]arabila. 10. Гъадицца гъадил бер бахъулареб, гIадамасс гIадамассул бер бахъулеб. vadiCa vadil ber ba]ulareb, fadamaS fadamaSul ber ba]uleb. 11. Гъадицца къвагъан ахIараб меххалълъ, тIанчIицца тIокIаб щибилан ахIилеб? vadiCa qwavan a\arab me{a:, TanziCa Tojab &ibilan a\ileb? 12. Гъадринибе карщгицин батIа-батIайисса чIвазе бегьулебила. vadrinibe kar&igicin baTa-baTayiSa zwa#e behulebila. 13. Гъазибегил талихI – аваданай Ххалун, Ххалунил талихI – аваданав Гъазибег. va#ibegil tali\ - awadanay {alun, {alunil tali\ - awadanaw va#ibeg. РакIалде щвезабе - «Аваданаб рукъ – рагьадго Алжан». Гъазибегги Ххалунги рукIана аваданлъиялда гIумру арал, рукъ мискинал – жалго бечедал, жалго херал – ракI бахIарал росс-лълъади. Херай Ххалуницца бицунаан, гьаб гIумруялде рахинегIан, дагьал кочIол рагIабиги абичIого, кьурдун цо-кIиго ссвериги бахъичIого, сордо бачIун, бусада хьибил лъурал росс-лълъади гурила жал. rajalde &we#abe - «awadanab ruq - rahadgo al$an». va#ibeggi {alungi rujana awadan;iyalda fumru aral, ruq miskinal - $algo bexedal, $algo [eral - raj ba\aral roS-:adi. [eray {aluniCa bicunaan, hab fumruyalde ra[inefan, dahal kozol rafabigi abizogo, purdun co-jigo Swerigi ba]izogo, sordo bazun, busada %ibil ;ural roS-:adi gurila $al. 14. Гъалай хъванилан, маххул гIарац лIугьунареб, дарай ретIунилан, хIамил чу лIугьунареб. valay ]wanilan, ma{ul farac /uhunareb, daray reTunilan, \amil xu /uhunareb. 15. ГъалатI ккедал абула илбисалълъ малълъунилан, цинги кици букIуна мунго дуццагойилан. valaT Kedal abula ilbisa: ma:unilan, cingi kici bujuna mungo duCagoyilan. 16. ГъалатI ккечIого, битIаралде ургъуларел. valaT Kezogo, biTaralde urvularel. 17. ГъалатI ккеялдасса гъалатI битIизабунгутIи кIудияб, мунагь гьабиялдасса мунагьалълъе мукIурлъи лълъикIаб. valaT KeyaldaSa valaT biTi#abunguTi judiyab, munah habiyaldaSa munaha:e mujur;i :ijab. 18. ГъалатI кколарев чи вукIунарев, малълъ кIутIулареб чу букIунареб. valaT Kolarew xi wujunarew, ma: juTulareb xu bujunareb. 19. ГъалатI кколарев чи вуго ретIун тIимугъгун, гъассда гIодов чIчIарав чи. valaT Kolarew xi wugo reTun Timuvgun, vaSda fodow Zaraw xi. 20. ГъалатI лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. valaT :ilgo Kolebila, munah Ke#e wujungeyila. 21. ГъалатI нусго соналдассанги битIизабизе бегьулеб. valaT nucgo sonaldaSangi biTi#abi#e behuleb. 22. ГъалбацI асир гьабизе царал гьунар гIеларо, гъадил гунпара кьвагьун, гачил хъала тIеларо. valba` asir habi#e caral hunar felaro, vadil gun_ara pwahun, gaxil ]ala Telaro. 23. ГъалбацI гьечIеб рохьоб ци басандула. valba` hezeb ro%ob ci basandula. 24. ГъалбацI кинабго жоялдасса бергьунеб, инсан гъалбацIалдасса бергьунев. valba` kinabgo $oyaldaSa berhuneb, insan valba`aldaSa berhuneb. 25. ГъалбацI – царае ххан. valba` - caraye {an. 26. ГъалбацIазул бетIералда чахъу тараб боялдасса чахъабазул бетIералда гъалбацI тараб бо бергьунебила. valba`a#ul beTeralda xa]u tarab boyaldaSa xa]aba#ul beTeralda valba` tarab bo berhunebila. 27. ГъалбацIал гьалаглъизе гьой бетIерлъун ккогегийила. valba`al halag;i#e hoy beTer;un Kogegiyila. 28. ГъалбацIалълъ нахъе цIцIоко толеб, бахIарчиясс цIцIар толеб. valba`a: na]e ~oko toleb, ba\arxiyaS ~ar toleb. 29. ГъалбацIалълъул рачIчIлъуналдасса катил бетIерлъунго лълъикIила. valba`a:ul raZ;unaldaSa katil beTer;ungo :ijila. 30. Гъалдибералда месед бекьунилан, хIамил чу лIугьинаро. valdiberalda mesed bepunilan, \amil xu /uhinaro. 31. Гъанкъизе гъветIгицин берцинаб бищулебила. vanqi#e vwaTgicin bercinab bi&ulebila. 32. Гъанкъилищилан абурабила тIоххоцца, балагьилинхха цоян абурабила родоцца. vanqili&ilan aburabila To{oCa, balahilin{a coyan aburabila rodoCa. 33. ГъасстIа вукIун, бечелъарав мискинчи! vaSTa wujun, bexe;araw miskinxi! 34. ГъасстIа кватIани, эбел-ясалда гьоркьобги кколебила рагIи. vaSTa kwaTani, ebel-yasalda horpobgi Kolebila rafi. 35. ГъасстIа кватIани, я лълъадулгун рагIи кколеб, я гIемераб лълъим гьекъолеб. vaSTa kwaTani, ya :adulgun rafi Koleb, ya femerab :im heqoleb. 36. ГъасстIа кето кьарияй, бокьоб боцIцIи хIалакъай. vaSTa keto pariyay, bopob bo~i \alaqay. 37. ГъасстIа россассулгун рохъо бикьарай, хьагинире ххинкIал гIуж бан реххарай. vaSTa roSaSulgun ro]o biparay, %aginire {injal fu$ ban re{aray. 38. ГъасстIа цIа гьечIого, тIохда кIкIуй букIунареб. vaSTa `a hezogo, To[da Juy bujunareb. 39. Гъвалайин дие бокьулареб. vwalayin diye bopulareb. Гъвала букIун буго ххарил гIарахъалда ссверун лIугьун кваналеб. Гьеб гьойилан ккун, лIутун вачIунев чияссда гIадамаз абун буго, доб гьой гурин, гъвала бугилан. «Гъвалайин дие бокьулареб!» – ан цIцIукIа нахъ вуссун гьечIо. Гьал рагIаби ххутIун руго жо гуреб жоялдасса хIинкъарав чияссул хIакъалълъулI кицилъун. vwala bujun bugo {aril fara]alda Swerun /uhun kwanaleb. heb hoyilan Kun, /utun wazunew xiyaSda fadama# abun bugo, dob hoy gurin, vwala bugilan. «vwalayin diye bopulareb!» - an ~uja na] wuSun hezo. hal rafabi {uTun rugo $o gureb $oyaldaSa \inqaraw xiyaSul \aqa:u/ kici;un. 40. Гъвалида жибго жеги цIцIе гIечIеб бурутIилан кколебила. vwalida $ibgo $egi ~e hezeb buruTilan Kolebila. 41. Гъванща цIунулебги – мацIцI, гъванща буххулебги – мацIцI. vwan&a `unulebgi - ma~, vwan&a bu{ulebgi - ma~. 42. Гъванщу гIодулей, гIабдал елъулей. vwan&u foduley, fabdal ye;uley. 43. Гъваридаб гIурул хъуй дагьаб, гIакъилассул калам дагьаб. vwaridab furul ]uy dahab, faqilaSul kalam dahab. 44. Гъварул моцIцIу цIцIункIизе цIцIар ГIалиде ахIана, ЦIцIобалълъул накIкI щунщудун, щуб ГIумариде ккана. vwarul mo~u ~unji#e ~ar falide a\ana, ~oba:ul naJ &un&udun, &ub fumaride Kana. 45. Пачаяссул заманалда диванбегзаби рищун толаан. Гьезда гьоркьосса ришват цIцIикIкIун кьурал диванбегзабилъунги кколаан. _axayaSul #amanalda diwanbeg#abi ri&un tolaan. he#da horpoSa ri^wat ~iJun pural diwanbeg#abi;ungi Kolaan. Авар рахъалълъул Бакълъухъ бакIалдассан шаригIат диванхханаялде рищулел рукIун руго Могьохъ росулIа ГIумарги НитIа росулIа ГIалиги. Жидецца рищулезул гIемериссез ццебеккунго ГIали вищизе рагIи кьун букIун буго. Цинги, ГIумарил ришват цIцIикIкIараб меххалълъ, цIцIайи гьессде ккун буго. Цинги ГIалицца ццереххун реххссарал, магIарулазда гьоркьор кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби абун руго. awar ra]a:ul baq;u] bajaldaSan ^arifat diwan{anayalde ri&ulel rujun rugo moho] rosu/a fumargi niTa rosu/a faligi. $ideCa ri&ule#ul femeriSe# CebeKungo fali wi&i#e ragi pun bujun bugo. cingi, fumaril ri^wat ~iJarab me{a:, ~ayi heSde Kun bugo. cingi faliCa Cere{un re{Saral, mafarula#da horpor kici;un {uTaral hadal rafabi abun rugo. 46. Гъвесс кваналессул гел рачлихъ бахъун букIунебила. vweS kwanaleSul gel raxli] ba]un bujunebila. 47. ГъветI бекидал, гIаркьалабазул бицунареб. vwaT bekidal, fadpalaba#ul bicunareb. 48. ГъветI бихьун – пихъ, чи вихьун – хIалтIи. vweT bi%un - _i], xi wi%un - \alTi. 49. ГъветI бихьун – рагIад, чи вихьун – къисмат. vweT bi%un - rafad, xi wi%un - qismat. 50. ГъветI бугеб бакIалда бихьинкетоги цIцIеги хьихьугейила. vweT bugeb bajalda bi%inketogi ~egi %i%ugeyila. 51. ГъветI гьороцца реххулеб, гIадан бугьтаналълъ толарев. vweT horoCa re{uleb, fadan buhtana: tolarew. 52. ГъветI кинаб бугониги кIваричIо, пихъ лълъикIаб бугони. vweT kinab bugonigi jwarizo, _i] :ijab bugoni. 53. ГъветI кьалбаз ккола, гIадан гьудул-гьалмагълъиялълъ ккола. vweT palba# Kola, fadan hudul-halmav;iya: Kola. 54. ГъветI пихъ бижулеб лълъикIаб, чи хIалтIулев лълъикIав. vweT _i] bi$uleb :ijab, xi \alTulew :ijaw. 55. Гъеду гъагъадунилан лочнол къимат холареб. vedu vavadunilan loxnol qimat [olareb. 56. Гъежххалатил гъеж бекаги, кунххалатил квер къотIаги. ve${alatil ve$ bekagi, kun{alatil kwer qoTagi. 57. Гъизараб чуризеялдасса чурараб цIунизе бигьаяб. vi#arab xuri#eyaldaSa xurarab `uni#e bihayab. 58. Гъизараб чуруларей, чурараб цIунуларей. vi#arab xurularey, xurarab `unularey. 59. Гъира бугони, хIалтIи жибго билълъуна. vira bugoni, \alTi $ibgo bi:una. 60. Гъира гьечIеб квалквал – хьул гьечIеб чIамчIам. vira hezeb kwalkwal - %ul hezeb zamzam. 61. Гъирун хвеялдасса хIулун хвейго бокьилилан абурабила царацца. virun [weyaldaSa \ulun [weygo bopililan aburabila caraCa. 62. ГъогъолIейила гьорчо гирулеб, бугелълъубейила боцIцIи унеб. vovo/eyila horxo giruleb, buge:ubeyila bo~i uneb. 63. Гъодоцца буххун, ралъад лIугIулареб. vodoCa bu{un, ra;ad /ufulareb. 64. Гъонода къачIони, магьида жо кколаро. vonoda qazoni, mahida $o :olaro. 65. Гъоркь рекIараб жоги хIама бугила, хIамитIа рекIаравги хIама вугила. vorp rejarab $ogi \ama bugila, \amiTa rejarawgi \ama wugila. 66. Гъоркьан баккарабги чIчIикIарав, тIассан баккарабги чIчIикIарав. vorpan baKarabgi Zijaraw, TaSan baKarabgi Zijaraw. 67. Гъоркьан гьаналав, тIассан гьоролав. vorpan hanalaw, TaSan horolaw. 68. Гъоркьан тIутIурав, тIассан ххоххорав. vorpan TuTuraw, TaSan {o{oraw. 69. Гъоркье рортизейилан кьурулIе лIугьунарел, росун инейилан гIурулIе кIанцIуларел. vorpe rorti#eyilan puru/e /uhunarel, rosun ineyilan furu/e jan`ularel. 70. Гъоркьеххун бугеб цIцIеда тIадеххун бугеб бацIицца лълъим гъабургъинабугеян абурабила. vorpe{un bugeb ~eda Tade{un bugeb ba`iCa :im vaburvinabugeyan aburabila. 71. Гъоссогъадил тIинчI гIадав. voSovadil Tinz fadaw. 72. «Гъоссол цIураб къвачIиниб гIарац-месед кин балеб, хъублъи къватIибе чIехьон, жанисса чуричIого». «voSol `urab qwazinib farac-mesed kin baleb, ]ub;i qwaTibe ze%on, $aniSa xurizogo». 73. «ГъоссолI букIун, тIотIоцца тIогьолI бугеб найиде - «Дун лъаларищ, гьвел роцц!» – ан рогьоб къабихIаб бала». «voSo/ bujun, ToToCa Toho/ bugeb nayide - «dun ;alari&, hwel roC!» - an rohob qabi\ab bala». 74. ГъотIода рекъарабила пихъги букIунеб. voToda reqarabila _i]gi bujuneb. 75. ГъотIода ццерессан унелълъул, гIащтIи роццда нахъа бахъе. voToda CereSan une:ul, fa&Ti roCda na]a ba]e. 76. ГъотIодайила гъудул рещтIунел, нохъодейила маккал ссверулел. voTodayila vudul re&Tunel, no]odeyila maKal Swerulel. 77. ГъотIодасса гъотIоде кIанцIунилан гъадил лачен лIугьинаро. voTodaSa voTode jan`unilan vadil laxen /uhinaro. 78. ГъотIое къимат – пихъ бихьун, чияссе къимат – иш бихьун. voToye qimat - _i] bi%un, xiyaSe qimat - i^ bi%un. 79. ГъотIокье гурони гIеч бортулареб. voTope guroni fex bortulareb. 80. ГъотIол борххалъи лъала, рагIадалълъухъ балагьун, чияссул ритIухълъи лъала, гIамалалълъухъ балагьун. voTol bor{a;i ;ala, rafada:u] balahun, xiyaSul riTu];i ;ala, famala:u] balahun. 81. ГъотIоцца кьалбал, гIодоре унел гьечIони, эххеде риччала. voToCa palbal, fodore unel hezoni, e{ede riXala. 82. ГъоцIоцца махх кколеб, россасс чIчIужу кколей. voToCa ma{ Koleb, roSaS Zu$u Koley. 83. Гъугъай ххеххаб накIкIалълъул цIцIад хъандаяб букIуна. vuvay {e{ab naJa:ul ~ad ]andayab bujuna. 84. Гъурщил багьа лъаларев кепкил багьаяв вукIунарев. vur&il baha ;alarew ke_kil bahayaw wujunarew. 85. ГъурщитIа гъурущ лъунила бечелъи гIолеб. vur&iTa vuru& ;unila bexe;i foleb. 86. ГъутIбузда гIазу – гъудузе бертин. vuTbu#da fa#u - vudu#e bertin. 87. ГъутIбузул гIурччинлъи кьалбазул сахлъиялда бараб букIуна. vuTbu#ul furXin;i palba#ul sa[;iyalda barab bujuna.

О o Оборай елъулейила, хъахIба гIодулейила. oboray ye;uleyila, ]a\ba foduleyila. Огь! – ан абизе ккараб къо бачIунгеги. oh! - an abi#e Karab `o bazungegi. Огь, бочIораб «ворчIами», чи вихьун, гаргадулеб, огь, бочIораб «ворчIами», чи вихьун, буцIцIун чIчIолеб. oh, bozorab «worzami», xi wi%un, gargaduleb, oh, bozorab «worzami», xi wi%un, bu~un Zoleb. Огь, гъарим цого чахъу, чундузул болIе ккараб, Чабххил лълъим гьекъечIого, зумзумилан къеркьолеб. oh, varim cogo xa]u, xundu#ul bo/e Karab, xab{il :im heqezogo, #um#umilan qerpoleb. Огь, мун хваяв херав чи, гъассда рукIел ссурарав, Огь, мун хваяв херав чи, хIарччда кванай ссурарав, Огь, мун хваяв херав чи, босноб регел ссурарав! (Херал чагIаз, херлъиялълъул квешлъи бицун, абулел рагIаби). oh, mun [wayaw [eraw xi, vaSda rujel Suraraw, oh, mun [wayaw [eraw xi, \arXda kwanay Suraraw, oh, mun [wayaw [eraw xi, bosnob regel Suraraw! ([eral xafa#, [er;iya:ul kwe^;i bicun, abulel rafabi). Огь, мун чIунтугеяб ГIандимегIер, тIагъургIанаб накIкI лъуниги, зобго цIураб цIцIад балеб. oh, mun zuntugeyab fandimefer, Tavurfanab naJ ;unigi, #obgo `urab ~ad baleb. Огь, баркаман, бергъубакI, пирпилаго цIа бакулеб, цIадабе реххун, пер бежулеб! oh, barkaman, bervubaj, _ir_ilago `a bakuleb, `adabe re{un, _er be$uleb! Огь, эбелалълъул ракI, эбелалълъул ракI! oh, ebela:ul raj, ebela:ul raj! Огьогьоялълъ гьорчо кколаребила. ohohoya: horxo Kolarebila. Ордекалълъул тIанчIида ханинибго лъалебила лълъим. ordeka:ul Tanzida [aninibgo ;alebila :im. Охолисса бекьичIеб ххаслихъе бачIунареб (лъилъулареб). o[oliSa bepizeb {asli]e bazunareb (;i;ulareb). Охолисса гьабичIеб ххаслихъе батулареб. o[oliSa habizeb {asli]e batulareb. Охолисса карщ лълъама, ххаслихъе ххинкIал чIахIа. o[oliSa kar& :ama, {asli]e {injal za\a. Оц бикъидал, къоно тIамурав, къотIнове лIугьиндал, хьитал рукъарав. oc biqidal, qono Tamuraw, qoTnowe /uhindal, %ital ruqaraw. Оц бикъун ххадуб тIамураб къанил пайда щиб? oc biqun {adub Tamurab qanil _ayda &ib? Оц бихьун, рихьи бай, басиялда гIурдул рай. oc bi%un, ri%i bay, basiyalda furdul ray. Оц гьекъон бахъинегIанассеб заманалълъ лъалареб жо гьабизегIан, сордо-къоялълъ лъалеб жо гьабизе бигьаябила. oc heqon ba]inefanaSeb #amana: ;alareb $o habi#efan, sordo-qoya: ;aleb $o habi#e bihayabila. Оц гьечIев хIаликъав, хIама гьечIев рилълъакъав. oc hezew \aliqaw, \ama hezew ri:aqaw. Оц гьечIессул рекьи хIалакъаб. oc hezeSul repi \alaqab. Оц гьечIессул хур кIудияб, хIама гьечIессул гьир кIудияб. oc hezeSul [ur judiyab, \ama hezeSul hir judiyab. Оц гьечIессул хIалтIи бакIаб, хIама гьечIессул гьир бакIаб. oc hezeSul \alTi bajab, \ama hezeSul hir bajab. Оц гьечIессухъе оцги биччаге, хIама гьечIессухъе хIамаги биччаге. oc hezeSu]e ocgi biXage, \ama hezeSu]e \amagi biXage. Оц гIуниги – бече. oc funigi - bexe. Оц гIуниги – гIолохъан, гIала гIуниги – тагьи. oc funigi - folo]an, fala funigi - tahi. Оц гIураб меххалълъ, гIинтIизеги ккогеги, гIолохъанчи гIураб меххалълъ, гIакълу малълъизеги ккогеги. oc furab me{a:, finTi#egi Kogegi, folo]anxi furab me{a:, faqlu ma:i#egi Kogegi. Оц кьун барщизарула, хIелеко кьун рекъезаруларо (Шагьи кьун барщизаруге, оц кьун рекъезаре). oc pun bar&i#arula, \eleko pun reqe#arularo (^ani pun bar&i#aruge, oc pun reqe#are). Оц кьурул рагIалде къайгун, хIамида ургъел чIвалеб. oc purul rafalde qaygun, \amida urvel zwaleb. Оц кIанцIизе кватIани, гIака кIанцIулеб. oc jan`i#e kwaTani, faka jan`uleb. Оц лIугьунеб жо бачидаго лъалебила. oc /uhuneb $o baxidago ;alebila. Оц лIугьунеб жоялълъул лIар бегIераб букIуна. oc /uhuneb $oya:ul /ar beferab bujuna. Оц мацIцI лъалесс бикъун батаги. oc ma~ ;aleS biqun batagi. ВуцIцIун чIчIарав чияссул цIцIогь тIатIинчIого ххутIизеги бегьула, гIемерни чвархъолев кIалачол балъголъи тIатинчIого, къватIибе реххичIого ххутIуларо. Гьединлъидал абула цIцIогьорассул хIакъалълъулI гьал рагIаби. Гьалълъулго абулеб куц ккола - «МацIцI лъаларев цIцIогьор хваги, цIцIар лъаларев тушман хваги», – ян абурабги. (ЦIцIар лъаларев тушман вуго балъгояв тушман). wu~un Zaraw xiyaSul ~oh TaTinzogo {uTi#egi behula, femerni xwar]olew jalaxol ba;go;i Tatinzogo, qwaTibe re{izogo {uTularo. hedin;idal abula ~ohoraSul \aqa:u/ hal rafabi. ha:ulgo abuleb kuc Kola - «ma~ ;alarew ~ohor [wagi, ~ar ;alarew tu^man [wagi», - yan aburabgi. (~ar ;alarew tu^man wugo ba;goyaw tu^man). Оц тIураниги Марямил гIайиб, релълъ беканиги Марямил гIайиб (Оц тIураниги – Марям, релълъ беканиги – Марям). oc Turanigi maryamil fayib, re: bekanigi maryamil fayib (oc Turanigi - maryam, re: bekanigi - maryam). Оц хвани – гьан, гьоко хвани – цIул. oc [wani - han, hoko [wani - `ul. Оц хваниги хур ххутIулеб, хур хваниги ракь ххутIулеб. oc [wanigi [ur {uTuleb, [ur [wanigi rap {uTuleb. Оц хIалакълъичIони хъизан гIорцIцIулареб. oc \alaq;izoni ]i#an for~ulareb. Оцаз гьабураб, чоцца рииялълъ гьабураб ххаселалълъ кваналебила. oca# haburab, xoCa riiya: haburab {asela: kwanalebila. Оцал – магIарда, МахIама – рагIдукь. ocal - mafarda, ma\ama - rafdup. Оцал тIуричIони, тIегь балареб, тIаде ракь хъвачIони, хур бачIунареб. ocal Turizoni, Teh balareb, Tade rap ]wazoni, [ur bazunareb. Кици буго некIссияб. НекIо умумуз, “оцбай” абураб ихдалил рекьул байрам тIобитIулаго, гьенир гьарулаан цIакъго тIассан ккарал гIадатал. Гьезда гьоркьоссан цояб букIана хьон хьазе, рекьуда байбихьизе рахъарал херал чагIазде, гьадал рагIабиги ахIулаго, тIаде ракь хъвалеб, росдал гIиссинлъиги ххадуб тIамун, оцал тIуризабулеб гIадат. kici bugo nejSiyab. nejo umumu#, «ocbay» aburab i[dalil repul bayram TobiTulago, henir harulaan `aqgo TaSan Karal fadatal. he#da horpoSan coyab bujana %on %a#e, repuda baybi%i#e ra]aral [eral xafa#de, hadal rafabigi a\ulago, Tade rap ]waleb, rosdal fiSin;igi {adub Tamun, ocal Turi#abuleb fadat. Оцода бече гьабеянги абуге, гIака гьакидаги баге. ocoda bexe habeyangi abuge, faka hakidagi bage. Оцода гъоркь бече балагьулареб. ocoda vorp bexe balahulareb. Оцодаги букIунеб хIал, хIамидаги букIунеб жан. ocodagi bujuneb \al, \amidagi bujuneb $an. Оцол гIадаб габуралълъул, тIотIол гIадаб бетIералълъул. ocol fadab gabura:ul, ToTol fadab beTera:ul. Оцол лIаран хIамил гIин ккоге. ocol /aran \amil fin Koge. Оцол тIомол бицинчIого, тIомохьитазул бицунге. ocol Tomol bicinzogo, Tomo%ita#ul bicunge. Оцол тIомониб бачил ракI лъурав. ocol Tomonib baxil raj ;uraw. Оцол хъири бахъинчIони, магIил хъуй бахъунареб. ocol ]iri ba]inzoni, mafil ]uy ba]unareb. Оцол, хIамил хIисабгьечI, хIамикIартил бетIергьан. ocol, \amil \isabhez, \amijartil beTerhan. Оцолаб босе, басидулаб те. ocolab bose, basidulab te. Оцоцца гIанассеб хIалтIи гьабулев, хIамицца гIанассеб къайи баччулев. ocoCa fanaSeb \alTi habulew, \amiCa fanaSeb qayi baXulew. Оцоцца цIцIалеб букIаго, гьоко ссвакалареб. ocoCa ~aleb bujago, hoko Swakalareb. Оц хъвезеги бокьун гьечIо, гIака бичизеги рес гьечIо. oc ]we#egi bopun hezo, faka bixi#egi res hezo.

Л l Лабалда хурги бекьуге, бугъаоцги хьихьуге. labalda [urgi bepuge, buvaocgi %i%uge. Лабаллъуда хур гьабуге, лъарал рагIалда рукъ гьабуге. labal;uda [ur habuge, ;aral rafalda ruq habuge. Лагъ гIадин хIалте, ххан гIадин кванай. lav fadin \alTe, {an fadin kwanay. Лагъги озденги данделъани, бечелъулел. lavgi o#dengi dande;ani, bexe;ulel. Лагъассул ияхIги, хIамил хъетиги – цого жо. lavaSul iya\gi, \amil ]etigi - cogo $o. Лагълъи гьабурассе хханлъи щола, хханлъун гурони вукIинарилан лIугьарассе лагълъи щола. lav;i haburaSe {an;i &ola, {an;un guroni wujinarilan /uharaSe lav;i &ola. Лъагълъиялдасса хвел лълъикIила, ссуриялдасса цIа лълъикIила. lav;iyaldaSa [wel :ijila, SuriyaldaSa `a :ijila. Лал тIамизе бегьулареб къоялълъ, къед гьабизеги бегьулареб. lal Tami#e behulareb qoya:, qed habi#egi behulareb. ЛахIту бихьаниги, рухIел бихьугеги. la\tu bi%anigi, ru\el bi%ugegi. Лачен боржаралълъуб гъеду рещтIунеб. laxen bor$ara:ub vedu re&Tuneb. Жиндирго лълъикIай чIчIужуялдаги рекъечIого, чангиясс ячуна гьелдасса къадарай. Цоги аби буго гьадинабги - «Цо багьана бугей хьихьичIесс, кIиго багьана бугей хьихьизе ккарайила». $indirgo :ijay Zu$uyaldagi reqezogo, xangiyaS yaxuna heldaSa qadaray. cogi abi bugo hadinabgi - «co bahana bugey %i%izeS, jigo bahana bugey %i%i#e Karayila» Гьедин ккараб меххалълъ абула магIарулаз гьал рагIаби. hedin Karab me{a: abula mafarula# hal rafabi. Лачен – чанабе, гъеду – рохьобе. laxen - xanabe, vedu - ro%obe. Лаченги тарулеб, тайлан хъущтIулеб, тувадахъ гурони гIодоб кколареб. laxen taruleb, taylan ]u&Tuleb, tuwada] guroni fodob Kolereb. Лаченги чучула чи гIемерлъани, чаранги биуна цIа гьалаглъани. laxengi xuxula xi femer;ani, xarangi biuna `a halag;ani. Ле, гIакълугьечI, тIуруге, гIи тун гIангис кинигин, гIадамал тун хьвадани, хьитал хун басралъулин. le, faqluhez, Turuge, fi tun fangis kinigin, fadamal tun %wadani, %ital [un basra;ulin. «Ле!» – ян ахIарассде, «Я!» – ян ахIизе кIоларев къватIиве вахъунарев. «le!» - yan a\araSde, «ya!» - yan a\i#e jolarew qwaTiwe wa]unarew. «Ле!» – ян ахIунилан, ахIмакъ нахъ вуссунарев. «le!» - yan a\unilan, a\maq na] wuSunarew. Лочноде ххиял бугев чаргъадихъ валагьуларо. loxnode {iyal bugew xarvadi] walahularo. Лочнол бетIералда чаргъеду чIчIезабуге. loxnol beTeralda xarvedu Ze#abuge. Лочнол гьава – зодобе, гъадил гьава – рохьобе. loxnol hawa - #odobe, vadil hawa - ro%obe.

О o Оборай елъулейила, хъахIба гIодулейила. oboray ye;uleyila, ]a\ba foduleyila. Огь! – ан абизе ккараб къо бачIунгеги. oh! - an abi#e Karab `o bazungegi. Огь, бочIораб «ворчIами», чи вихьун, гаргадулеб, огь, бочIораб «ворчIами», чи вихьун, буцIцIун чIчIолеб. oh, bozorab «worzami», xi wi%un, gargaduleb, oh, bozorab «worzami», xi wi%un, bu~un Zoleb. Огь, гъарим цого чахъу, чундузул болIе ккараб, Чабххил лълъим гьекъечIого, зумзумилан къеркьолеб. oh, varim cogo xa]u, xundu#ul bo/e Karab, xab{il :im heqezogo, #um#umilan qerpoleb. Огь, мун хваяв херав чи, гъассда рукIел ссурарав, Огь, мун хваяв херав чи, хIарччда кванай ссурарав, Огь, мун хваяв херав чи, босноб регел ссурарав! (Херал чагIаз, херлъиялълъул квешлъи бицун, абулел рагIаби). oh, mun [wayaw [eraw xi, vaSda rujel Suraraw, oh, mun [wayaw [eraw xi, \arXda kwanay Suraraw, oh, mun [wayaw [eraw xi, bosnob regel Suraraw! ([eral xafa#, [er;iya:ul kwe^;i bicun, abulel rafabi). Огь, мун чIунтугеяб ГIандимегIер, тIагъургIанаб накIкI лъуниги, зобго цIураб цIцIад балеб. oh, mun zuntugeyab fandimefer, Tavurfanab naJ ;unigi, #obgo `urab ~ad baleb. Огь, баркаман, бергъубакI, пирпилаго цIа бакулеб, цIадабе реххун, пер бежулеб! oh, barkaman, bervubaj, _ir_ilago `a bakuleb, `adabe re{un, _er be$uleb! Огь, эбелалълъул ракI, эбелалълъул ракI! oh, ebela:ul raj, ebela:ul raj! Огьогьоялълъ гьорчо кколаребила. ohohoya: horxo Kolarebila. Ордекалълъул тIанчIида ханинибго лъалебила лълъим. ordeka:ul Tanzida [aninibgo ;alebila :im. Охолисса бекьичIеб ххаслихъе бачIунареб (лъилъулареб). o[oliSa bepizeb {asli]e bazunareb (;i;ulareb). Охолисса гьабичIеб ххаслихъе батулареб. o[oliSa habizeb {asli]e batulareb. Охолисса карщ лълъама, ххаслихъе ххинкIал чIахIа. o[oliSa kar& :ama, {asli]e {injal za\a. Оц бикъидал, къоно тIамурав, къотIнове лIугьиндал, хьитал рукъарав. oc biqidal, qono Tamuraw, qoTnowe /uhindal, %ital ruqaraw. Оц бикъун ххадуб тIамураб къанил пайда щиб? oc biqun {adub Tamurab qanil _ayda &ib? Оц бихьун, рихьи бай, басиялда гIурдул рай. oc bi%un, ri%i bay, basiyalda furdul ray. Оц гьекъон бахъинегIанассеб заманалълъ лъалареб жо гьабизегIан, сордо-къоялълъ лъалеб жо гьабизе бигьаябила. oc heqon ba]inefanaSeb #amana: ;alareb $o habi#efan, sordo-qoya: ;aleb $o habi#e bihayabila. Оц гьечIев хIаликъав, хIама гьечIев рилълъакъав. oc hezew \aliqaw, \ama hezew ri:aqaw. Оц гьечIессул рекьи хIалакъаб. oc hezeSul repi \alaqab. Оц гьечIессул хур кIудияб, хIама гьечIессул гьир кIудияб. oc hezeSul [ur judiyab, \ama hezeSul hir judiyab. Оц гьечIессул хIалтIи бакIаб, хIама гьечIессул гьир бакIаб. oc hezeSul \alTi bajab, \ama hezeSul hir bajab. Оц гьечIессухъе оцги биччаге, хIама гьечIессухъе хIамаги биччаге. oc hezeSu]e ocgi biXage, \ama hezeSu]e \amagi biXage. Оц гIуниги – бече. oc funigi - bexe. Оц гIуниги – гIолохъан, гIала гIуниги – тагьи. oc funigi - folo]an, fala funigi - tahi. Оц гIураб меххалълъ, гIинтIизеги ккогеги, гIолохъанчи гIураб меххалълъ, гIакълу малълъизеги ккогеги. oc furab me{a:, finTi#egi Kogegi, folo]anxi furab me{a:, faqlu ma:i#egi Kogegi. Оц кьун барщизарула, хIелеко кьун рекъезаруларо (Шагьи кьун барщизаруге, оц кьун рекъезаре). oc pun bar&i#arula, \eleko pun reqe#arularo (^ani pun bar&i#aruge, oc pun reqe#are). Оц кьурул рагIалде къайгун, хIамида ургъел чIвалеб. oc purul rafalde qaygun, \amida urvel zwaleb. Оц кIанцIизе кватIани, гIака кIанцIулеб. oc jan`i#e kwaTani, faka jan`uleb. Оц лIугьунеб жо бачидаго лъалебила. oc /uhuneb $o baxidago ;alebila. Оц лIугьунеб жоялълъул лIар бегIераб букIуна. oc /uhuneb $oya:ul /ar beferab bujuna. Оц мацIцI лъалесс бикъун батаги. oc ma~ ;aleS biqun batagi. ВуцIцIун чIчIарав чияссул цIцIогь тIатIинчIого ххутIизеги бегьула, гIемерни чвархъолев кIалачол балъголъи тIатинчIого, къватIибе реххичIого ххутIуларо. Гьединлъидал абула цIцIогьорассул хIакъалълъулI гьал рагIаби. Гьалълъулго абулеб куц ккола - «МацIцI лъаларев цIцIогьор хваги, цIцIар лъаларев тушман хваги», – ян абурабги. (ЦIцIар лъаларев тушман вуго балъгояв тушман). wu~un Zaraw xiyaSul ~oh TaTinzogo {uTi#egi behula, femerni xwar]olew jalaxol ba;go;i Tatinzogo, qwaTibe re{izogo {uTularo. hedin;idal abula ~ohoraSul \aqa:u/ hal rafabi. ha:ulgo abuleb kuc Kola - «ma~ ;alarew ~ohor [wagi, ~ar ;alarew tu^man [wagi», - yan aburabgi. (~ar ;alarew tu^man wugo ba;goyaw tu^man). Оц тIураниги Марямил гIайиб, релълъ беканиги Марямил гIайиб (Оц тIураниги – Марям, релълъ беканиги – Марям). oc Turanigi maryamil fayib, re: bekanigi maryamil fayib (oc Turanigi - maryam, re: bekanigi - maryam). Оц хвани – гьан, гьоко хвани – цIул. oc [wani - han, hoko [wani - `ul. Оц хваниги хур ххутIулеб, хур хваниги ракь ххутIулеб. oc [wanigi [ur {uTuleb, [ur [wanigi rap {uTuleb. Оц хIалакълъичIони хъизан гIорцIцIулареб. oc \alaq;izoni ]i#an for~ulareb. Оцаз гьабураб, чоцца рииялълъ гьабураб ххаселалълъ кваналебила. oca# haburab, xoCa riiya: haburab {asela: kwanalebila. Оцал – магIарда, МахIама – рагIдукь. ocal - mafarda, ma\ama - rafdup. Оцал тIуричIони, тIегь балареб, тIаде ракь хъвачIони, хур бачIунареб. ocal Turizoni, Teh balareb, Tade rap ]wazoni, [ur bazunareb. Кици буго некIссияб. НекIо умумуз, “оцбай” абураб ихдалил рекьул байрам тIобитIулаго, гьенир гьарулаан цIакъго тIассан ккарал гIадатал. Гьезда гьоркьоссан цояб букIана хьон хьазе, рекьуда байбихьизе рахъарал херал чагIазде, гьадал рагIабиги ахIулаго, тIаде ракь хъвалеб, росдал гIиссинлъиги ххадуб тIамун, оцал тIуризабулеб гIадат. kici bugo nejSiyab. nejo umumu#, «ocbay» aburab i[dalil repul bayram TobiTulago, henir harulaan `aqgo TaSan Karal fadatal. he#da horpoSan coyab bujana %on %a#e, repuda baybi%i#e ra]aral [eral xafa#de, hadal rafabigi a\ulago, Tade rap ]waleb, rosdal fiSin;igi {adub Tamun, ocal Turi#abuleb fadat. Оцода бече гьабеянги абуге, гIака гьакидаги баге. ocoda bexe habeyangi abuge, faka hakidagi bage. Оцода гъоркь бече балагьулареб. ocoda vorp bexe balahulareb. Оцодаги букIунеб хIал, хIамидаги букIунеб жан. ocodagi bujuneb \al, \amidagi bujuneb $an. Оцол гIадаб габуралълъул, тIотIол гIадаб бетIералълъул. ocol fadab gabura:ul, ToTol fadab beTera:ul. Оцол лIаран хIамил гIин ккоге. ocol /aran \amil fin Koge. Оцол тIомол бицинчIого, тIомохьитазул бицунге. ocol Tomol bicinzogo, Tomo%ita#ul bicunge. Оцол тIомониб бачил ракI лъурав. ocol Tomonib baxil raj ;uraw. Оцол хъири бахъинчIони, магIил хъуй бахъунареб. ocol ]iri ba]inzoni, mafil ]uy ba]unareb. Оцол, хIамил хIисабгьечI, хIамикIартил бетIергьан. ocol, \amil \isabhez, \amijartil beTerhan. Оцолаб босе, басидулаб те. ocolab bose, basidulab te. Оцоцца гIанассеб хIалтIи гьабулев, хIамицца гIанассеб къайи баччулев. ocoCa fanaSeb \alTi habulew, \amiCa fanaSeb qayi baXulew. Оцоцца цIцIалеб букIаго, гьоко ссвакалареб. ocoCa ~aleb bujago, hoko Swakalareb. Оц хъвезеги бокьун гьечIо, гIака бичизеги рес гьечIо. oc ]we#egi bopun hezo, faka bixi#egi res hezo.

ТI T 1. ТIабкIиниб ххинкI букIаго ххарбиде вуссунарев, хъабиниб рахь букIаго гъуд кодосса биччачIев. Tabjinib {inj bujago {arbide wuSunarew, ]abinib ra% bujago vud kodoSa biXazew. 2. ТIавус зодобе боржуна, гIункIкI ракьулIе лIугьуна. Tawus #odobe bor$una, funJ rapu/e juhuna. 3. ТIавус тIавусалда цадахъ, гъеду гъадида цадахъ. Tawus Tawusalda cada], vedu vadida cada]. 4. ТIагъур бахъеян витIани, бетIер къотIун вачIунев. Tavur ba]eyan wiTani, beTer qoTun wazunew. 5. ТIагъур баччизе гуребила бетIер бижараб, ургъизейила. Tavur baXi#e gurebila beTer bi$arab, urvi#eyila. 6. ТIагъур лъун щинав чи вукIунаро, чоххтIо къан щинай чIчIужу йикIунаро. Tavur ;un &inaw xi wujunaro, xo{To qan &inay Zu$u yijunaro. 7. ТIагъур цIун хьаралълъусса тIагъур цIураб гурони бачIинчIо. Tavur `un %ara:uSa Tavur `urab guroni bazinzo. 8. ТIагIам гьечIеб квен, цIцIам банилан, тIагIамлъиларо. Tafam hezeb kwen, ~am banilan, Tafam;ilaro. 9. ТIад базегIан чIвадан букIараб батани, тIад бан ххадуб рукъ лIугьунеб. Tad ba#efan zwadan bujarab batani, Tad ban {adub ruq /uhuneb. 10. ТIад гьабураб куйдасса кодобе кьураб хIоржого лълъикI. Tad haburab kuydaSa kodobe purab \or$ogo :ij. 11. ТIад гьир лъезе къваригIараб меххалълъ, хIамида кьабуларебила, кьинкΙулебила. Tad hir ;e#e qwarifarab me{a:, \amida pabularebila, pinjulebila. 12. ТIад квер бахъани, катицца нилIее маргьа бицуна, течIони, хъарссула. Tad kwer ba]ani, katiCa ni/eye marha bicuna, tezoni, ]arSula. 13. ТIад налъи ккун чи рихунгеги, чед тIагIун гьобол рихунгеги. Tad na;i Kun xi ri[ungegi, xed Tafun hobol ri[ungegi. 14. ТIад рекIараб чол квелълъ кквезеги лъазе кколебила. Tad rejarab xol kwe: Kwe#egi ;a#e Kolebila. 15. ТIадаб гуреб гьабуни, гьабизе кколеб бегулеб. Tadab gureb habuni, habi#e Koleb beguleb. 16. ТIадагьаб чвантинисса бакIаб гьир гьечIеб. Tadahab xwantiniSa bajab hir hezeb. 17. ТIадго арав гьоболги, лълъикIго кьолеб микьирги. Tadgo araw hobolgi, :ijgo poleb mipirgi. 18. ТIадго кквечIев цIцIогьор гурев. Tadgo Kwezew ~ohor gurew. 19. ТIаде валагьарассе – рахъу, бухъулессе – хъиру. Tade walaharaSe - ra]u, bu]uleSe - ]iru. 20. ТIаде гьобол къотIугеги, гьабихъе нух къосунгеги. Tade hobol qoTugegi, habi]e nu[ qosungegi. 21. ТIаде къо ккани, къоркъолги бацI лIугьунеб. Tade qo Kani, qorqolgi ba` /uhuneb. 22. ТIаде къо ккезегIан кIалалълъ гьури кколаресс, тIаде къо ккараб меххалълъ горбода бетIер кколареб. Tade qo Ke#efan jala: huri KolareS, Tade qo Karab me{a: gorboda beTer Kolareb. 23. ТIаде лълъим бачIунареб хIор ххеххгого къунеб. Tade :im bazunareb \or {e{gogo quneb. 24. ТIаде хъвачIого ракьалдасса чияссул хIал хьоларебила. Tade ]wazogo rapaldaSa xiyaSul \al %olarebila. 25. ТIаде цоги гъеду бачIани, гъоркь букIараб боржунеб гIадат. Tade cogi vedu bazani, vorp bujarab bor$uneb fadat. 26. ТIаде цIцIанагIан гIемерлъулебги ургъел, тIасса бачахъанагIан дагьлъун унебги ургъел. Tade ~anafan femer;ulebgi urvel, TaSa baxa]anafan dah;un unebgi urvel. 27. ТIаде чи лъаларила, чараб гьой лъаларила (гьабулеб ишалълъе ххеххлъи гьабейила...). Tade xi ;alarila, xarab hoy ;alarila (habuleb i^a:e {e{;i habeyila...). 28. ТIадегIан ругезул хIурмат лълъиццаго цIунулебила, хIурмат цIунейила гъоркьегIан ругезулги. Tadefan ruge#ul \urmat :iCago `unulebila, \urmat `uneyila vorpefan ruge#ulgi. 29. ТIадежоялълъила мискинчи чIвалев. Tade$oya:ila miskinxi zwalew. 30. ТIадлъи милк гуро. Tad;i milk guro. 31. ТIаждал хвах бихъун толев, тIаргъида рукъи балев. Ta$dal [wa[ bi]un tolew, Tarvida ruqi balew. 32. ТIажуги ретIунилан, тIагъурги лъунилан, бихьинчи лIугьунарев. Ta$ugi reTunilan, Tavurgi ;unilan, bi%inxi /uhunarew. 33. ТIаладухъа гъоркье гIарац баниги, чIчIужуялълъ кквечIеб рукъ бечелъулареб. Taladu]a vorpe farac banigi, Zu$uya: Kwezeb ruq bexe;ulareb. 34. ТIалил найицца гIадин, дуццагоги кваназе, чияеги кьезе гьабе дуниял. Talil nayiCa fadin, duCagogi kwana#e, xiyayegi pe#e habe duniyal. 35. ТIамах гъунилан, гъветI бакъвалареб. Tama[ vunilan, vweT baqwalareb. 36. ТIансса ссурмияй, салмаг гвангъарай. TanSa Surmiyay, salmag gwanvaray. 37. ТIанчIи ругеб гъадие гъоссол бутIа щолареб. Tanzi rugeb vadiye voSol buTa &olareb. 38. ТIанчIиги гьарила квешав чиясс, ханалги гьарила. Tanzigi harila kwe^aw xiyaS, [analgi harila. 39. ТIанчIиги ханалги гьарулел ратила. Tanzigi [analgi harulel ratila. ГIурус тIаде бахараб, гьез магIарухъе болъонги бачун бачIараб заман букIун буго. МагIарулал киданиги жидеда бихьичIеб хIайваналда тамашалъун рукIун руго. Цоясс цогияссда гьикъун буго - “ТIанчIидай гьалълъ гьарула, ханалдай?” Дандеясс жаваб кьун буго - «Куц лълъикIаб гьечIо, тIанчIиги гьарулел ратила, ханалги гьарулел ратила». Гьессали тIанчIиги ханалги гьарилаян, магIарулазда гьоркьоб гьаб аби квешав чияссул хIакъалълъулI хIалтIизабула. furus Tade ba[arab, he# mafaru]e bo;ongi baxun bazarab #aman bujun bugo. mafarulal kidanigi $ideda bi%izeb \aywanalda tama^a;un rujun rugo. coyaS cogidaSa hiqun bugo - «Tanziday ha: harula, [analday?» dandeyaS $awab pun bugo - «kuc :ijab hezo, Tanzigi harulel ratila, [analgi harulel ratila» heSali Tanzigi [analgi harilayan, mafarula#da horpob hab abi kwe^aw xiyaSul \aqa:u/ \alTi#abula. 40. ТIанчIил гьоцIцIо гьуинабила. Tanzil ho~o huinabila. 41. ТIаргъил борххалъиялълъ гуребила чияссул тIадегIанлъи борцунеб. Tarvil bor{a;iya: gurebila xiyaSul Tadefan;i borcuneb. 42. ТIарцIцIаб куялдасса керчаб гьой лълъикIаб. Tar~ab kuyaldaSa kerxab hoy :ijab. – ТIасса лIугьа! Дур букIин лъарабани, бикъилароан! - TaSa /uha! dur bujin ;arabani, biqilaroan! – ВахI, дир букIинни лъан батиларин, дурго гуреблъигIагийищ лъачIеб? - wa\, dir bujinni ;an batilarin, durgo gureb;ifagiyi& ;azeb? 43. ТIассан бараб рукъи тIассан ххолеб. TaSan barab ruqi TaSan {oleb. 44. ТIахьал гIабдалзабазе гурелила хъвалел. Ta%al fabdal#aba#e gurelila ]walel. 45. ТIегь балареб гъотIоде наялги руссунарел. Teh balareb voTode nayalgi ruSunarel. 46. ТIегь батани, тIун чияе кье, гIагIа батани, чияда бихьилалде, тIаде ракь хъвай. Teh batani, Tun xiyaye pe, fafa batani, xiyada bi%ilalde, Tade rap ]way. 47. ТIегь гIемералдасса гъветI тIамах гIемераб лълъикIаб. Teh femeraldaSa vweT Tama[ femerab :ijab. 48. ТIегь гIурдада берцинаб. Teh furdada bercinab. 49. ТIегьги ххерги бижилалде, лълъимги ракги бижарабила. Tehgi {ergi bi$ilalde, :imgi rakgi bi$arabila. 50. ТIегьалареб гъотIода пихъ бижулареб. Tehalareb voToda _i] bi$ulareb. 51. ТIекъав, тIикъвамагIал чIваниги, хъущтIулев. Teqaw, Tiqwamafal zwanigi, ]u&Tulew. 52. ТIекъалда тIад рекъоге, къурассде вортанхъуге. Teqalda Tad reqoge, quraSde wortan]uge. 53. ТIекълъи ккедал абула илбисалълъ батилилан, кицини букIуна мунго дуццагойилан. Teq;i Kedal abula ilbisa: batililan, kicini bujuna mungo duCagoyilan. 54. ТIелекье ГIалибулат гIадин. Telepa falibulat fadin. ГIалибулат вукIун вуго ххунздерил наибассул нукар. Цо къоялълъ наибасс ГIалибулатида абун буго метер мун ТIелекье ине кколилан. Щай витIулев вугевали бицун букIун гьечIо. Нахъиссеб къоялълъ радакь вахъун арав ГIалибулат, ТIелекьеги щун, наиб вегаралълъусса вахъиналде Ххунзахъе тIад вуссун вуго. falibulat wujun wugo {un#deril naibaSul nukar. co qoya: naibaS falibulatida abun bugo meter mun Telepe ine Kolilan. &ay wiTulew wugewali bicun bujun hezo. na]iSeb qoya: radap wa]un araw falibulat, Telepegi &un, naib wegara:uSa wa]inalde {un#a]e Tad wuSun wugo. 55. ТIепалодул щибаб мугьалда бугебила алипалълъул ххатIги гIетIул тIириги. Te_alodul &ibab muhalda bugebila ali_a:ul {aTgi feTul Tirigi. 56. ТIеренаб бакI бихьунила кварги тIолеб. Terenab baj bi%unila kwargi Toleb. 57. ТIеренаб хьвацIцIил щулалъиялдасса цIунаги. Terenab %wa~il &ula;iyaldaSa `unagi. 58. ТIеренлълъеда – лълъетIахъан, шагьра нухда – палугьан. Teren:eda - :eTa]an, ^ahra nu[da - _aluhan. 59. ТIехх кьурасс чехь бихъана, чед кьурасс бер бахъана. Te{ puraS xe% bi]ana, xed puraS ber ba]ana. 60. ТIехI бараб ябуялда лIулIадулеб батунилан, таманчаги речIчIун, гIандиссесс жиндирго чу чIварабила. Te\ barab yabuyalda /u/aduleb batunilan, tamanxagi reZun, fandiSeS $indirgo xu zwarabila. 61. ТIехI барассе рас кисса, гIи гьечIессе квас кисса? Te\ baraSe ras kiSa, fi hezeSe kwas kiSa? 62. ТIехIасс тIагъур хъубухъулеб, тIадерахъи баралълъ гьумер баххчулеб. Te\aS Tavur ]ubu]uleb, Tadera]i bara: humer ba{xuleb. 63. ТIидул ххинкIал гьаруге, гьацIцIулIе цIцIам тIамуге. Tidul {injal haruge, ha~u/e ~am Tamuge. 64. ТIил – мугъалда, рагIи – бадибе (ТIил мугъалда лълъикIабила, рагIи бадибе лълъикIабила). Til - muvalda, rafi - badibe (Til muvalda :ijabila, rafi badibe :ijabila). 65. ТIилал махI бахъинабичIого, катицца рахь толареб. Tilal ma\ ba]inabizogo, katiCa ra% tolareb. 66. ТIилихъ къали кьурабила, гъалдибералълъухъ рикьи кьурабила. Tili] qali purabila, valdibera:u] ripi purabila. – Аб тIил щай, гIундулххалат, гьадигIан ххираго босараб? – ab Til &ay, fundul{alat, hadifan {irago bosarab? – ТIил гьечIого, дун тIубаларо. Гъалдибер гьечIониги, гьирихъ хьвадизе бегьула. – Til hezogo, dun Tubalaro. valdiber hezonigi, hiri] %wadi#e behula. 67. ТIимугъ ххинаб бокьун, чахъаби рихун. Timuv {inab bopun, xa]abi ri[un. 68. ТIинаб кIодо гьабуге, ккечIеб тIаде босуге. Tinab jodo habuge, Kezeb Tade bosuge. 69. ТIингъида рукъи къохьол рекъола. Tinvida ruqi qo%ol reqola. 70. ТIингъилI векьарани, гордилI лъилъарула. Tinvi/ weparani, gordi/ ;i;arula. 71. ТIину гьечIеб гьагьинире гьарудуге. Tinu hezeb hahinire haruduge. 72. ТIирикI-тIирикIан ракI бугев мун, рекIетIа саву ккарай дун. Tirij-Tirijan raj bugew mun, rejeTa sawu Karay dun. 73. ТIирун чIчIани, чияссе мегIерги мутIигIлъулеб. Tirun Zani, xiyaSe mefergi muTif;uleb. 74. ТIогьоде хьвадулареб найицца гьоцIцIо гьабулареб. Tohode %wadulareb nayiCa ho~o habulareb. 75. ТIогьол цIураб авлахъалдасса ракул цIураб бокьобе хIайвангицин буссуна, гьундузухъе мун щай вуссунарев? Tohol `urab awla]aldaSa rakul `urab bopobe \aywangicin buSuna, hundu#u]e mun &ay wuSunarew? 76. ТIогьолI на гIадавги вукIуневила чи, наязда гъорлI кьужна гIадавги вукIуневила. Toho/ na fadawgi wujunewila xi, naya#da vor/ pu$na fadawgi wujunewila. 77. ТIокъо-къоноялълъ жаниве вачарав чи чанги вукIунев. Toqo-qonoya: $aniwe waxaraw xi xangi wujunew. 78. ТIокIаб боцIцIуцца бер бахъулареб. Tojab bo~uCa ber ba]ulareb. 79. ТIокIабги дуе гьобо базе бакIищила къваригIун бугеб? (щиб кьуниги, щиб гьабуниги гIоларев чияссде). Tojabgi duye hobo ba#e baji&ila qwarifun bugeb? (&ib punigi, &ib habunigi folarew xiyaSde). 80. ТIолго дунял ссверана, алжан рокъоб батана. Tolgo dunyal Swerana, al$an roqob batana. 81. ТIом чIартилав, ракI квасулав. Tom zartilaw, raj kwasulaw. 82. ТIоноцIцI букаригун, наку хъассуге. Tono~ bukarigun, naku ]aSuge. 83. ТIор бищун, мугь кванан, жий йиццалъарай, Налъи бецIулаго, жий тIеренлъарай. Tor bi&un, muh kwanan, $iy yiCa;aray, na;i be`ulago, $iy Teren;aray. 84. ТIор бакIлъани, гIодобе къулула, чи бечелъани, эххеде валагьула. Tor baj;ani, fodobe qulula, xi bexe;ani, e{ede walahula. 85. ТIор чIобогояб хIалухъин ххалатаб букIуна, бетIер чIобогояв чи чIухIарав вукIуна. Tor zobogoyab \alu]in {alatab bujuna, beTer zobogoyaw xi zu\araw wujuna. 86. ТIоралда тIор лъуни, гул лIугьуна. Toralda Tor ;uni, gul .uhuna. 87. ТIотIода хъублъи батула, найида тIегь батула. ToToda ]ub;i batula, nayida Teh batula. 88. ТIотIоде гIарада кьвагьулареб. ToTode farada pwahulareb. 89. ТIотIоцца малал ран, на букIинаро, ихдал гъотIодасса тIегь босичIого. ToToCa malal ran, na bujinaro, i[dal voTodaSa Teh bosizogo. 90. ТIох борлIун баниги, гIолареб гIарац! To[ bor/un banigi, folareb farac! 91. ТIохда гьоло гурев, гьоцIцIиб лал гурев. To[da holo gurew, ho~ib lal gurew. 92. ТIохде рахине кIкIухIалал рохьоре ине ккола. To[de ra[ine Ju\alal ro%ore ine Kola. 93. ТIоххол гьоболассдассаги тIоге, гьанал гIагарлъиялдассаги тIоге. To{ol hobolaSdaSagi Toge, hanal fagar;iyaldaSagi Toge. 94. ТIохIол цIураб бетIер букаричIого букIинищила. To\ol `urab beTer bukarizogo bujini&ila. 97. ТIохIоцца бетIер квараб хIамида щайила божулев, гIазугIан бетIер хъахIлъарав жинда щайила божулареван абурабила Мала Нассрудиницца мадугьалассда. To\oCa beTer kwarab \amida &ayila bo$ulew, fa#ufan beTer ]a\;araw $inda &ayila bo$ularewan aburabila mala naSrudiniCa maduhalaSda. 98. ТIоццебе тамашаяблъун букIунеб жо нахъа гIадатлъун лIугьун унеб. ToCebe tama^ayab;un bujuneb $o na]a fadat;un /uhun uneb. 99. ТIоццебессеб рахъида барабила букIунеб хурул (рекьул) берцинлъи. ToCebeSeb ra]ida barabila bujuneb [urul (repul) bercin;i. 100. ТIоццее гьаюрай яс – ццудун бекьараб пурчIина. ToCeye hayuray yas - Cudun beparab _urzina. 101. ТIорщел цIуна-къай, царгъиниб гъвар-гъвари бахъиналде, гIарац цIуна-къай, чвантиниб гьури бахъиналде. Tor&el `una-qay, carvinib vwar-vwari ba]inalde, farac `una-qay, xwantinib huri ba]inalde. 102. ТIуралълъубе лълъим унеб, чIваралълъубе магI унеб. Tura:ube :im uneb, zwara:ube maf uneb. 103. «ТIура!» – ян гIанкIкIида, «Гьа!» – ян царада. «Tura!» - yan fanJida, «ha!» - yan carada. 104. ТIуркIуларев гурони бергьунарев. Turjularew guroni berhunarew. 105. ТIурун унеб царал рачIчI сабаблъунги кколебила гьудул-гьалмагълъиялда гьоркьоб дагIба-къецц. Turun uneb caral raZ sabab;ungi Kolebila hudul-halmav;iyalda horpob dafba-qeC. Тира-ссверизе вахъарав кIиго гьалмагъассда цер бихьанила. Цояв гьалмагъасс цер хIинкъизе гьаракь гьабунила. ХIинкъараб цер, бекерухъе лъарги кIанцIун, тIурун анила. tira-Sweri#e wa]araw jigo halmavaSda cer bi%anila. coyaw halmavaS cer \inqi#e harap habunila. \inqarab cer, bekeru]e ;argi jan`un, Turun anila. Гьалмагъасс гIажаиблъи гьабунила гIебаб лъар царада кIанцIизе кIвеялда. Цогияв гьалмагъасс абунила, кIанцIизеяли кIанцIанин гьеб, лъарални доб рагIалде щолаго, гьелълъул рачIчI лълъадалI ччунилан. Валлагь, ччунилан ав, валлагь ччучIилан дов, лълъикIабго дагIба-къецц кканила гьезда гьоркьоб. Гьеб сабаблъун ракIхвейгицин кканила. halmavaS fa$aib;i habunila febab ;ar carada jan`i#e jweyalda. cogiyaw halmavaS abunila, jan`i#eyali jan`anin heb, ;aralni dob rafalde &olago, he:ul raZ :ada/ Xunilan. walah, Xunilan aw, walah Xuzilan dow, :ijabgo dafba-qeC Kanila he#da horpob. heb sabab;un raj]weygicin Kanila. Анила чанго сон. Цо гIодорчIчIеялда гьазул цояссда ракIалде щванила доб царал рачIчI сабаблъун гьазда гьоркьоб ккараб дагIба-къецц. Дандеясс абунила, валагьин, кигIан дуе бокьаниги бокьичIониги, доб лъар кIанцIулелълъул царал рачIчI лълъеда хъван букIанилан. Ав жиндирабго ккун чIчIанила, тIарамагъадаги, цIидассан цоцазулгун ракIалги хун, ратIалъанила гьалмагъзаби. anila xango son. co fodorZeyalda ha#ul coyaSda rajalde &wanila dob caral raZ sabab;un ha#da horpob Karab dafba-qeC. dandeyaS abunila, walahin, kifan duye bopanigi bopizonigi, dob ;ar jan`ule:ul caral raZ :eda ]wan bujanilan. aw $indirabgo Kun Zanila, Taramavadagi, `idaSan coca#ulgun rajalgi [un, raTa;anila halmav#abi. 108. ТIутI батани, боржа, чIчIетI батани, кIанцIе. TuT batani, bor$a, ZeT batani, jan`e. 109. ТIутIалги тIаделъугеги гIемерал жал. TuTalgi Tade;ugegi femeral $al.

Т t 1. Таваккал гьечIессул бахIарчи вахъунарев. tawaKal hezeSul ba\arxi wa]unarew. 2. Таваккал тIаме, хIамаги бухьун. tawaKal Tame, \amagi bu%un. 3. Таваккал тIамурассул мурад тIубалеб. tawaKal TamuraSul murad Tubaleb. 4. Тайи кIийиллъуда квегъе, лъабиллъуда рекIа. tayi jiyil;uda kweve, ;abil;uda reja. 5. Тайидул чу лIугьинегIан, бетIергьанчияссул гьой лIугьунебила. tayidul xu /uhinefan, beTerhanxiyaSul hoy /uhunebila. 6. Такъсирчияссда тIад рекъейги такъсирила. taqsirxiyaSda Tad reqeygi taqsirila. 7. Талган кваназе лъачIого хварав эмен. talgan kwana#e ;azogo [waraw emen. Аби буго талган даруяб жо букIиналълъул хIакъалълъулI. abi bugo talgan daruyab $o bujina:ul \aqa:u/. Цо чияссул даимго чехь унтулеб букIарабила. Гьесс лъималазде васигат гьабун тарабила, щибгIаги жиндир чохьониб бугебали бихьизе, жив хвараб меххалълъ жанире раккичIого рукIунгеян. Гьагъабго чохьол унтиги бахъун, эмен хваравила. Цинги, лъимал чохьонире раккараб меххалълъ, батарабила ххалатккараб цо магьи гIадаб жо. co xiyaSul daimgo xe% untuleb bujarabila. heS ;imala#de wasigat habun tarabila, &ibfagi $indir xo%onib bugebali bi%i#e, $iw [warab me{a: $anire raKizogo rujungeyan. havabgo xo%ol untigi ba]un, emen [warawila. cingi, ;imal xo%onire raKarab me{a:, batarabila {alatKarab co mahi fadab $o. Эмен ракIалде щвеялълъе васасс гьеб къвакIараб жоялълъул гьабурабила носое тIагъи. Цо нухалълъ, талган чехъолаго, носол тIагьиялълъул талган хъвара-хъвараб бакI биун арабила. Гьеб меххалълъ васасс гьадал рагIаби абуралила. emen rajalde &weya:e wasaS heb qwajarab $oya:ul haburabila nosoye Tavi. co nu[a:, talgan xe]olago, nosol Tahiya:ul talgan ]wara-[]warab baj biun arabila. heb me{a: wasaS hadal rafabi aburabila. 8. ТалихI бугеб рокъобе «ТуржагIун» лIугьинаро. tali\ bugeb roqobe «tur$afun» /uhinaro. «ТуржагIун» буго чи хвараб бакIалда цIцIалулеб «Ясеналълъул» цо бутIаялда жаниб бугеб рагIи. «tur$afun» bugo xi [warab bajalda ~aluleb «yasena:ul» co buTayalda $anib bugeb rafi. Щибаб сордоялълъ вачIун, будун-дибирасс “Ясен” цIцIалулеб меххалълъ, хварассул лълъадуда гIемерго рагIулеб букIун буго гьаб рагIи. Гьелълъ абун руго кицилъун лIугьарал гьадал рагIаби. &ibab sordoya: wazun, budun-dibiraS «yasen» ~aluleb me{a:, [waraSul :aduda femergo rafuleb bujun bugo hab rafi. he: abun rugo kici;un /uharal hadal rafabi. 9. ТалихI бугеб рокъое Къоркъочилай лIугьинаро. tali\ bugeb roqoye qorqoxilay /uhinaro. ТIелекь росдал гIадамазда тIадаб букIун буго лъагIалида жаниб щибаб рукъалълъ жидер нуцалчияссе цо-цо хIалтIул къо гьабизе. Нагагь гьеб тIадаб хIалтIуде щивниги чи камуни, нуцабаз гьессул рокъое Къоркъочилай абулей жидерго гъарабаш йитIулей йикIун йиго. Къоркъочилалълъул иххтияр букIун буго гьеб рокъосса кинаб бугониги цо тIагIел тIасса бищизеги годикIанибеги босун бекизе. Telep rosdal fadama#da Tadab bujun bugo ;afalida $anib &ibab ruqa: $ider nucalxiyaSe co-co \alTul qo habi#e. nagah heb Tadab \alTude &iwnigi xi kamuni, nucaba# heSul roqoye qorqoxilay abuley $idergo varaba^ yiTuley yijun yigo. qorqoxila:ul i{tiyar bujun bugo heb roqoSa kinab bugonigi co Tafel TaSa bi&i#egi, godejanibegi bosun beki$e. 10. ТалихI бугеб чорххол рокьи ккеларо, нухда рилълъин буго дида кIочон тун. tali\ bugeb xor{ol ropi Kelaro, nu[da ri:in bugo dida joxon tun. 11. ТалихI бугев чияссул чухъил къвал хIулиларо. tali\ bugew xiyaSul xu]il qwal \ulilaro. 12. ТалихI бугезда ккеларо бицун гIадан божулареб, гIодун Аллагь гурхIулареб гьуразул унти. tali\ buge#da Kelaro bicun fadan bo$ulareb, fodun allah gur\ulareb hura#ul unti. 13. ТалихI бугессул бихьинхIамаги къинлъулебила. tali\ bugeSul bi%in\amagi qin;ulebila. Мискинчияссул букIун буго цо хIама-кIерт. Ма, цо бечедав чи чIчIун вуго гьеб кIерт жиндир бугилан. Ккун руго диваналде. Диваналде вачIине кколеб куц лъалев бечедав чи цояб рахъалдеги цIцIан вачIун вуго. Мискинчи, гъарим, чIового вачIун вуго. Диваналълъ хIамикIерт бечедав чияссул букIин чIчIезабураб меххалълъ, мискинчиясс диванчияссда гьикъун буго - miskinxiyaSul bujun bugo co \ama-jert. ma, co bexedaw xi Zun wugo heb jert $indir bugilan. Kun rugo diwanalde. diwanalde wazine Koleb kuc ;alew bexedaw xi coyab ra]aldegi ~an wazun wugo. miskinxi, varim, zowogo wazun wugo. diwana: \amijert bexedaw xiyaSul bujin Ze#aburab me{a:, miskinxiyaS diwanxiyaSda hiqun bugo - - Ассул бихьинаб гурони хIамаги гьечIеб меххалълъ, ссунццагIаги ассие гьаб кIерт гьабураб? – ан. - aSul bi%inab guroni \amagi hezeb me{a:, SunCafagi aSiye hab jert haburab? - an. Диванчиясс жаваб кьун буго, diwanxiyaS $awab pun bugo, - ТалихI бугев чияссул бихьинхIамаги къинлъула. - tali\ bugew xiyaSul bi%in\amagi qin;ula. 14. ТалихI бугессул гвай къаццандулеб. tali\ bugeSul gway qaCanduleb. 15. ТалихI бугессул оц ияхI бугессухъе ккела. tali\ bugeSul oc iya\ bugeSu]e Kela. 16. ТалихI бугессул хIама хIортIа къинлъулебила. tali\ bugeSul \ama \orTa qin;ulebila. 17. ТалихI, гьакил милъир гIадин, ссверулеб, цин тIаде кколеб, цин гъоркье кколеб. tali\, hakil mi;ir fadin, Sweruleb, cin Tade Koleb, cin vorpe Koleb. 18. ТалихI гIодобе бортун батулареб, чIобого кьолеб жо букIунареб. tali\ fodobe bortun batulareb, zobogo poleb $o bujunareb. 19. ТалихI духъан бугони, гIадамалги духъан рукIунел, дур талихI къосани, гIадамазда мунги къосунев. tali\ du]an bugoni, fadamalgi du]an rujunel, dur tali\ qosani, fadama#da mungi qosunew. – ТалихI, кибе бахъараб? - tali\, kibe ba]arab? – Гьудуллъи бугелълъубе. - hudul;i buge:ube. 20. ТалихI къарал гурони, къороллъиларо, къо бухIарал гурони, бессдаллъиларо. tali\ qaral guroni, qorol;ilaro, qo bu\aral guroni, beSdal;ilaro. 21. ТалихI къарасс гурони, къоролай ячинаро, къо бигъарай гурони, къоролассе ккеларо. tali\ qaraS guroni, qorolay yaxinaro, qo bivaray guroni, qorolaSe Kelaro. 22. ТалихI къойил такрарлъуларебила. tali\ qoyil takrar;ularebila. 23. ТалихI къосарассул кверде къо бухIарав кколевила. tali\ qosaraSul kwerde qo bu\araw Kolewila. 24. ТалихI къосиналдасса къо тIагIинго лълъикIила. tali\ qosinaldaSa qo Tafingo :ijila. 25. ТалихI кьезеги – цо пара, талихI къинеги – цо пара, кIодолъи щвезеги – цо пара, тIасса инеги – цо пара. tali\ pe#egi - co _ara, tali\ qinegi - co _ara, jodo;i &we#egi - co _ara, TaSa inegi - co _ara. 26. ТалихIабгIан заман ххеххго унебила. tali\abfan #aman {e{go unebila. 27. ТалихIалълъе гIорхъи гьечIебила. tali\a:e for]i hezebila. 28. Тайпа лълъикIалдасса жибго лълъикIаб лълъикIила. tay_a :ijaldaSa $ibgo :ijab :ijila. 29. Талмикьа талмикье – хьиндаллъи. talmipa talmipe - %indal;i. 30. Тамахаб бихьунила хIамицца заз хIанчIулеб. tama[ab bi%unila \amiCa #a# \anzileb. 31. Тамахьо гьечIев ссонтIохъан – къвачIа гьечIев гьардохъан. tama%o hezew SonTo]an - qwaza hezew hardo]an. 32. Таргьа ракул – гьир богIол. tarha rakul - hir bofol. 33. Таргьидаго къачIони къвачIида букIунареб. tarhidago qazoni qwazida bujunareb. 34. Таргьида рекъарабила рукъи балеб. tarhida reqarabila ruqi bakeb. 35. Тариххалълъул дарс – бищун гIакъилаб дарс. tari{a:ul dars - bi&un faqilab dars. 36. Тарщида гьабураб гьойда толареб. tar&ida haburab hoyda tolareb. 37. ТечIони, катиццаги хъат балеб. tezoni, katiCagi ]at baleb. 38. Тирибашицца жинццаго гьабулеб, кIкIухIал, чияцца гьабизегIан, валагьун чIчIун вукIунев. tiriba^iCa $inCago habuleb, Ju\al, xiyaCa habi#efan, walahun Zun wujunew. 39. Тоххав вехьассул гIи бацIиццаги гъурулеб, гъараялълъги унеб. to{aw we%aSul fi ba`iCagi vuruleb, varaya:gi uneb. 40. ТуманкI гьечIев чанахъан, чухъа гьечIев багьадур. tumanj hezew xana]an, xu]a hezew bahadur. 41. ТуманкI лълъикIаб – ххалкъалълъ цIураб, рагIи лълъикIаб – киназулго данде ккараб. tumanj :ijab - {alqa: `urab, rafi :ijab - kina#ulgo dande Karab. 42. Тури гьекъон, къеч хьвалареб, дуниял кваниги, къарум гIорцIцIуларев. turi heqon, qex %walareb, duniyal kwanigi, qarum for~ularew. 43. Туркидул кири гьечIеб, кочIол хIакъ гьечIеб. turkidul kiri hezeb, kozol \aq hezeb. 44. Туххум лълъикIай дуего те, жийго лълъикIай дие кье. tu{um :ijay duyego te, $iygo :ijay diye pe. 45. Тушманзабаздасса диццаго цIунила, Аллагь, гьудулзабаздасса дуцца цIуне. tu^man#aba#daSa diCago `unila, allah, hudul#aba#daSa duCa `une. 46. Тушман вукIа абе, гьобол басра гьавуге. tu^man wuja abe, hobol basra hawuge. 47. Тушман гьавизе бокьани, къарзалълъ гIарац кьейила. tu^man hawi#e bopani, qar#a: farac peyila. 48. Тушман гьекъезаве, гьудул кваназаве. tu^man heqe#awe, hudul kwana#awe. 49. Тушман гьечIолъиги рахIатила. tu^man hezo;igi ra\atila. 50. Тушман гIемерлъани, рахIат дагьлъулеб. tu^man femer;ani, ra\at dah;uleb. 51. Тушман камурав бахIарчи вукIунарев, жахIда камурав гIалимчи вукIунарев. tu^man kamuraw ba\arxi wujunarew, $a\da kamuraw falimxi wujunarew. 52. Тушман цоги гIемерила, гьудул нусгоги дагьила. tu^man cogi femerila, hudul nusgogi dahila. 53. Тушманасс веццулелълъул, щайдаян пикру гьабе. tu^manaS weCule:ul, &aydayan _ikru habe. 54. Тушманасс дуе гьабураб лълъикIлъи дагьабги цIцIикIкIун бецIе, тIокIав асскIовеги къаге. tu^manaS duye haburab :ij;i dahabgi ~iJun be`e, Tojaw aSjowegi qage. 55. Тушманасс мун веццулев вугони, биччараб гъалатIалълъул пикру гьабейила. tu^manaS mun weCulew wugoni, biXarab valaTa:ul _ikru habeyila. 56. Тушманасс чIвазе бегьула, гьудул ххилиплъизе бегьула, ургъел гьечIесс чIвазеги чIвала, ххилиплъизеги ххилиплъула. tu^manaS zwa#e behula, hudul {ili_;i#e behula, urvel hezeS zwa#egi zwala, {ili_;i#egi {ili_;ula. 57. Тушманассда бицунареб жо гьудулассдаги бицунге. tu^manaSda bicunareb $o hudulaSdagi bicunge. 58. Тушманассдассанги мисал босизе бегьулебила. tu^manaSdaSangi misal bosi#e behulebila. 59. Тушманассе – кIал, ватIаналълъе – ракI. tu^manaSe - jal, waTana:e - raj. 60. Тушманассе наку чIвазегIан, жиндирго къаданиб зани чIвайго лълъикI. tu^manaSe naku zwa#efan, $indirgo qadanib #ani zwaygo :ij. 61. Тушманассе нусго къоги – цо къо. tu^manaSe nusgo qogi - co qo. 62. Тушманассе цIакъго кIудияб цIа бакуге, цадахъ мунгоги вухIизе гурин. tu^manaSe `aqgo judiyab `a bakuge, cada] mungogi wu\i#e gurin. 63. Тушманассул бетIер, нах бахун, къотIе. tu^manaSul beTer, na[ ba[un, qoTe. 64. Тушманассул рокъоб чIчIегIераб кето ххутIаги. tu^manaSul roqob Zeferab keto {uTagi. 65. Тушманассухъе кваранаб рахъ кьоге. tu^manaSu]e kwaranab ra] poge.

Ункъабилеб бутIа Ункъабилеб бутIа. Лага. unq'abileb buTa. laga. Инсанассул ункъго лага-гIучI буго. Кинялго адамазул ункъго лага-гIучI буго. Щибаб лагаялълъул ункъго лага-гIучI буго. Гьеб кIиго хIетIеги, кIиго кверги буго. Нуцалассул чами лага-гIучI бугеб? Нуцалассул ункъго лага-гIучI буго. Щиб лага-гIучI гьеб ккенеб? Гьеб кIиго кверги кIиго хIетIеги буго. Бел,эр чорххола ад буго. КибагIаниб бел,эр букIинеб? Гьеб чорххола ад буго. ГIемериссел адамазул болола рас буго. Кинялго адамазул гуро рас бугеб. Цо-цоязул болола рас гьечIо. Кьукьулазул Нуцалалълъул ххалатабщи рас бугеб? Э, гьелълъул ххалатаб рас буго. Варангазул Нуцалассул ххалатабщи рас бугеб? Гуро, гьессул къокъаб рас буго. Баххул ххалатабщи рас бугеб? Э, Баххул ххалатаб рас буго. Бищун ххалатаб рас лълъили бугеб, Нуцалалълъулщи, Баххулщи, Нуцалассулщи? Нуцалалълъул бищун ххалатаб рас буго. Нуцалассул рас Баххул расудасса ххалатабщи бугеб? Гуро, Баххул рас ххалатаб буго Нуцалассул расудасса. Кинязулгощи адамазул рас бугеб? Гуро, кинязулго гьечIо, гIемериссел адамазул рас буго. Адамазул гьормал руго. Гьормада кIиго берги, кIиго гIенги буго. Кинялго адамазул гьормада кIиго берги, кIиго гIенги буго. Баххул чами бер бугеб? Баххул кIиго бер буго. Гьелълъул жеги кIиго гIен буго. Баххул гьормада кIалги ххонеххги буго. КIалги ххонеххги кибагIаниб букIинеб? Гьормада букIиня. Гьомер щиб жо ккенеб? Гьомер болол бутIа буго. Кверал хIатIаздасса ххалаталщи ругел? Гуро, кверал хIатIаздасса къокъал руго. Кирщал гьормал лугбищи ккенел? Гуро, кирщал кверазул лугби руго. Кверал чорххол лугбищи ккенел? Э, кверал чорххол лугби руго. ГIундул керегIанир рукIинел? ГIундул болол лугби руго. ГъокьахIетIе боххдол лага ккенеб буго. Нуцалав хIеравщи яги гIолохъанавщи вугев? Гьев гIолохъанав вуго. Габур чорххол лага буго. Горбола бел,эр буго. Чехьги чорххол лага буго. Чехь чорххол бакьолълъ буго. Могъги чорххол лага буго. Могъ нахъа букIиня. Кверал чорххол кIиябго рахъалълъа руго. Габур кибагIаниб букIинеб? Габур черххалълъа ад буго. Могъ черххалълъа адщи бугеб? Гуро, могъ нахъа буго. Чехь кибагIаниб букIинеб? Чехь ццебе букIиня. Кверал кирагIанир рукIинел? Кверал чорххол кIиябго рахъалълъа руго. insanaSul unqgo laga-fuz bugo. kinyalgo adama#ul unqgo laga-fuz bugo. &ibab lagaya:ul unqgo laga-fuz bugo. heb jigo \eTegi, jigo kwergi bugo. nucalaSul xami laga-fuz bugeb? nucalaSul unqgo laga-fuz bugo. &ib laga-fuz heb Keneb? heb jigo kwergi jigo \eTegi bugo. bel'er xor{ola ad bugo. kibafanib bel'er bujineb? heb xor{ola ad bugo. femeriSe#ul adama#ul bolola ras bugo. kinyalgo adama#ul guro ras bugeb. co-coya#ul bolola ras hezo. pupula#ul nucala:ul {alatab&i ras bugeb? e, he:ul {alatab ras bugo. waranga#ul nucalaSul {alatab&i ras bugeb? guro, heSul qoqab ras bugo. ba{ul {alatab&i ras bugeb? e, ba{ul {alatab ras bugo. bi&un {alatab ras :ili bugeb, nucala:ul&i, ba{ul&i, nucalaSulgi? nucala:ul bi&un {alatab ras bugo. nucalaSul ras ba{ul rasudaSa {alatab&i bugeb? guro, ba{ul ras {alatab bugo nucalaSul rasudaSa. kiNa#ulgo&i adama#ul ras bugeb? guro, kiNa#ulgo hezo, femeriSel adama#ul ras bugo. adama#ul hormal rugo. hormada jigo bergi, jigo fengi bugo. kinyalgo adama#ul hormada jigo bergi, jigo fengi bugo. ba{ul xami ber bugeb? ba{ul jigi ber bugo. he:ul $egi jigo fen bugo. ba{ul hormada jalgi {one{gi bugo. jalgi {one{gi kibafanib bujineb? hormada bujinya. homer &ib $o Keneb? homer bolol buTa bugo. kweral \aTa#daSa {alatal&i rugel? guro, kweral \aTa#daSa qoqal rugo. kir&al hormal lugbi&i Kenel? guro, kir&al kwera#ul lugbi rugo. kweral xor{ol lugbi&i Kenel? e, kweral xor{ol lugbi rugo. fundul kerefanir rujinel? fundul bolol lugbi rugo. vopa\eTe bo{dol laga Keneb bugo. nucalaw \eraw&i yagi folo]anaw&i wugew? hew folo]anaw wugo. gabur xor{ol laga bugo. gorbola bel'er bugo. xe%gi xor{ol laga bugo. xe% xor{ol bapo: bugo. movgi xor{ol laga bugo. mov na]a bujiNa. kweral xor{ol jiyabgo ra]a:a rugo. gabur kibafanib bujineb? gabur xer{a:a ad bugo. mov xer{a:a ad&i bugeb? guro, mov na]a bugo. xe% kibafanib bujineb? xe% Cebe bujiNa. kweral kirafanir rujinel? kweral xor{ol jiyabgo ra]a:a rugo.

М m «Ма» бокьулев, «кье» рихарав. «ma» bopulew, «pe» ri[araw. «Ма ссахI!» – ан бачIунеб гIака, «ma Sa\!» - an bazuneb faka, «Кье ссахI!» – ан бачIунеб чу. «pe Sa\!» - an bazuneb xu. «Ма» – ялда ццебе хIетIе лъоге. «ma!» - yalda Cebe \eTe ;oge. Мавул рокьи букIунеб, кьовул божи букIунеб. mawul ropi bujuneb, powul bo$i bujuneb. Магжида нус бабадулеб рекIинчIеб меххалълъ, кIалдиб мацIцI кIичIардулеб гьересси бицунеб меххалълъ. mag$ida nus babaduleb rejinzeb me{a:, jaldib ma~ jizarduleb hereSi bicuneb me{a:. Магъал гьанахъ гьоэр щолареб (нилIее къваригIараб къоялълъ лълъикIалълъухъги квешаб щолареб). maval hana] hoer &olareb (ni/eye qwarifarab qoya: :ija:u]gi kwe^ab &olareb). Магъил гIел тезеги Аллагьассул хIукмуйила. mavil fel te#egi allahaSul \ukmuyila. Магъил ургъел гьабулагойила хIанчIчIил боххдул тIеренлъарал. mavil urvel habulagoyila \anZil bo{dul Teren;aral. МагъилI ругел хурзабазги хабалI ругел умумузул рукьбузги гьабизе жо гьечIо – хIара хIажат буго. mavi/ rugel [ur#aba#gi [aba/ rugel umumu#ul rupbu#gi habi#e - \ara \a$at bugo. Магъихъ балагьун, кьурде, цер. mavi] balahun, purdde, cer. Магь цIезе ссан гурел, ссахI цIезе хур гурел. mah `e#e San gurel, Sa\ `e#e [ur gurel. Магъихъ ралагьуге, гьакихъ ралагье. mavi] ralahuge, haki] ralahe. МагIарда бартуццаги лълъикIабаб кколебила. mafarda bartuCagi :ijabab Kolebila. МагIарда гIи бугев – гIаг гьечIеб шарбал, гIиялI куйдул ругев – тIох гьечIеб тIагъур. mafarda fi bugew - fag hezeb ^arbal, fiya/ kuydul rugew - To[ hezeb Tavur. МагIарда чан букIаго, чурун хьаг цIеда лъоге. mafarda xan bujago, xurun %ag `eda ;oge. МагIардаги гIундул ругел, гIалххудаги берал ругел. mafardagi fundul rugel, fal{udagi beral rugel. МагIарде ваханиги, гьитIинав кIодолъуларевила, гвандиниве рехханиги, кIудияв гьитIинлъуларевила. mafarde wa[anigi, hiTinaw jodo;ularewila, gwandiniwe re{anigi, judiyaw hiTin;ularewila. МагIарде гъуниги, хIамицца заз гурони кунареб. mafarde vunigi, \amiCa #a# guroni kunareb. МагIарде гIазу баги, гIухьби рокъой рачIине, гIурдаде саву ккаги, вокьулессда бер чIвазе. mafarde fa#u bagi, fu%bi roqoy razine, furdade sawu Kagi, wopuleSda ber zwa#e. МагIарде гIазу бани, гIурухъе цIцIорой кколеб. mafarde fa#u bani, furu]e ~oroy Koleb. МагIарзухъа кIалдибегIан къокъаб жойила гьересси. mafar#u]a jaldibefan qoqab $oyila hereSi. «МагIарзухъан бачIаги!» - ян, чед кьун, воххизавуге дун, гьумер битIун кIалъараб кIалалълъ воххизаве дун. «mafar#u]an bazagi!» - yan, xed pun, wo{i#awuge dun, humer biTun ja;arab jala: wo{i#awe dun. МагIарул киниялълъ гIадин магIарул чияссул черхх лълъадаруларо. mafarul kiniya: fadin mafarul xiyaSul xer{ :adarularo. МагIарул мацIцIалда кечI ахIулел, гIурус мацIцIалълъ гаргадулел магIарулал. mafarul ma~alda kez a\ulel, furus ma~a: gargadulel mafarulal. МагIарухъ дибирлъи щоларев – лъарагIалде, лъарагIалда дибирлъи щоларев – Нугъаялде. mafaru] dibir;i &olarew - ;arafalde, ;arafalda dibir;i &olarew - nuvayalde. МагIарухъе вачIани, дурго гьобол лъаларев, Буртилӏе вачIани, дурго хIама лъаларев. mafaru]e wazani, durgo hobol ;alarew, burti/e wazani, durgo \ama ;alarew. МагIирокъоб гIоди рекъараб, берталълъ аваданлъи рекъараб. mafiroqob fodi reqarab, berta: awadan;i reqarab. МагIицца квен босарай, кочIоцца росс восарай. mafiCa kwen bosaray, kozoCa roS wosaray. МагIицца магIирукъ берцин гьабулеб. mafiCa mafiruq bercin habuleb. МагIу кIиго батIияб букIунебила, цояб чваххун бачIунеб, цояб бачIинабураб. mafu jigo baTiyab bujunebila, coyab xwa{un bazuneb, coyab bazinaburab. МагIу-рагIиялълъул ххалалъиго щиб, ххарицел гуреб жо мокърукьги гьечIин. Гьуя-гьараялълъул гьарзалъиго щиб, хъандиро гуреб жо магIида гьечIин. mafu-rafiya:ul {ala;igo &ib, {aricel gureb $o moqrupgi hezin. vuya-haraya:ul har#a;igo &ib, ]andiro gureb $o mafida hezin. НекIо кицилъун тIиритIарал гьал рагIабаз бичIчIизабулеб буго мискинчияссухъ гIоди гIададиссеб бугилан. МагIихъаналда рагIун букIун гьечIо - «БоцIцIи хIажат гьечIо, хIара къваригIун буго», – абураб битIараб кици. nejo kici;un TiriTaral hal rafaba# biZi#abuleb bugo miskinxiyaSu] fodi fadadiSeb bugilan. mafi]analda rafun bujun hezo - «bo~i \a$at hezo, \ara qwarifun bugo», - aburab biTarab kici. МагIу рекъезе – рагIи, кечI рекъезе – далалай. mafu reqe#e - rafi, kez reqe#e - dalalay. МагIу-рорчIи хханассул гIадаб, хвел букъи Гергил гIадаб. mafu-rorzi {anaSul fadab, [wel buqi gergil fadab. МагIу хвалилI ахIе, кечI берталI ахIе. mafu [wali/ a\e, kez berta/ a\e. МагIуги кечIги, рекIеда бухIараб меххалълъ гурони, бачIунаро. mafugi kezgi, rejeda bu\arab me{a: guroni, bazunaro. Мадугьал квешлъани – рукъ хисе, чIчIужу квешлъани – цIцIар тIаме, чу квешлъани – биче. maduhal kwe^;ani - ruq [ise, Zu$u kwe^;ani - ~ar Tame, xu kwe^;ani - bixe. Мадугьал лълъикIав гьоркьоб къед борххатав, гьудул лълъикIав рукъ рикIкIадав. maduhal :ijaw horpob qed bor{araw, hudul :ijaw ruq riJadaw. Мадугьал лълъикIассул ражихо-хоно россассе арабила, мадугьал квешассул лълъикIай яс рокъой ххутIарайила. maduhal :ijaSul ra$i[o-[ono roSaSe arabila, maduhal kwe^aSul :ijay yas roqoy {uTarayila. Мадугьалассда велъуге, бадибчIвай бихьизе гурин. maduhalaSda we;uge, badibzway bi%i#e gurin. Мадугьалассул гьобол хунилан, Гьолокье магIиде арай. maduhalaSul hobol [unilan, holope mafide aray. Мадугьалассул хIалтIи малълъунги, ясал чIчIун тогейила. maduhalaSul \alTi ma:ungi, yasal Zun togeyila. Мадугьалассул хIелеко хъазлъун бихьулебила. maduhalaSul \eleko ]a#;un bi%ulebila. Мадугьалассул чед гьуинаб, чияр чIчIужу берцинай. maduhalaSul xed huinab, xiyar Zu$u bercinay. Мадугьалассулгун гьоркьоблъи бокьарасс рагьда гьой хьихьулареб. maduhalaSulgun horpob;i boparaS rahda hoy %i%ulareb. Мадугьалзабазги беццани, цIцIилцIцIиеги росс щолевила (цIцIилицIцIги россассе унебила). maduhal#aba#gi beCani, ~il~iyegi roS &olewila (~ili~gi roSaSe unebila). Мадугьалихъ йигей палихъаналда щибго лъалареб, лъаларей рикIкIадегIан йигелда «кинабго лъалеб». maduhali] yigey _ali]anajda &ibgo ;alareb, ;alarey ruJadefan yigelda «kinabgo ;aleb». Мадугьалихъги ватугеги кIкIухIалав чи, хобги асскIобе ккогеги хIалихьатав чияссда. maduhali]gi watugegi Ju\alaw xi, [obgi aSjobe Kogegi \ali%ataw xiyaSda. Мазандаран дарай диеги щвечIо, жулпакатаналда дунги рекъечIо. ma#andaran daray diyegi &wezo, $ul_akatanalda dungi reqezo. Майданалда баххчун, цер чанахъанасс толаро. maydanalda ba{xun, cer xana]anaS tolaro. Мазлумассе зулмуялълъул къоялдасса залимассе гIадлуялълъул къо захIмалъулеб. ma#lumaSe #ulmuya:ul qoyaldaSa #alimaSe fadluya:ul qo #a\ma;uleb. Макру-хIила гIемерасс цо тIабигIат кколаро. makru-\ila femeraS co Tabifat Kolaro. Макьидасса бергьараб жо гьечIебила. mapidaSa berharab $o hezebila. Макьие гурони, вегизе ккогеги. mapiye guroni, wegi#e Kogegi. Макьие ссабру гьечIеб, рокьуе берцинлъи гьечIеб. mapiye Sabru hezeb, ropuye bercin;i hezeb. Макьу гьуинал беразда сардил ххалалъи лъалареб. mapu huinal bera#da sardil {ala;i ;alareb. Макьу тарав тушман ххадув ккогеги. mapu taraw tu^man {aduw Kogegi. Макьу толеб жо – ургъел, гIадан холеб жо – ххиял. mapu toleb $o - urvel, fadan [oleb $o - {iyal. Макьу щварал кьижула, рокьи ккарал ссвердула. mapu &waral pi$ula, ropi Karal Swerdula. Мали Къвегъадаго, къвал мажгитухъго. mali qwevadago, qwal ma$gitu]go. Къвегъада буго ххунздерил хабалазда асскIоб бугеб хварал росулеб мали лъолеб бакI. Кици хIалтIизабула молода лъоларевги къвалицца вухьунаревги чи вукIунарин, чIухIдаруге абураб магIнаялда. qwevada bugo {un#deril [abala#da aSjob bugeb [waral rosuleb mali ;oleb baj. kici \alTi#abula moloda ;olarewgi qwaliCa wu%unarewgi xi wujunarin, zu\daruge aburab mafnayalda. Мала Нассрудинида гьикъарабила жаназадул молол ццебейищин лълъикI букIунеб, нахъайищилан. Ццебе-нахъаялълъул батIалъи гьечIин, тIад лълъикIаб букIунарилан абурабила гьесс. mala naSrudiniCa hiqarabila $ana#adul molol Cebeyi&in :ij bujuneb, na]ayi&ilan. Cebe-na]aya:ul baTa;i hezin, Tad :ijab bujunarilan aburabila heS. Мала Нассрудинил далай лIугIаниги, чIандаххабаралълъе лIугIи гьечIебила. mala naSrudinil dalay /ufanigi, zanda{abara:e /ufi hezebila. Мала Нассрудинидаги илбисалдаги гьоркьоб къотIи ккун букIарабила, цо-цо кечI ахIун бахъинегIан, цоцазул гъежда рекIине. Цин илбисалълъул гъежда рекIарав Мала Нассрудиницца ахIарабила лIугIиго гьечIеб «далай-далай». «ЛIугIуларищ? ЛIугIуларищ?» – ан зигардулебги букIун, илбисалълъ гьарарабила, жиб дур гъеждаги рекIинарин, кечIги ахIиларин, талихI кьегийин, гъоркье лIугьаян. mala naSrudinidagi ilbisaldagi horpob qoTi Kun bujarabila, co-co kez a\un ba]inefan, coca#ul ve$da rejine. cin ilbisa:ul ve$da rejaraw mala naSrudiniCa a\arabila /ufigo hezeb «dalay-dalay». «/ufulari&? /ufulari&?» - an #igardulebgi bujun, ilbisa: hararabila, $ib dur ve$dagi rejinarin, kezgi a\ilarin, tali\ pegiyin, vorpe /ufayan. МалахIосен ахIарав ахIе, ХIункърае кьурассе кье. mala\osen a\araw a\e, \unqraye puraSe pe. Малъ кIутIаниги, ботIрода унтулеб. ma; juTanigi, boTroda untuleb. Малълъаниги лъалареб, бетIер гьодораб бугони, малълъичIониги босулеб, бетIер цIцIодораб бугони. ma:anigi ;alareb, beTer hodorab bugoni, ma:izonigi bosuleb, beTer ~odorab bugoni. Малълъараб босизе чи тIагIун ххутIугегийила. ma:arab bosi#e xi Tafun {uTugeyila. Малълъараб босуларевги – ахIмакъ, босуларессда малълъаравги – гIабдал. ma:arab bosularewgi - a\maq, bosulareSda ma:arawgi - fabdal. Малълъараб гьабе, гьикъараб бице. ma:arab habe, hiqarab bice. Малълъараб гьабичIев ХIавал ГIалицца хIуличIого бана гIака магIида. ma:arab habizew \awal faliCa \ulizogo bana faka mafida. Малълъараб гьабуни, дагIба кколаро, гьикъараб бицани, кьал букIунаро. ma:arab habuni, dafba Kolaro, hiqarab bicani, pal bujunaro. Малълъараб гьабуни, мекъсса кколаро. ma:arab habuni, meqSa Kolaro. Малълъараб гьудуласс – гьабураб дицца. ma:arab hudulaS - haburab diCa. Малълъарабги гьабичIо, гьикъун бихье жиндаго, гьикъарабги бицинчIо, гьеле живго чи ццеве. ma:arabgi habizo, hiqun bi%e $indago, hiqarabgi bicinzo, hele $iwgo xi Cewe. Малълъарабги лъаларей, лъарабги гьабуларей. ma:arabgi ;alarey, ;arabgi habularey. Малълъарассул кIал бекулареб, кIанцIарассул бохх гурони. ma:araSul jal bekulareb, jan`araSul bo{ guroni. Малълъарассул малълъарабги гьабунила жиндир эбел хварайилан абурабила Мала Нассрудиницца. ma:araSul ma:arabgi habunila $indir ebel [warayilan aburabila mala naSrudiniCa. Малълъаризе цIакъав, гьабизе къадарав. ma:ari#e `aqaw, habi#e qadaraw. Малълъарун чи лIугьунарев, буххун хIамил чу лIугьунареб. ma:arun xi /uhunarew, bu{un \amil xu /uhunareb. Малълъарухъаби гIемерлъани, гIадлу холеб. ma:aru]abi femer;ani, fadlu [oleb. Малълъизе киназдаго лъалеб, гьабизе цояссда гурони лъалареб. ma:i#e kina#dago ;aleb, habi#e coyaSda guroni ;alareb. Малълъизе чи камуларо, малълъараб босизе бетIер букIине ккола. ma:i#e xi kamularo, ma:arab bosi#e beTer bujine Kola. «Малълъизе чи тIагIаги дур лъималазе!» - ян абурабила цоялълъ. «Малълъизе чи тIагIунаро, малълъараб босугеги дуразго!» – ян абурабила дандеялълъ. «ma:i#e xi Tafagi dur ;imala#e!» - yan aburabila coya:. «ma:i#e xi Tafunaro, ma:arab bosugegi dura#go!» - yan aburabila dandeya:. Малълъизе чи тIагIагиян гьарарабила цоялълъ, малълъараб босизе чи нужерги тIагIагиян хьамурабила дандеялълъ. ma:i#e xi Tafagiyan hararabila coya:, ma:arab bosi#e xi nu$ergi Tafagiyan %amurabila dandeya:. Малълъизе чи тIагIунаро, малълъараб босаги. ma:i#e xi Tafunaro, ma:arab bosagi. МалълъичIеб гьабуге, гьикъичIеб бицунге. ma:izeb habuge, hiqizeb bicunge. МалълъичIеб гьабурав, кьечIеб босарав. ma:izeb haburaw, pezeb bosaraw. МалълъичIониги лъалеб, лъалесс гьабулелълъухъ ралагьани. ma:izonigi ;aleb, ;aleS habule:u] ralahani. МалълъичIониги лъалей, лъачIониги гьабулей. ma:izonigi ;aley, ;azonigi habuley. Малълъ босе гьитIинго, лъеберилI малълъизе ккарассдасса Аллагьасс цIунаги. ma: bose hiTingo, ;eberi/ ma:i#e KaraSdaSa allahaS `unagi. Малълъа ццебеялдасса ххадуб. ma:a CebeyaldaSa {adub. Малълъулел гIемерлъани, гIенеккулел дагьлъула. ma:ulel femer;ani, feneKulel dah;ula. Малълъун гуребила лъалеб, бихьунила (Малълъун гурелила цIцIодорлъулел, бихьунила). ma:un gurebila ;aleb, bi%unila (ma:un gurelila ~odor;ulel, bi%unila). Малълъун гуро чудкицца балкан кунеб, куцан гуро царацца къехь бищулеб. ma:un guro xudkiCa balkan kuneb, kucan guro caraCa qe% bi&uleb. МалълъичIого цIцIаларав, цIцIаличIого дурусав. ma:izogo ~alaraw, ~alizogo durusaw. Малълъун чиги лIугьунарев, рахъдал мучариги лIугьунареб. ma:un xigi /uhunarew, ra]dal muxarigi /uhunareb. Малълъухъе хьваде, хьихьухъе рукIа. ma:u]e %wade, %i%u]e ruja. Марагадал гурга габунибги бан, гаргаралълъул хъаба хъорщодаги лъун. maragadal gurga gabunibgi ban, gargara:ul ]aba ]or&odagi ;un. Маргъалалълъул берцинлъи, кунада ххун, цIцIикIкIуна, къадруги дагьлъуларо, ххечIого тунин абун. marvala:ul bercin;i, kunada {un, ~iJuna, qadrugi dah;ularo, {ezogo tunin abun. Маргьабацца кантIула, магъалоялълъ кIвекIула. marhabaCa kanTula, mavaloya: jwejula. МаркIачIуде вачIунев кIичIудеги вачIунев, кIичIван тIагъур гIинда бан, богодеги вачIунев. marjazude wazunew jizudegi wazunew, jizwan Tavur finda ban, bogodegi wazunew. МасслихIаталълъ рекъезарула, мацIцIицца ратIа гьарула. maSli\ata: reqe#arula, ma~iCa raTa harula. МатIу квешаб бугилан, гIайиб гьелде реххуге, матIуялда гIайиб щиб, дур куц квешаб бугони. (МатIуялда гIайиб щиб, щайтIадул куц бугони). maTu kwe^ab bugilan, fayib helde re{uge, maTuyalda fayib &ib, dur kuc kwe^ab bugoni. (maTuyalda fayib &ib, &ayTadul kuc bugoni). МатIуялда лъураб тIанкI ххеххго бихьулареб. maTuyalda ;urab Tanj {e{go bi%ulareb. МатIуялда лъураб цо тIанкIалълъ тIолабго матIу ссурукъ гьабула, цо кIкIухIалай гIаданалълъ тIолабго гвай ссуризабула. maTuyalda ;urab co Tanja: Tolabgo maTu Suruq habula, co Ju\ulay fadana: Tolabgo gway Suri#abula. Маххссара гажиялде ссверулеб, меххтел огьогьоялда лIугIулеб. ma{Sara ga$iyalde Sweruleb, me{tel ohohoyalda /ufuleb. Маххссара гьабе, бакI бихьун. ma{Sara habe, baj bi%un. Маххссара лъаларессе маххссара гьабулареб. ma{Sara ;alareSe ma{Sara habulareb. Маххссара лълъикIаб, кIиго чи велъараб. ma{Sara :ijab, jigo xi we;arab. Маххссараялълъе гIологи гьересси бищунгейила. ma{Saraya:e fologi hereSi bi&ungeyila. Махх кьавуялълъ куна, гIадан ургъалицца куна. ma{ pawuya: kuna, fadan urvaliCa kuna. Маххул гел цIулал гелалде ккарабила, маххул нуцIцIа цIулал нуцIцIаялде ккарабила. ma{ul gel `ulal gelalde Karabila, ma{ul nu~a `ulal nu~ayalde Karabila. Маххщалицца нилIеда квен гьаруларо, жинццаго нилIее кьола. ma{&aliCa ni/eda kwen harularo, $inCago ni/eye pola. «Маххщел бугев» ХIасанил ГIали вукIаго, цоябги оц хъве! «ma{&el bugew» \asanil fali wujago, coyab oc ]we! Маххщел гьечIев гьабигьан – агьлулъун гьечIев дибир. ma{&el hezew habihan - ahlu;un hezew dibir. Маххщелги гьунарги – гьадингояб жо, гьудуллъи бугони, нухда ккола иш. ma{&elgi hunargi - hadingoyab $o, hudul;i bugoni, nu[da Kola i^. Маххщелги гьунарги ххвалчацца къотIулареб. ma{&elgi hunargi {walxaCa qoTulareb. МахI квешалълъуб тIутI гIемераб. ma\ kwe^a:ub TuT femerab. МахIаги гIагIаги гьечIони, мама букIунареб. ma\agi fafagi hezoni, mama bijunareb. МахIалда хIал букIаго, хIетI босе. ma\alda \al bujago, \eT bose. МахIамалъун пер гурев, ГьатIиналъун цIцIам гурев. ma\ama;un _er gurew, haTina;un ~am gurew. МахIцараб рекIелIан тIокIкIараб рагIи бачIунареб. ma\carab reje/an ToJarab rafi bazunareb. МацIцI борхьилги лъан лълъикIаб. ma~ bor%ilgi ;an :ijab. МацIцI гьой гуро, гьеб раххссида чIчIоларо. ma~ hoy guro, heb ra{Sida Zolaro. МацIцI гIадамассул кванаге, гIиял кванай. ma~ fadamaSul kwanage, fiyal kwanay. МацIцI кунаро, кваназе жо кье. ma~ kunaro, kwana#e $o pe. МацIцI кIалдиб те, кIал богIое те. ma~ jaldib te, jal bofoye te. МацIцI лъаларев цIцIогьор хваги, цIцIар лъаларев тушман хваги. ma~ ;alarew ~ohor [wagi, ~ar ;alarew tu^man [wagi. МацIцI лъалев – чода, чол бетIергьан – лъелго. ma~ ;alew - xoda, xol beTerhan - ;elgo. МацIцI ххалатассул гIакълу къокъабила. ma~ {alataSul faqlu qoqabila. МацIцIалда гьоцIцIо бугев, рекIелI загьру бугев. ma~alda ho~o bugew, reje/ #ahru bugew. МацIцIалда нацIцI барав (МацIцI букарарав чи). ma~alda na~ baraw (ma~ bukararaw xi). МацIцIалда ракьа гьечIеб, гьелълъни ракьа бекулеб. ma~alda rapa hezeb, he:ni rapa bekuleb. МацIцIалда тIад – гьоцIцIо, мацIцIалда гъоркь – загьру. ma~alda Tad - ho~o, ma~alda vorp - #ahru. МацIцIалда хIал кIолаго, кIудиялде ваккуге, каламалълъ реххулаго, ххвалчаде квер бегьуге. ma~alda \al joraro, judiyalde waKuge, kalama: re{ulago, {walxade kwer bepuge. МацIцIалда цIцIам бугев – цIцIанда борохь барав. ma~alda ~am bugew - ~anda boro% baraw. МацIцIалда чаран лъурай мунги, чарххида цаби ккурай дунги. ma~alda xaran ;uray mungi, xar{ida cabi Kuray dungi. МацIцIалде гьоцIцIо тIун, гьодилI жо балев. ma~alde ho~o Tun, hodi/ $o balew. МацIцIид чи чIвала, цIцIогьод оц хъола. ma~id xi zwala, ~ohod oc ]ola. МацIцIил цIцIад барав, цIцIогьол гIор щварав. ma~il ~ad baraw, ~ohor for &waraw. МацIцIихъанасс чияр рукъ, цIа гъвечIого, бухIулеб. ma~i]anaS xiyar ruq, `a vwezogo, bu\uleb. МацIцIихъанассул кIал цIцIороги, цIцIогьорассул бер бахъаги. ma~i]anaSul jal ~orogi, ~ohoraSul ber ba]agi. МацIцIихъанассул кIалалдасса цIунаги, цIцIогьорассул квердасса цIунаги. ma~i]anaSul jalaldaSa `unagi, ~ohoraSul kwerdaSa `unagi. МацIцIицца чи чIвалев, боцIцIуцца вичун восулев. ma~iCa xi zwalew, bo~uCa wixun wosulew. МацIцIххалат, гIакълукъокъ. ma~{alat, faqluqoq. МачIчIадалда хIанчIида бадиб тIатIи бихьарабила. maZadalda \anzida badib TaTi bi%arabila. Маялда мал бани, кьеялда къвал базе кколеб. mayalda mal bani, peyalda qwal ba#e Koleb. Маян бихьизе кодобеги кьолебила дуниял, кьурун бахъун, кодоссаги унебила дуниял. mayan bi%i#e kodobegi polebila duniyal, purun ba]un, kodoSagi unebila duniyal. Маян кьечIони, дунги хваги, кьураб босичIони, мунги хваги. mayan pezoni, dungi [wagi, purab bosizoni, mungi [wagi. Маян кьолеб гурони, кьеян гьарулеб къо бачIунгеги. mayan poleb guroni, peyan haruleb qo bazungegi. Маян кьураб босичIони, кьеян гьаризе кколеб. mayan purab bosizoni, $oyalde hari#e Koleb. Маян кьураб жоялде божи цIцIикIкIараб. mayan purab $oyalde bo$i ~iJarab 151. Маян кьураб кьагIрил гьан квине лъачIев хIалихьат, ЦIцIай эххеде, беххеб, хераб гIакдал тIеренчехь. mayan purab pafril han kwine ;azew \ali%at, ~ay e{ede, be{eb, [erab fakdal Terenxe%. 152. Мегеж танщинав гIакъил гуревила. mege$ tan&inaSul faqil gurewila. 153. Мегеж ххалатассул гIакълу къокъабила. mege$ {alataSul faqlu qoqabila. Цо цIцIалунчияссда гьедин хъван батарабила тIехьалда. Валлагьин, дир хIакъалълъулIги гьединаб пикру ккезе бегьулилан, зарукьги ккун, ххутIараб мегеж чIурхIулев вукIанила гьев. Магжида парххараб цIаялълъ гьессул михъалги чIурхIун рехханила. Цинги доб тIехьалда батараб абиялда гъоркь гьесс хъванила - «Валлагь, битIарабги букIун буго!» co ~alunxiyaSda hedin ]wan batarabila Te%alda. walahin, dir \aqa:u/gi hedinab _ikru Ke#e behulilan, #arupgi Kun, {uTarab mege$ zur\ulew wujanila hew. mag$ida _ar{arab `aya: heSul mi]algi zur\un re{anila. cingi dob Te%alda batarab abiyalda vorp heS ]wanila - «wlwh, biTarabgi bujun bugo!» 154. Мегеж хъахIлъанагIан гIакълу ботIролIе. mege$ ]a\;anafan faqlu boTro/e. 155. Мегеж хIурул цIун букIаниги кIваричIила, чехь гIорцIцIун бугони. mege$ \urul `un bujanigi jwarizila, xe% for~un bugoni. 156. Мегежали дагIнидаги букIунеб, михъалали катидаги рукIунел. mege$ali dafnidagi bujuneb, mi]alali katidagi rujunel. 157. Мегежги михъалги гIолелани, бегунги бихьинчи йикIинаан. mege$gi mi]algi folelani, begungi bi%inxi yijinaan. 158. Мегежни кIудияб бугоан, гIакълу гьитIинаб гьечIебани. mege$ni judiyab bugoan, faqlu hiTinab hezebani. 159. Мегьед кьурай – каранда, керен кьурай – мугъалда. mehed puray - karanda, keren puray - muvalda. 160. МегIер бичилалде ххер биче, ххер бичилалде хьацIцI биче (къадараб ццебе биче, лълъикIаб ххадуб биче). mefer bixilalde {er bixe, {er bixilalde %a~ bixe (qadarab Cebe bixe, :ijab {adub bixe). 161. МегIер мегIералде кколаребила, гIадан гIадамассде кколевила. mefer meferalde Kolarebila, fadan fadamaSde Kolewila. 162. МегIералда нахъаги мегIер батизе бегьулебила. meferalda na]agi mefer bati#e behulebila. 163. МегIералълъул рикъзи метер бачIунеб. mefera:ul riq#i meter bazuneb. 164. МегIералълъ кквечIеб авлахъалълъ кколареб. mefera: Kwezeb awla]a: Kolareb. 165. МегIер кIкIванищ? ГIор кIкIванищ? (Яшав гьабизеги гIадамазулгун хIал рекъезабизеги гьедигIанассеб захIмат баччизе кколилан абураб магIна). mefer Jwani&? for Jwani&? (ya^aw habi#egi fadama#ulgun \al reqe#abi#egi hedifanaSeb #a\mat baXi#e Kolilan aburab mafna). 166. МегIер мегIералде щун бугилан абуни, божа, гIадамасс ругьунаб гIамал тун бугилан абуни, божуге. mefer meferalde &un bugilan abuni, bo$a, fadamaS ruhunab famal tun bugilan abuni, bo$uge. 167. МегIер радал беге, гIор къаденахъе беге. mefer radal bege, for qadena]e bege. 168. МегIер цIураб гIиялIа гIангис гIоркIкIен бищарав, хъутан цIурал цIцIаналIа цIцIодегIен балагьарав. mefer `urab fiya/a fangis forJen bi&araw, ]utan `ural ~ana/a ~odefen balaharaw. 169. МегIергун барщун, гIанкIкI тIубаларо. mefergun bar&un, fanJ Tubalaro. 170. Мекъаб нух ккурассе битIараб нух бецIцIаб. meqab nu[ KuraSe biTarab nu[ be~ab. 171. Мекъаб цIул гIадав, цIулалълъ ноцIцI гIадав. meqab `ul fadaw, `ula: no~ fadaw. 172. Мекъалда асскIоссанила ритIухълъи унеб. meqalda aSjoSanila riTu];i uneb. 173. Мекълъи – гIакълуялълъул загIиплъи. meq;i - faqluya:ul #afi_;i. 174. Мекъиял нухал гIемер рукIуна, битIараб цо гурони букIунаро. meqiyal nu[al femer rujuna, biTarab co guroni bujunaro. 175. Мекъсса гьабуниги, цин-цин битIун кколеб, битIун гьабурабги цин-цин мекъсса кколеб. meqSa habunigi, cin-cin biTun Koleb, biTun haburabgi Cin-cin meqSa Koleb. 176. Мекъи кколарев гIакъил ватичIев, нух къосунарев ццевехъан ватичIев. meqi Kolarew faqil watizew, nu[ qosunarew Cewe]an watizew. 177. Мелъел – лъолъол, лъеретI – гъогъол, гъедел – цIулал, цIцIилкьал – ролIул. me;el - ;o;ol, ;ereT - vovol, vedel - `ulal, ~ilpal - ro/ul. 178. Мергил зуни зобалазде рагIарай. mergil #uni #obala#de rafaray. 179. Мерго меседилай, тIагъди гIарцулай. mergo mesedilay, Tavdi farculay. 180. Месед балагьизе арав, гьеб бухъулаго хваравила. mesed balahi#e araw, heb bu]ulago [warawila. 181. Месед букIин гIоларо, меседил квералги рукIине ккола. mesed bujin folaro, mesedil kweralgi rujine Kola. 182. Месед кьавуялълъ кунареб, гIарац гIонкIкIоцца унареб. mesed pawuya: kunareb, farac fonJoCa unareb. 183. Месед лъала биани, чи лъала боцIцIуда гьоркьов, чу лъала рилълъадалъун, квешай чIчIужугIаданалълъул макруялда ххадув щивниги гъоларо. mesed ;ala biani, xi ;ala bo~uda horpow, xu ;ala ri:ida;un, kwe^ay Zu$ufadana:ul makruyalda {aduw &iwnigi volaro. 184. Месед хъванилан, хъирмил багьа холареб. mesed ]wanilan, ]irmil baha [olareb. 185. Меседалда асскIоб лъуни, маххги кенчIолебила. mesedalda aSjob ;uni ma{gi kenzolebila. 186. Меседалдасса меседил кверал лълъикIал. mesedaldaSa mesedil kweral :ijal. 187. Меседалълъ ракъи кколаро, гIарацалълъ къеч хьваларо, нахърател богIол гьабе. meseda: raqi Kolaro, faraca: qex %walaro, na]ratel bofol habe. 188. Меседги какула, кодой щвечIони, какизе бегьилищ, дуе щвечIони. mesedgi kakula, kodoy &wezoni, kaki#e behili&, duye &wezoni. 189. Меседил бацIцIалъи бииндал лъала, чияссул вацIцIалъи вихьидал лъала. mesedil ba~a;i biindal ;ala, xiyaSul wa~a;i wi%idal ;ala. 190. Меседил кверазул багьа гьечIеб, гьел ричун росизе щоларел. mesedil kwera#ul baha hezeb, hel rixun rosi#e &olarel. 191. Меседил къимат къотIаралълъубила букIунеб. mesedil qimat qoTara:ubila bujuneb. 192. Меседил къимат устарассда лъала. mesedil qimat ustaraSda ;ala. 193. Меседил кьили чIваниги, хIама хIама буго, чу чу буго. mesedil pili zwanigi, \ama \ama bugo, xu xu bugo. 194. Меседил лълъикIлъи – кьаву чIвангутIи, чияссул лълъикIлъи – гьересси бицунгутIи. mesedil :ij;i - pawu zwanguTi, xiyaSul :ij;i - hereSi bicunguTi. 195. Меседил хIал цIадабила лъалеб, чияссул хIал хIалтIулIила лъалеб. mesedil \al `adabila ;aleb, xiyaSul \al \alTu/ila ;aleb. 196. Меседил ца бугев, царал рачIчI бугев. mesedil ca bugew, caral raZ bugew. 197. Меседил цаби ругессе гIемер хьимхьидизе бокьулеб. mesedil cabi rugeSe femer %im%idi#e bopuleb. 198. Метер вачIа, хьул ххалатав инссул вас. meter waza, %ul {alataw inSul was. Мадугьалассул вас вачIун вуго, метер лалде оц биччаларищан гьикъизе витIанин инссуццайилан. maduhalaSul was wazun wugo, meter lalde oc biXalari&an hiqi#e wiTanin inSuCayilan. - Метер вачIа, хьул ххалатав инссул вас, - ан абун буго мадугьаласс. - meter waza, %ul {alataw inSul was, - an abun bugo maduhalaS. 199. Метер лал тIамилалде, лалил бетIергьан хун вуго. meter lal Tamilalde, lalil beTerhan [un wugo. Кициялълъ бицунеб буго инсанассул гIумру лахIзаталълъги божи бугеб жо гурилан. kiciya: bicuneb bugo insanaSul fumru la\#ata:gi bo$i bugeb $o gurilan. 200. Метер гьабилилан хIалтIиги тоге, метер цIцIалилилан дарсалги тоге. meter habililan \alTigi toge, meter ~alililan darsalgi toge. 201. Метер гьабилилан хIалтIиги тоге, регIараб меххалълъ гьабилилан гIаданлъиги тоге. meter habililan \alTigi toge, refarab me{a: habililan fadan;igi toge. 202. Метер гьабулелде жакъа ургъе. meter habulelde $aqa urve. 203. Метер жужазе бугилан, жакъа рукъ лълъухьичIого тоге. meter $u$a#e bugilan, $aqa ruq, :u%izogo toge. 204. Метер кколелълъул пикру гьабулессул бахIарчи вахъунаревила. meter Kole:ul _ikru habuleSul ba\arxi wa]unarewila. 205. Метер къоялълъул хIисаб гьабичIев нахъа пашманлъулев. meter qoya:ul \isab habizeb na]a _a^man;ulew. 206. Метер семиялдасса жакъа рагъи лълъикI. meter semiyaldaSa $aqa ravi :ij. 207. Метер щолел гьаналI пурщабаздасса жакъа щолел хъабхъилI пурщабиго лълъикI. meter &olel hana/ _ur&aba#daSa $aqa &olel ]ab]i/ _ur&abigo :ij. 208. Метералде тараб ссезеялде нахъбахъарабила, ссезеялде тараб гьоркьоб арабила. meteralde tarab Se#eyalde na]ba]arabila, Se#eyalde tarab horpob arabila. 209. Метерго хвелел гIадин динги гьабейила, кидаго хвеларел гIадин дунялги гьабейила. metergo [welel fadin dingi habeyila, kidago [welarel fadin dunyalgi habeyila. 210. Метерисселълъул пикру гьабуларессул жакъассебги букIунареб. meteriSe:ul _ikru habulareSul $aqaSebgi bujunareb. 211. Метерисса бохха, цер! (Билълъидалго бохха, цер!) meteriSa bo{a, cer! (bi:idalgo bo{a, cer!) ЦаратIинчI ун букIун буго къватIибе. Гьелда гIодоб батун буго цо нус. Гьеб берцин бихьараб царатIинчIалълъ нус кIкIун биччан тун буго. ЦIакъ боххун рокъобеги бачIун, жинда батараб носол хIакъалълъулI эбелалълъе бицун буго. caraTinz un bujun bugo qwaTibe. helda fodob batun bugo co nus. heb bercin bi%arab caraTinza: nus Jun biXan tun bugo. `aq bo{un roqobegi bazun, $inda batarab nosol \aqa:u/ ebela:e bicun bugo. - Кибхха гьеб бугеб? - kib{a heb bugeb? - Дицца гьеб къулчIчIана, эбел. - diCa heb qulZana, ebel. - Метерисса бохха, цер! - meteriSa bo{a, cer! Метерисса царатIинчI, чохьол унтиги бахъун, хун буго. meteriSa caraTinz, xo%ol untigi ba]un, [un bugo. 212. Мехх щварал къинлъила, къо щварал хвела. me{ &waral qin;ila, qo &waral [wela. 213. Меххтараб гIонкIкIоцца катида инссул цIцIар цIеххарабила. me{tarab fonJoCa katida inSul ~ar `e{arabila. 214. Меххтарав чияссе кьураб гIакълу – гIурулIе реххараб чIимихх. me{taraw xiyaSe purab faqlu - furu/e re{arab zimi{. 215. Меххтарассул дагIба-рагIи гIемераб, дандеяссул зарул пирххи гIедераб. me{taraSul dafba-rafi femerab, dandeyaSul #arul _ir{i federab. 216. Меххтарухъанассда яхI букIунареб, хIинкъарассда нич букIунареб. me{taru]anaSda ya\ bujunareb, \inqaraSda nix bujunareb. 217. Меххтизабуни цIцIелжо бацIгун багъулебила. me{ti#abuni ~al$o ba`gun bavulebila. 218. Меххтун велъила, вигьун гIодила. me{tun we;ila, wihun fodila. 219. Микк чIчIаралълъуб микк бижула, чинари чIчIаралълъуб чинари бижула. miK Zara:ub miK bi$ula, xinari Zara:ub xinari bi$ula. 220. Милат кIудияб букIунила, гьелълъул тарихх кIудияб бугони. milat judiyab bujunila, he:ul tari{ judiyab bugoni. 221. Милаталда тIад вугев чияссул бетIер гьегьгIанаб букIине кколеб. milatalda Tad wugew xiyaSul beTer hehfanab bujine Koleb. 222. Мимидулеб катихъе кидаго гIункIкI щолареб. mimiduleb kati]e kidago funJ &olareb. 223. Мина базе захIматаб, биххизе бигьаяб жойила. mina ba#e #a\matab, bi{i#e bihayab $oyila. 224. Мина босулелълъул, мадугьал цIеххе. mina bosule:ul, maduhal `e{e. Налъукьеги ккун, цоясс мина бичулеб букIун буго. Гьелълъул багьа чIчIезабун буго къого томен. Минаялълъул бетIергьан чIчIун вуго жинцца гьеб кIикъого томеналдасса гъоркье кьеларилан. Босулев чи чIчIун вуго къого томеналълъул багьаяб минаялълъухъги кIикъого томен абиялълъул магIна жинда бичIчIунарилан. Бичулесс гьессие жаваб кьун буго, къого томен рукъзабазухъги кколила, къого томен мадугьалассухъги кколилан. Босулев чIчIун вуго минаялда цадахъ мадугьалги вичулевлъи жинда рагIун букIинчIилан. Минаялълъул бетIергьанасс абун буго, рес букIарабани, азарго томен дуцца кьуниги, мадугьалассдассаги минаялдассаги жив ватIалъилароанилан. na;upegi Kun, coyaS mina bixuleb bujun bugo. he:ul baha Ze#abun bujun bugo qogo tomen. minaya:ul beTerhan Zun wugo $inCa heb jiqogo tomenaldaSa vorpe pelarilan. bosulew xi Zun wugo qogo tomena:ul bahayab minaya:u]gi jiqogo tomen abiya:ul mafna $inda biZularilan. bixuleS heSiye $awab pun bugo, qogo tomen ruq#aba#u]gi Kolila, qogo tomen maduhalaSu]gi Kolilan. bosulew Zun wugo minayalda cada] maduhalgi wixulew;i $inda rafun bujinzilan. minaya:ul beTerhanaS abun bugo, res bujarabani, a#argo tomen duCa punigi, maduhalaSdaSagi minayaldaSagi $iw waTa;ilaroan. Ургъун вихьилилан, мина босулев нахъе ун вуго. urvun wi%ililan, mina bosulew na]e un wugo. Сапаралдасса вуссарав мадугьалассда бицун буго гьессул мадугьаласс рукъзал ричулел ругилан. АхIун рокъовегун, гьесс мадугьалассда гьикъун буго, кигIан налъийила дуда бугеб, щайила дуцца рукъзал ричулел ругел? sa_araldaSa wuSaraw maduhalaSda bicun bugo heSul maduhalaS ruq#al rixulel rugilan. a\un roqowegun, heS maduhalaSda hiqun bugo, kifan na;iyilan dudu bugeb, &ayila duCa ruq#al rixulel rugel? Мадугьаласс, кисиниссаги бахъун, гьессие къого томенги кьун буго, дагьабги хIажалъани, нахъеги вачIаянги абун буго. maduhalaS, kisiniSagi ba]un, heSiye qogo tomengi pun bugo, dahabgi \a$a;ani, na]egi wazayan abun bugo. Цо заманалдассан дов чи вачIун вуго жиндир хIукму кканин, дуцца абураб багьаги кьун, рукъзал росизеян. Рукъзабазул бетIергьанасс гьессие мадугьалассулги жиндиргоги ккараб бицун буго. co #amanaldaSan dow xi wazun wugo $indir \ukmu Kanin, duCa aburab bahagi pun, ruq#al rosi#eyan. ruq#aba#ul beTerhanaS heSiye maduhalaSulgi $indirgogi Karab bicun bugo. Дур мадугьалассул багьа къого томен букIун гьечIин, азарго букIун бугилан абунила гьесс рукъзабазул бетIергьанассда. dur maduhalaSul baha qogo tomen bujun hezin, a#argo bujun bugilan abunila heS ruq#aba#ul beTerhanaSda. 225. Мискинаб рукъалълъул мискинлъи баххчулеб жойила гIака. miskinab ruqa:ul miskin;i ba{xuleb $oyila faka. 226. Мискинав ваццассдасса бечедав ццинагIал вокьулевила. miskinaw waCaSdaSa bexedaw Cinafal wopulewila. 227. Мискинав вачIун, гьарун ина, залимав вачIун, бахъун ина (Мискинав вачIун, гьарун инебги лъаларо, залимав вачIун, бахъун инебги лъаларо). miskinaw wazun, harun ina, #alimaw wazun, ba]un ina (miskinaw wazun, harun inebgi ;alaro, #alimaw wazun, ba]un inebgi ;alaro). 228. Мискинав ваццгIал – ццинагIал, бечедав ццинагIал - ваццгIал. miskinaw waCfal - Cinafal, bexedaw Cinafal - waCfal. 229. Мискинав вукIа, бечедав вукIа, доре унелълъул – цого мусру. miskinaw wuja, bexedaw wuja, dore une:ul - cogo musru. 230. Мискинавилан росулI рагIизегIан, къарумавилан цIцIоралде рагIизе бокьилила. miskinawilan rosu/ rafi#efan, qarumawilan ~oralde rafi#e bopilila. 231. Мискинассде гьойги ххеххго бортулеб. miskinaSde hoygi {e{go bortuleb. 232. МискинавгIан чи яхI-намус цIцIикIкIарав вукIуневила. miskinawfan xi ya\-namus ~iJaraw wujunewila. 233. Мискинассе заз гIадав, залимассе нах гIадав (ХIалимассе – хъиру, хъачIассе – квасквас). miskinaSe #a# fadaw, #alimaSe na[ fadaw (\alimaSe - ]iru, ]azaSe - kwaskwas). 234. Мискинассе къваригIиндалила гIор къунеб. miskinaSe qwarifindalila for quneb. 235. Мискинассеги вакъарассеги бокьараб тIагъур данде кколебила. miskinaSegi waqaraSegi boparab Tavur dande Kolebila. 236. Мискинассул – гьари, бечедассул – хIал. miskinaSul - hari, bexedaSul - \al. 237. Мискинлъаниги рагъулел росс-лълъади, бечелъаниги рагъулел. miskin;anigi ravulel roS-:adi, bexe;anigi ravulel. 238. Мискинлъи баххчулев бечелъуларев, бечелъи ххирияв жо гIун холарев. miskin;i ba{xulew bexe;ularew, bexe;i {iriyaw $o fun [olarew. 239. Мискинлъи бугила балагь, гIагарлъи нахъе цIцIалеб, тушманлъи тIаде цIцIалеб. miskin;i bugila balah, fagar;i na]e ~aleb, tu^man;i Tade ~aleb. 240. Мискинлъи лълъикIаб жо ани, бищун ццебе дибирасс жиндиего гьарилаан. miskin;i :ijab $o ani, bi&un Cebe dibiraS $indiyego harilaan. 241. Мискинлъи рогьо гуро, бечелъи гьунар гуро. miskin;i roho guro, bexe;i hunar guro. 242. Мискинлъиги ракъиги – яццгIалзабийила. miskin;igi raqigi - yaCfal#abiyila. 243. МискинлъичIого гьудул лъаларевила. miskin;izogo hudul ;alarewila. 244. Мискинлъиялда велъулев, вежа-велъун вахъинчIев. miskin;iyalda we;ulew, we$a-we;un wa]inzew. 245. Мискинлъиялдасса бакIаб гьир гьечIеб. miskin;iyaldaSa bajab hir hezeb. 246. Мискинлъиялълъе дару – хIалтIийила, хIинкъиялълъе дару – таваккалила. miskin;iya:e daru - \alTiyila, \inqiya:e daru - tawaKalila. 247. Мискинчи бечелъани, кIиго чIчIужу ячуней, бечедав мискинлъани, цIцIогьодизе лIугьунев. miskinxi bexe;ani, jigo Zu$u yaxuney, bexedaw miskin;ani, ~ohodi#e /uhunew. 248. Мискинчи вукъизе кьураб нусго гъурущалдасса чIаго вукIаго гьессие кьураб гъурущ бергьунебила. miskin;i wuqi#e purab nusgo vuru&aldaSa zago wujago heSiye purab vuru& berhunebila. 249. Мискинчи - живго мискинав, къарумассул – ракI мискинаб. miskinxi - $iwgo miskinaw, qarumaSul - raj miskinab. 250. Мискинлъи – росдал балагь, ссадакъа – ракъул балагь. miskin;i - rosdal balah, Sadaqa - raqul balah. 251. Мискинчи тIадеялълъул бечедав. miskinxi Tadeya:ul bexedaw. 252. Мискинчи ххасало лъалев. miskinxi {asalo ;alew. 253. Мискинчи ххиялаз бечелъулевила. miskinxi {iyala# bexe;ulewila. 254. Мискинчиясс бечелъи хIехьолареб, бечедав чиясс мискинлъи хIехьолареб. miskinxiyaS bexe;i \e%olareb, bexedaw xiyaS miskin;i \e%olareb. 255. Мискинчиясс ссахIие гIоло мегIер бегулеб. miskinxiyaS Sa\iye folo mefer beguleb. 256. Мискинчияссда велъуге, бечедассде хьул лъоге. miskinxiyaSda we;uge, bexedaSde %ul ;oge. 257. Мискинчияссе дару – хвей. miskinxiyaSe daru - [wey. Мискинчияссул букIун буго, гьелълъул мугъалда хур бекьун, хъизан хьихьараб цо гьирил чу. Цин-цин, дагьабниги тIаде гьан бахинеян, гьесс гьеб гъолеб букIун буго магIарде. Чолни гьод цIцIоролалдего, гъарим мискинчи ине кколев вукIун вуго гьеб нахъе бачине. БетIергьанчи вихьараб меххалълъ, чу хIихIидулеб букIун буго. Ассги жаваб кьолеб букIун буго - «ХIи-хIи-хIи! - щиб букIинеб, дир гъарим, я мун хваги, я дун хваги! Гурони нилIее рахIат гьечIо!» miskinxiyaSul bujun bugo, he:ul muvalda [ur bepun, ]i#an %i%arab co hiril xu. cin-cin, dahabnigi Tade han ba[inefan, heS heb voleb bujun bugo mafarde. xolni hod ~orolaldego, varim miskinxi ine Kolew wujun wugo heb na]e baxine. beTerhanxi wi%arab me{a:, xu \i\iduleb bujun bugo. aSgi $awab poleb bujun bugo - «\i-\i-\i-! &ib bujineb, dir varim, ya mun [wagi, ya dun [wagi! guroni ni/eye ra\at hezo!» 258. Мискинчияссе квекIен гIемераб, бечедав чияссе кумек гIемераб. miskinxiyaSe kwejen femerab, bexedaw xiyaSe kumek femerab. 259. Мискинчияссе цIцIамуда ччураб ххинкIги гьуинаб, бечедав чияссе гьоцIцIоги цIцIекIаб, цIцIибилги кьогIаб. miskinxiyaSe ~amuda Xurab {injgi huinab, bexedaw xiyaSe ho~ogi ~ejab, ~ibilgi pofab. 260. Мискинчияссул багьа – къого куй, нуцалчияссул багьа – нусго куй. miskinxiyaSul baha - qogo kuy, nacalxiyaSul baha - nusgo kuy. Тариххаз гIемерал мисалаздалъун нилIеда бицуна ракьул бетIергьабаз кигIан цIакъ жидерго къимат гьабулеб букIараб, мискинчи кигIан къимат гьечIевлъун, гIодовегIанавлъун гьез рикIкIунев вукIаравали. Ракьул бетIергьабаз жидер балъазда, ххассал балъазда, рихьизарулел рукIун руго лагъассул, узденассул, нуцалчияссул батIи-батIиял къиматал. Гьел къиматал хIисабалде росулел рукIун руго чIвай-хъвей, лIукъа-къотIи ккараб меххалълъ рахъулел рецIелазеги. tari{a# femeral misala#da;un ni/eda bicuna rapul beTerhaba# kifan `aq $idergo qimat habuleb bujarab, miskinxi kifan qimat hezew;un, fodowefanaw;un he# riJunew wujarawali. rapul beTerhaba# $ider ba;a#da, {aSal ba;a#da, ri%i#arulel rujun rugo lavaSul, u#denaSul, nucalxiyaSul baTi-baTiyal qimatal. hel qimatal \isabalde rosulel rujun rugo zway-]wey, /uqa-qoTi Karab me{a: ra]ulel re`ela#egi. 261. Мискинчияссул бечелъи – сахлъи. miskinxiyaSul bexe;i - sa[;i. 262. Мискинчияссул гьудул дагьав, рохь гьечIеб магIарда чан дагьаб. miskinxiyaSul hudul dahaw, ro% hezeb mafarda xan dahab. 263. Мискинчияссул нуцIцIида нахъа жул букIунебила, рокъобе бачIараб бечелъи лълъухьун реххизе. miskinxiyaSul nu~ida na]a $ul bujunebila, roqobe bazarab bexe;i :u%un re{i#e. 264. Мискинчияссул рокъоб къецц гIемераб. miskinxiyaSul roqob qeC femerab. 265. Мискинчияссул рукъ – росу рагIалда, апарагассул хоб – хабалазул рагIалда. miskinxiyaSul ruq - rosu rafalda, a_aragaSul [ob - [abala#ul rafalda. 266. Мискинчияссул тушман гьечIев, лълъиегони вокьуларев. miskinxiyaSul tu^man hezew, :iyegoni wopularew. 267. Мискинчияссул хур хханассул мегIералда бащадаб. miskinxiyaSul [ur {anaSul meferalda ba&adab. 268. Мискинчияссул хIорго ххутIарал гъудал. miskinxiyaSul \orgo {uTaral vudal. Мискинчиясс жиндирго хуриб бекьун букIун буго цIцIороссоролI. Гьава-бакъ рекъараб сон букIиналълъги, чIаран, хъуссун лълъикIго хъулухъ гьабидалги цIцIороссоролI цIакъ хIалигъун бижун бачIунеб букIанила. Мискинчиясс пикру гьабунила, исана дие хурисса лълъикIаб бачIин щвезехъин буго. ТIаде-гъоркье чагIиги рачIина, киназегони гIурал гъудал дир къавулI гьечIо. Валлагь, бачIин бакIарилалде, дун рохьове гъудал гьаризе ун лълъикI! miskinxiyaS $indirgo [urib bepun bujun bugo ~oroSoro/. hawa-baq reqarab son bujina:gi, zaran, ]uSun :ijgo ]ulu] habidalgi ~oroSoro/ `aq \alivun bi$un bazuneb bujanila. miskinxiyaS _ikru habunila, isana diye [uriSa :ijab bazin &we#e]in bugo. Tade-vorpe xafigi razina, kina#egoni fural vudal dir qawu/ hezo. walah, bazin bajarilalde, dun ro%owe vudal hari#e un :ij! Жиб-жиб къоялълъ хъулухъ гьабулеб букIараб хурги жибго тун, мискинчи, гIащтIиги бикIароги босун, рохьове къокъанила. КъотIанила цо лъорил гъветIги, гьарунила гIезегIанго гъудалги. $ib-$ib qoya: ]ulu] habuleb bujarab [urgi $ibgo tun, miskinxi, fa&Tigi bijarogi bosun, ro%owe qoqanila. qoTanila co ;oril vweTgi, harunila fe#efango vudalgi. Мискинчи тIад вуссиналде, рохьил болъоназ пасат гьабун батанила хур. Бахъун чIчIараб цо хIуби цIцIороссоролIулги тун гьечIоанила, бухъ-бухъун бан хурги хвезабун бугоанила… miskinxi Tad wuSinalde, ro%il bo;ona# _asat habun batanila [ur. ba]un Zarab co \ubi ~oroSoro/ulgi tun hezoanila, bu]-bu]un ban [urgi [we#abun bugoanila... Гьеле гьедин хIорго ххутIун руго мискинчияссул гъудал. hele hedin \orgo {uTun rugo miskinxiyaSul vudal. 269. Мискинчияссул яс берцинай лIугьаги, вас лебалав лIугьаги. miskinxiyaSul yas bercinay /uhagi, was lebalaw /uhagi. 270. Михъида квер бахъулеб меххалълъ гьабичIеб жо магжида квер бахъулеб меххалълъ гьабун бажарулареб. mi]ida kwer ba]uleb me{a: habizeb $o mag$ida kwer ba]uleb me{a: habun ba$arulareb. 271. МичIчI бекьаралълъуб – мичIчI, жух бекьаралълъуб – жух. miZ bepara:ub - miZ, $u[ bepara:ub - $u[. 272. МичIчIида мичIчI бижулеб, жухида жух бижулеб. miZida miZ bi$uleb, $u[ida $u[ bi$uleb. 273. МичIчIил кьолбода кьагIрил ххер бижуларо, кьурул нохъода гIарац-месед бижуларо. miZil polboda pafril {er bi$ularo, purul no]oda farac-mesed bi$ularo. 274. Могоро бан гуревила дибир реххулев. mogoro ban gurewila dibir re{ulew. Дибирассда лъазабун буго метер бачазул иргаялде айилан. Дибирассул чIчIужу гIелгун къаццандизе лIугьун йиго, дибир бачазул иргаялде витIулеб гIадат гьечIилан. dibiraSda ;a#abun bugo meter baxa#ul irgayalde ayilan. dibiraSul Zu$u felgun qaCandi#e /uhun yigo, dibir baxa#ul irgayalde wiTuleb fadat hezilan. - Мун юцIцIун чIчIа! Могоро бан, дибир реххуларев, бачазул иргаялде аян лъазабураб гIола, - ян абун буго дибирасс. - mun yu~un Za! mogoro ban, dibir re{ularew, baxa#ul irgayalde ayan ;a#aburab fola, - yan abun bugo dibiraS. 275. Могьое – гьали, гьанае – кватIи. mohoye - hali, hanaye - kwaTi. 276. Могьол хIурмат гьабурав вакъун ххутIуларев. mohol \urmat haburaw waqun {uTularew. 277. Мокъ гьечIеб гIанкIу гIадин ххутIун вугила. moq hezeb fanju fadin {uTun wugila. 278. Мокъ ккун босизе кини гурел, квер ккун бачине лъимер гурел. moq Kun bosi#e kini gurel, kwer Kun baxine ;imer gurel. 279. Мокъиде хъазги бахинабун, хIелкида къинлъеян абуге. moqide ]a#gi ba[inabun, \elkida qin;eyan abuge. 280. Мокъокъ буго къвакъвалеб къасси бертин бугилан, микки буго гъулгъулеб цадахъ жибги бачеян. moqoq bugo qwaqwaleb qaSi bertin bugilan, miKi bugo vulvuleb cada] $ibgi baxeyan. 281. Мокъокъида чIор речIчIани, чIоролида зунтIулеб. moqoqida zor reZani, zorolida #unTuleb. 282. Мокърукь бетIер тункичIого, гIакълу щолареб. moqrup beTer tunkizogo, faqlu &olareb. 283. Моххмоххалълъул нахалда чIоролодул нах бахунареб. mo{mo{a:ul na[alda zorolodul na[ ba[unareb. 284. Моххмоххги кIудияб, квасги ризаб куй букIунареб. mo{mo{gi judiyab, kwasgi ri#ab kuy bujunareb. 285. Моххмоххиде хьулги лъун, хьолбодассаги ватIалъун. mo{mo{ide %ulgi ;un, %olbodaSagi waTa;un. 286. Моххмоххил маргьа бице, дада, моххмохх кварал гIадин рукIине. mo{mo{il marha bice, dada, mo{mo{ kwaral fadin rujine. 287. Моххрода хоно бухьунге, оцода данде баси баге. mo{roda [ono bu%unge, ocoda dande basi bage. 288. МоцIцI бугони, цIцIваби щай? mo~ bugoni, ~wabi &ay? 289. МоцIцI канлъулеб ращалъидал, яс берцинлъулей балугълъидал. mo~ kan;uleb ra&a;idal, yas bercin;uley baluv;idal. 290. МоцIцI нилIехъан бугони, цIцIвабзазул хIал кколаро. mo~ ni/e]an bugoni, ~wab#a#ul \al Kolaro. 291. МоцIцIиде гьабураб щвартIалдеги биххулеб. mo~ide haburab &warTaldegi bi{uleb. 292. МоцIцIроде хIапдолеб гьой гIадин. mo~rode \a_doleb hoy fadin. 293. МоцIцIрол гьумералдаги тIанкIал рукIунел. mo~rol humeraldagi Tanjal rujunel. 294. Мочол мугь гIанассел нилI рокьани, оцол бергIанниги нилIееги рокьулелила. moxol muh fanaSel ni/ ropani, ocol berfannigi ni/eyegi ropulelila. 295. Мугъ бекаяссул эбел, вас гьавулей йикIарай, оц гIорцIцIизе чIарги хун, чIвараб накуги унтун! muv bekayaSul ebel, was hawuley yijaray, oc for~i#e zargi [un, zwarab nakugi untun! Кицилъун лIугьарал ххалкъалълъул рагIаби руго хIалихьатав васассде абурал. Абун ратизеги бегьула гьессие гIоло наку чIварай эбелалълъ. kici;un /uharal {alqa:ul rafabi rugo \ali%ataw wasaSde abural. abun rati#egi behula heSiye folo naku zwaray ebela:. Кициялълъ бицунеб буго некIого нилIеда кIочон тараб цоги жоялълъулги. РацIцIалъи букIиналълъул мурадалда, хIара чIварай чIчIужугIаданалда гъоркье реххулеб букIун буго бакъвараб чIарал квацIи. ЧIарахъан абураб рагIиги гьелдассан бачIараб букIине ккола. kiciya: bicuneb bugo nejogo ni/eda joxon tarab cogi $oya:ulgi. ra~a;i bujina:ul muradalda, \ara zwaray Zu$ufadanalda vorpe re{uleb bujun bugo baqwarab zaral kwa`i. zara]an aburab rafigi heldaSan bazarab bujine Kola. 296. Мугъ биччичIони, хур биччулареб. muv biXizoni, [ur biXulareb. 297. Мугъ ссверунги чехь бугев. muv Serungi xe% bugew. 298. Мугъ ххалатаб чу гуро, чехь кIудияб оц гуро. muv {alatab xu guro, xe% judiyab oc guro. 299. Мугъ чIвазе бакI бугони, зарул пирххи букIуна. muv zwa#e baj bugoni, #arul _ir{i bujuna. 300. Мугъ чIвазе бегьулев гьудулассде щвараб жо щибго гьечIеб. muv zwa#e behulew hudulaSde &warab $o &ibgo hezeb. 301. Мугъалда квер бахъулев, чахьалда малал ралев. muvalda kwer ba]ulew, xa%alda malal ralew. 302. Мугъалълъ баччиялдасса чехьалълъ баччи лълъикIаб. muva: baXiyaldaSa xe%a: baXi :ijab. 303. Мугъзада чед букIаго, чехь бакъизе биччаге. muv#ada xed bujago, xe% baqi#e biXage. 304. Мугь бищун, бечелъуларевила, борч тIубан, мискинлъуларевила. muh bi&un, bexe;ularewila, borx Tuban, miskin;ularewila. 305. Мугь гIемер гьализабе, гьан кватIизегIан гьагIдалI те (Могьое-гьали, гьанае – кватIи). muh femer hali#abe, han kwaTi#efan hafda/ te (mohoye-hali, hanaye - kwaTi). 306. Мугь-мугь ккун реххунила гIанххрил мигьирги гIолеб. muh-muh Kun re{unila fan{ril mihirgi foleb. 307. Мугь цIубайдал, тIор къулулеб, пихъ бакIлъидал, гъветI къулулеб. muh `ubaydal, Tor qululeb, _i] baj;idal, vweT qululeb. 308. Мугьалде мугь реххунила къали гIолеб. muhalde muh re{unila qali foleb. 309. МугьгIаналълъул тIагъур гьабуге, тIутIгIаналълъул пил гьабуге. muhfana:ul Tavur habuge, TuTfana:ul _il habuge. 310. МугIрул гIариялдассаги цIунаги, гIи гьечIеб хъвехъариялдассаги цIунаги. mudrul fariyaldaSagi `unagi, fi hezeb ]we]ariyaldaSagi `unagi. 311. МугIрул гIундул цIцIодорал, гIалххул берал цIцIодорал. mufrul fundul ~odoral, fal{ul beral ~odoral. 312. МугIрул каву гIатIидаб, гIалххул берал цIцIодорал. mufrul kawu faTidab, fal{ul beral ~odoral. 313. МугIрул ракьандаги гIурул рагIалдаги чи вакъичIевила. mufrul rapandagi furul rafaldagi xi waqizewali. 314. МугIрул рохьаз берцин гьарула, рукъ лъималаз берцин гьабула. mufrul ro%a# bercin harula, ruq ;imala# bercin habula. 315. МугIрул рукъ – буртина, рукъалълъул хIуби – чIчIужу. mufrul ruq - burtina, ruqa:ul \ubi - Zu$u. 316. МугIрул рукъги рукъалълъул хIубиги гьаруларебила. mufrul ruqgi ruqa:ul \ubigi harularebila. Цо гIандиссев буртабалълъе ун вукIанила. Цо лъалев-хъвалев буртисесс гьассда жиндирго гьобол цIехханила. Дагьал къояздассан жив ГIандиве вачIине вугин, цинги гьоболассда буртина гьаризе бугиланги бицанила. co fandiSew burtaba:e un wujanila. co ;alew-]walew burtiSew haSda $indirgo hobol `e{anila. dahal qoya#daSan $iw fandiwe wazine wugin, cingi hobolaSda burtina hari#e bugilangi bicanila. ГIандиссев рокъове щванила. Буртиссессул гьоболассда гьев буртиссев вачIинехъин вукIинги гьесс буртина гьаризехъин букIинги бицанила. Гьарани кьелеб батилаххаян гIандиссессги абунила. fandiSew roqowe &wanila. burtiSeSul hobolaSda hew burtiSew wazine]in wujingi heS burtina hari#e]in bujingi bicanila. harani peleb batila{ayan fandiSeSgi abunila. Цо анкьидассан буртиссев вачIанила ГIандиве. Цо кIудияб къваригIелго гьечIого вачIиналълъул, гьоболассда гьаризе цо жо букIиналълъул бицанила. ГIандиссесс, буртиссессул бицунеб жоги гьоркьоб къотIизабун, абунила. co anpidaSan burtiSew wazanila fandiwe. co judiyab qwarifelgo hezogo wazina:ul, hobolaSda hari#e co $o bujina:ul bicanila. fandiSeS, burtiSeSul bicuneb $ogi horpob qoTi#abun, abunila. - ЛълъикI буго, гьобол, бокьараб жо гьаре, кьела. Цинги мугIрулги, рукъги, рукъалълъул хIубиги гьаризе бегьуларебхха. Хъассулаго гъванщагун, буртинаялде букIараб хьулги хIорлъун, буртиссев нахъ вуссун ун вуго. - :ij bugo, hobol, boparab $o hare, pela. cingi mufrulgi, ruqgi, ruqa:ul \ubigi hari#e behulareb{a. ]aSulago vwan&agun, burtinayalde bujarab %ulgi \or;un, burtiSew na] wuSun un wugo. 317. МугIрул хьон битIаги, хьиндал пихъ битIаги. mufrul %on biTagi, %indal _i] biTagi. 318. Макъан – Гъуниб, кьурдулел – Ххунзахъ. maqan - vunib, purdulel - {un#a]. 319. МукIурлъиги – бахIарчилъи. mujur;igi - ba\arxi;i. 320. Мун, букIинчIеб рокъоб рекъечIеб кето, нухтIа битIун билълъа, бетIергьанчихвад. mun, bujinzeb roqob reqezeb keto, nu[Ta biTun bi:a, beTerhanxi[wad. 321. Мун вахине гохI балагьулев дун – дун реххизе кIкIал балагьулев мун. mun wa[ine go\ balahulew dun - dun re{i#e Jal balahulew mun. 322. Мун вихьила, дун йихьилаялълъул лълъикIаб жо кколаро. mun wi%ila, dun yi%ilaya:ul :ijab $o Kolaro. 323. Мун вичIчIуларезде ургъел бикьулареб. mun wiZulare#de urvel bipulareb. 324. Мун вокьулев чийилан рекIелI бугеб бицунге, дуццаго цIуничIеб жо чияцца цIунулареб. mun wopulew xiyilan reje/ bugeb bicunge, duCago `unizeb $o xiyaCa `unulareb. 325. Мун гъалбацI ватани, гIадамалги гIанкIкIал гурел. mun valba` watani, fadamalgi fanJal gurel. 326. Мун гIадиналин гIадамалги рукIунел, дуе гIадинин гъозиеги бокьулеб. mun fadinalin fadamalgi rujunel, duye fadinin vo#iyegi bopuleb. 327. Мун кидаго, квартIа гIадин, кIетIолебги букIунин, дурни устарги киданиги бахъинчIилан абурабила бацIицца гъотIоркIоялда. mun kidago, kwarTa fadin, jeTolebgi bujunin, durni ustargi kidanigi ba]inxilan aburabila ba`iCa voTorjoyalda. Рехъалълъа кьегIерги хъамун, тIурун унеб букIанила бацI. Цо гъотIокье щвейгун, гьелда чIинхъи чIванила. ГъотIода чи вугиланги ккун, гIодобе кьегIерги реххун, тIуранила бацI. Дагьаб добегIан щвейгун, лъалхъизеги лъалхъун, нахъбалагьанила. ГъотIода чи вукIун гьечIила, роххти борлIулеб гъотIоркIо букIун бугила. «Дуда чIчIегIераб къо чIчIад! – ан абунила бацIицца гьелда. – Мун кидаго, квартIа гIадин, кIетIолебги букIуна, дурни устарги киданиги бахъинчIо!». re]a:a pefergi ]amun, Turun uneb bujanila ba`. co voTope &weygun, helda zin]i zwanila. voToda xi wugilangi Kun, fodobe pefergi re{un, Turanila ba`. dahab dobefan &weygun, ;al]i#egi ;al]un, na]balahanila. voToda xi wujun hezila, ro{ti bor/uleb voTorjo bujun bugila. «duda Zeferab qo Zad! - an abunila ba`iCa helda, - mun kidago, kwarTa fadin, jeTolebgi bujuna, durni ustar kidanigi ba]inzo!». ГъотIоркIоялълъ данде гьадин къотIанила - «ЧIчIегIераб къоги, бацI, дудаго чIчIаги! ГIумру чахъаби рикъулаго аниги, дурги гIияхъан лIугьинчIо». voTorjoya: dande hadin qoTanila - «Zeferab qogi, ba`, dudagi Zagi! fumru xa]abi riqulago anigi, durgi fiya]an /uhinzo». Гьалда щай жиб кIалъарабан ракIалдеги ккун, бацIицца ххазабунила. halda &ay $ib ja;araban rajaldegi Kun, ba`iCa {a#abunila. 328. Мун кьижун вукIунев, дур тушман кьижуларев. mun pi$un wujunew, dur tu^man pi$ularew. 329. Мун кIодо гьавурав дуццаги кIодо гьаве, даим кIодолъи жиндиего къваригIарассда асскIовеги къаге. mun jodo hawuraw duCagi jodo hawe, daim jodo;i $indiyego qwarifaraSda aSjowegi qage. 330. Мун кIочон тезегIан гIемерги кьогейила, Аллагь, дие боцIцIи, гIадамал гурхIизегIан дагьабги кьогейила. mun joxon te#efan femergi pogeyila, allah, diye bo~i, fadamal gur\i#efan dahabgi pogeyila. 331. Мун лъелго вилълъине ккелароан, чода кIалдиб таргьа балебани. mun ;elgo wi:ine Kelaroan, xoda jaldib tarha balebani. 332. Мун лълъикIабилан абуни, хIамикIертги боххулеб. mun :ijabilan abuni, \amijertgi bo{uleb. 333. Мун лълъил гьакида рекIаниги, кечI гьессул бакъаналда ахIе. mun :il hakida rejanigi, kez heSul baqalda a\e. 334. Мун мегIер ватаниги, цогидал мугIруздеги мугъчIвай гьабе. mun mefer watanigi, cogidal mufru#degi muvzway habe. 335. Мун хвела, дур лълъикIлъи кидаго хвеларо. mun [wela, dur :ij;i kidago [welaro. 336. Мун хIинкъизе кколаро – ккезе биччаге мунагь, гьеб чуризе кколаро – гьабуге ххияналъи. mun \inqi#e Kolaro - Ke#e biXage munah, heb xuri#e Kolaro - habuge {iyana;i. 337. Мун цер ватани, дунги царал рачIчI ккола. mun cer watani, dungi caral raZ Kola. 338. Мун цIакъабилан абуни, хIамикIучIги кьурдулебила. mun `aqabilan abuni, \amijuzgi purdulebila. 339. Мун цIцIализе унелълъул, дун цIцIалун вачIунев вукIана. mun ~ali#e une:ul, dun ~alun wazunew wujuna. 340. Мун чи ватани, чухъа ретIараб гIоларо, чорххолI гIадамассул тIабгIги букIине ккола. mun xi watani, xu]a reTarab folaro, xor{o/ fadamaSul Tabfgi bujine Kola. 341. Мун чи ватилилан восун вукIана, тIад пихъ бижулареб чинаридул гъветI. Чи мун вугилан ккун, восун вукIана, чурун бацIцIунареб цIцIел квасул турут. mun xi watililan wosun wujana, Tad _i] bi$ulareb xinaridul vweT. xi mun wugilan Kun, wosun wujana, xurun ba~unareb ~el kwasul turut. 342. Мунагь камурав чи вукIунарев, гIайиб камураб квен букIунареб. munah kamuraw xi wujunarew, fayib kamurab kwen bujunareb. 343. Мунагьазул унтиялълъе дару – тавбу гьаби, чорххол унтиялълъе дару – кванил низам чIчIезаби. munaha#ul untiya:e daru - tawbu habi, xor{ol untiya:e daru - kwanil ni#am Ze#avi. 344. Мунагьго гьечIей яс ялагьулаго, чIчIужуго щвечIого ххутIаравила. munahgo hezey yas yalahulago, Zu$ugo &wezogo {uTarawila. 345. Мунги ххан, дунги ххан, хIама лълъицца гьекъелеб, хуриве щив инев? mungi {an, dungi {an, \ama :iCa heqeleb, [uriwe &iw inew? 346. Мунилан холев дун, дун хабалалълъе восагиян мун. 347. Мунго дудаго лъачIого, чияде рагIи абуге. mungo dudago ;azogo, xiyade rafi abuge. 348. Мунго дуццаго! mugo duCago! Вехь вукIаравила хъощнив ххинкIал гьарулев. БачIарабила гьессда асскIобе цо щайтаналълъул тIинчI. Гьеб гогьаб тIанчIицца гьессул лъел цIураб парччи бегизабурабила, хьагинибе лахI бортизабурабила. Вехьасс кигIан лълъикIаб бицаниги, гьелълъ вехь цо хIалалда течIевила. Ццин бахъарав вехьасс щайтIаналълъул тIинчI, бан малгун, къватIибе реххарабила. ЧIичIидулаго гьеб лIутун унеб меххалълъ, ахIарабила вехьасс - «Дицца гуро мун, мунго дуццаго!» – ян. ЧIичIидулаго жидер тIинчI бачIунеб бихьараб меххалълъ, щайтIабазул ахIи бахъарабила. «Лълъица мун? Щиб дуе?» – ян вехьассул хъош бугеб рахъалде рекерулел рукIаралила. ЩайтIаналълъул тIинчIалълъ жаваб гьабурабила - «Дунго диццаго, дунго диццаго!» - ян. Мунго дуццаго бугеб меххалълъ, щай ниж ахIуд рахъинаруралан, щайтIаби, тIинчIги буххулаго, нахъ руссаралила. we% wujarawila ]o&niw {injal harulew. bazarabila heSda aSjobe co &ayTana:ul Tinz. heb gohab TanziCa heSul ;el `urab _arXi begi#aburabila, %aginibe la\ borti#aburabila. we%aS kifan :ijab bicanigi, he: we% co \alalda tezewila. Cim ba]araw we%aS &ayTana:ul Tinz, ban malgun, qwaTibe re{arabila. zizidulago heb /utun uneb me{a:, a\arabila we%aS - «diCa guro mun, muhgo duCago!» - yan. zizidulago $ider Tinz bazuneb bi%arab me{a:, &ayTaba#ul a\i ba]arabila. «:iCa mun? &ib duye?» - yan we%aSul ]o& bugeb ra]alde rekerulel rujaralila. &ayTana:ul Tinza: $awab haburabila - «dungo diCago, dungo diCago!» - yan. mungo duCago bugeb me{a:, &ay ni$ a\ud ra]inaruralan, &ayTabi, Tinzgi bu{ulago, na] ruSaralila. 349. Мунго дуццагоги веццуге, гьечIеб гьунаралдассаги чIухIуге. mungo duCagogi weCuge, hezeb hunaraldaSagi zu\uge. 350. Мунго гьалаг гьавулеб гьаваялда рекIунге. mungo halag hawuleb hawayalda rejunge. 351. Мунго тIассайилан мунги ватила, тIассатIохда рукIун, дудаго релъулел гIадамалги лъаларого. mungo TaSayilan mungi watila, TaSaTo[da rujun, dudago re;ulel fadamalgi ;alarogo. 352. Мунищ наиб, дунищ наиб? muhi& naib, duni& naib? Гьадин абула, гIагарав чияссул хIакимлъиялде мугъги чIван, жидерго хIакимлъи билълъинабизе бокьулел, кколарел ишал бетIералде росулел гIадамазул хIакъалълъулI. hadin abula, fagaraw xiyaSul \akim;iyalde muvgi zwan, $idergo \akim;i bi:inabi#e bopulel, Kolarel i^al beTeralde rosulel fadama#ul \aqa:u/. Аби бачIун буго Шамилил наиб Инквачилассдассан. Гьессул эбел лIугьуней йикIун йиго гIарзалълъ рачIаразул ишалда гъоркьое. Наибасс эбелалда абулел рукIун руго гьал рагIаби. abi bazun bugo ^amilil naib inkwaxilaSdaSab. heSul ebel /uhuney yijun yigo far#a: razara#ul i^alda vorpoye. naibaS ebelalde abulel rujun rugo hal rafabi. 353. Мурадалде щун, щивниги хвечIевила. muradalde &un, &iwnigi [wezewila. 354. Муса аварагасс Аллагьассда гьарарабила жинде гIадамал гаргадизе риччагейилан. Аллагьасс абурабила жиндего гаргадизе гьукъуларел гьел дуде гаргадизе кинин гьукъилелилан. musa awaragaS allahaSda hararabila $inde fadamal gargadi#e riXageyilan. allahaS aburabila $indego gargadi#e huqularel hel dude gargadi#e kinin huqilelilan. 355. Муса хурив вугониги, хурив Муса вугониги – цого жо. musa [uriw wugonigi, [uriw musa wugonigi - cogo $o. 356. МутагIилзабазул цIцIалиялдасса цIцIогьол гьанал цIураб къвачIа бокьила. mutafil#aba#ul ~aliyadaSa ~ohol hanal `urab qwaza bopila. 357. МутагIилзабиги рикIкIани, ясал гIемерал, гIухьбиги рикIкIани, гIантал гIемерал (хварал гIемерал). mutafil#abigi riJani, yasal femeral, fu%bigi riJani, fantal femeral ([waral femeral). 358. МутагIиллъун вас вугесс яс гьечIилан абуге. mutafil;un was wugeS yas hezilan abuge. 359. МутагIиллъун вугев васассдассаги россассе кьурай ясалдаги гьимун ца бихьуге. mutafil;un wugew wasaSdaSagi roSaSe puray yasaldagi himun ca bi%uge. 360. МухIума хвеялдасса ГIума хвейго лълъикIила. mu\uma [weyaldaSa fuma [weygo :ijila. 361. Мучариги чед гуро, чухъаги ретIел гуро. muxarigi xed guro, xu]agi reTel guro. 362. Мухь босиларилан аби – устарассулги гьересси, россассе инарилан чIчIей – ясалълъулги гьересси. mu% bosilarilan abi - ustaraSulgi hereSi, roSaSe inarilan Zey - yasa:ulgi hereSi. 363. Мухь гуреб жо кьун, вехь гурев чи тоге. mu% gureb $o pun, we% gurew xi toge. 364. Мухь щолареб хIалтIухъ баркалаги – мухь. mu% &olareb \alTu] barkalagi - mu%. 365. Мухьни кьеларин, баркалагIаги щай кьолареб? mu%ni pelarin, barkalafagi &ay polareb? 366. МухIканлъи – шартI (МухIканлъи шартIилан, Мала Нассрудиницца хварай эбелалда махх барабила). mu\kan;i - ^arT (mu\kan;i ^arTilan, mala naSrudiniCa [waray ebelalda ma{ barabila). «МухIканлъи шартI» абураб кици тола, Мала Нассрудиницца хварай эбелалда махх баялда бухьинабун, релъа-роххун. Гьебни буго мухIканлъиялълъул хIакъалълъулI бугеб гIакъилаб кици. «mu\kan;i ^arT» aburab kici tola, mala naSrudiniCa [waray ebelalde ma{ bayalda bu%inabun, re;a-ro{un. hebni bugo mu\kan;iya:ul \aqa:u/ bugeb faqilab kici. Хханасс пикру гьабулеб букIанила, жиндир вазирзабазда гьоркьосса кинавдай пуланаб вилаяталде хIакимлъун витIилаян. Гьесс хъулухъчагIазда буюранила, жиндир тIотIола гъадринибе тIун лълъимги лъе, къотIараб рахъги гъоркьеххун гьабун, гьенибе бащдаб гIечги реххеян. {anaS _ikru habuleb bujanila, $indirgo wa#ir#aba#da horpoSa kinawday _ulanab wilayatalde \akim;un wiTilayan. heS ]ulu]xafa#da buyuranila, $indir ToTola vadrinibe Tun :imgi ;e, qoTarab ra]gi vorpe{un habun, henibe ba&dab fexgi re{eyan. Цинги ахIанила цо вазир. Гьикъанила гьессда гьаб гъадриниб бугеб жо щибилан. Вазирасс жаваб кьунила гIеч бугилан. Нух битIагиян гьессдаги абун, ахIанила цоги вазир. Гьессиеги кьунила гьагъабго суал. Гьессги жаваб кьунила лълъелIе реххараб гIеч бугохха, хханилан. cingi a\anila co wa#ir. hiqanila heSda hab vadrinib bugeb $o &ibilan. wa#iraS $awab punila fex bugilan. nu[ biTagiyan heSdagi abun, a\anila cogi wa#ir. heSiyegi punila havabgo sual. heSgi $awab punila :e/e re{arab fex bugo{a, {anilan. Нух битIагиян гьессдаги абун, ахIанила лъабабилевги. Гьессиеги такрар гьабунила гьагъабго суал. nu[ biTagiyan heSdagi abun, a\anila ;ababilewgi. heSiyegi takrar habunila havabgo sual. - МухIканлъи – шартIан абун гьечIищхха, кIудияв ххан, – анги абун, лъабабилев вазирасс цо гьитIинаб гIучI балагьанила. Цинги, бегунисса реххун, битIунисса реххун гъадриниб бугеб жогун, хханассе кьучIаб жаваб кьунила - «Гьаб бугохха, ххан, лълъелIе реххараб бащдаб гIеч». - mu\kan;i - ^arTan abun hezi&{a, judiyaw {an, - angi abun, ;ababilew wa#iraS co hiTinab fuz balahanila. cingi, beguniSa re{un, biTuniSa re{un vadrinib bugeb $ogun, {anaSe puzab $awab punila - «hab bugo{a, {an, :e/e re{arab ba&dab fex». Хханасс гьев вазир витIанила доб вилаяталде хIакимлъун. {anaS hew wa#ir wiTanila dob wilayatalde \akim;un.

Л l Лабалда хурги бекьуге, бугъаоцги хьихьуге. labalda [urgi bepuge, buvaocgi %i%uge. Лабаллъуда хур гьабуге, лъарал рагIалда рукъ гьабуге. labal;uda [ur habuge, ;aral rafalda ruq habuge. Лагъ гIадин хIалте, ххан гIадин кванай. lav fadin \alTe, {an fadin kwanay. Лагъги озденги данделъани, бечелъулел. lavgi o#dengi dande;ani, bexe;ulel. Лагъассул ияхIги, хIамил хъетиги – цого жо. lavaSul iya\gi, \amil ]etigi - cogo $o. Лагълъи гьабурассе хханлъи щола, хханлъун гурони вукIинарилан лIугьарассе лагълъи щола. lav;i haburaSe {an;i &ola, {an;un guroni wujinarilan /uharaSe lav;i &ola. Лъагълъиялдасса хвел лълъикIила, ссуриялдасса цIа лълъикIила. lav;iyaldaSa [wel :ijila, SuriyaldaSa `a :ijila. Лал тIамизе бегьулареб къоялълъ, къед гьабизеги бегьулареб. lal Tami#e behulareb qoya:, qed habi#egi behulareb. ЛахIту бихьаниги, рухIел бихьугеги. la\tu bi%anigi, ru\el bi%ugegi. Лачен боржаралълъуб гъеду рещтIунеб. laxen bor$ara:ub vedu re&Tuneb. Жиндирго лълъикIай чIчIужуялдаги рекъечIого, чангиясс ячуна гьелдасса къадарай. Цоги аби буго гьадинабги - «Цо багьана бугей хьихьичIесс, кIиго багьана бугей хьихьизе ккарайила». $indirgo :ijay Zu$uyaldagi reqezogo, xangiyaS yaxuna heldaSa qadaray. cogi abi bugo hadinabgi - «co bahana bugey %i%izeS, jigo bahana bugey %i%i#e Karayila» Гьедин ккараб меххалълъ абула магIарулаз гьал рагIаби. hedin Karab me{a: abula mafarula# hal rafabi. Лачен – чанабе, гъеду – рохьобе. laxen - xanabe, vedu - ro%obe. Лаченги тарулеб, тайлан хъущтIулеб, тувадахъ гурони гIодоб кколареб. laxen taruleb, taylan ]u&Tuleb, tuwada] guroni fodob Kolereb. Лаченги чучула чи гIемерлъани, чаранги биуна цIа гьалаглъани. laxengi xuxula xi femer;ani, xarangi biuna `a halag;ani. Ле, гIакълугьечI, тIуруге, гIи тун гIангис кинигин, гIадамал тун хьвадани, хьитал хун басралъулин. le, faqluhez, Turuge, fi tun fangis kinigin, fadamal tun %wadani, %ital [un basra;ulin. «Ле!» – ян ахIарассде, «Я!» – ян ахIизе кIоларев къватIиве вахъунарев. «le!» - yan a\araSde, «ya!» - yan a\i#e jolarew qwaTiwe wa]unarew. «Ле!» – ян ахIунилан, ахIмакъ нахъ вуссунарев. «le!» - yan a\unilan, a\maq na] wuSunarew. Лочноде ххиял бугев чаргъадихъ валагьуларо. loxnode {iyal bugew xarvadi] walahularo. Лочнол бетIералда чаргъеду чIчIезабуге. loxnol beTeralda xarvedu Ze#abuge. Лочнол гьава – зодобе, гъадил гьава – рохьобе. loxnol hawa - #odobe, vadil hawa - ro%obe.

М m «Ма» бокьулев, «кье» рихарав. «ma» bopulew, «pe» ri[araw. «Ма ссахI!» – ан бачIунеб гIака, «ma Sa\!» - an bazuneb faka, «Кье ссахI!» – ан бачIунеб чу. «pe Sa\!» - an bazuneb xu. «Ма» – ялда ццебе хIетIе лъоге. «ma!» - yalda Cebe \eTe ;oge. Мавул рокьи букIунеб, кьовул божи букIунеб. mawul ropi bujuneb, powul bo$i bujuneb. Магжида нус бабадулеб рекIинчIеб меххалълъ, кIалдиб мацIцI кIичIардулеб гьересси бицунеб меххалълъ. mag$ida nus babaduleb rejinzeb me{a:, jaldib ma~ jizarduleb hereSi bicuneb me{a:. Магъал гьанахъ гьоэр щолареб (нилIее къваригIараб къоялълъ лълъикIалълъухъги квешаб щолареб). maval hana] hoer &olareb (ni/eye qwarifarab qoya: :ija:u]gi kwe^ab &olareb). Магъил гIел тезеги Аллагьассул хIукмуйила. mavil fel te#egi allahaSul \ukmuyila. Магъил ургъел гьабулагойила хIанчIчIил боххдул тIеренлъарал. mavil urvel habulagoyila \anZil bo{dul Teren;aral. МагъилI ругел хурзабазги хабалI ругел умумузул рукьбузги гьабизе жо гьечIо – хIара хIажат буго. mavi/ rugel [ur#aba#gi [aba/ rugel umumu#ul rupbu#gi habi#e - \ara \a$at bugo. Магъихъ балагьун, кьурде, цер. mavi] balahun, purdde, cer. Магь цIезе ссан гурел, ссахI цIезе хур гурел. mah `e#e San gurel, Sa\ `e#e [ur gurel. Магъихъ ралагьуге, гьакихъ ралагье. mavi] ralahuge, haki] ralahe. МагIарда бартуццаги лълъикIабаб кколебила. mafarda bartuCagi :ijabab Kolebila. МагIарда гIи бугев – гIаг гьечIеб шарбал, гIиялI куйдул ругев – тIох гьечIеб тIагъур. mafarda fi bugew - fag hezeb ^arbal, fiya/ kuydul rugew - To[ hezeb Tavur. МагIарда чан букIаго, чурун хьаг цIеда лъоге. mafarda xan bujago, xurun %ag `eda ;oge. МагIардаги гIундул ругел, гIалххудаги берал ругел. mafardagi fundul rugel, fal{udagi beral rugel. МагIарде ваханиги, гьитIинав кIодолъуларевила, гвандиниве рехханиги, кIудияв гьитIинлъуларевила. mafarde wa[anigi, hiTinaw jodo;ularewila, gwandiniwe re{anigi, judiyaw hiTin;ularewila. МагIарде гъуниги, хIамицца заз гурони кунареб. mafarde vunigi, \amiCa #a# guroni kunareb. МагIарде гIазу баги, гIухьби рокъой рачIине, гIурдаде саву ккаги, вокьулессда бер чIвазе. mafarde fa#u bagi, fu%bi roqoy razine, furdade sawu Kagi, wopuleSda ber zwa#e. МагIарде гIазу бани, гIурухъе цIцIорой кколеб. mafarde fa#u bani, furu]e ~oroy Koleb. МагIарзухъа кIалдибегIан къокъаб жойила гьересси. mafar#u]a jaldibefan qoqab $oyila hereSi. «МагIарзухъан бачIаги!» - ян, чед кьун, воххизавуге дун, гьумер битIун кIалъараб кIалалълъ воххизаве дун. «mafar#u]an bazagi!» - yan, xed pun, wo{i#awuge dun, humer biTun ja;arab jala: wo{i#awe dun. МагIарул киниялълъ гIадин магIарул чияссул черхх лълъадаруларо. mafarul kiniya: fadin mafarul xiyaSul xer{ :adarularo. МагIарул мацIцIалда кечI ахIулел, гIурус мацIцIалълъ гаргадулел магIарулал. mafarul ma~alda kez a\ulel, furus ma~a: gargadulel mafarulal. МагIарухъ дибирлъи щоларев – лъарагIалде, лъарагIалда дибирлъи щоларев – Нугъаялде. mafaru] dibir;i &olarew - ;arafalde, ;arafalda dibir;i &olarew - nuvayalde. МагIарухъе вачIани, дурго гьобол лъаларев, Буртилӏе вачIани, дурго хIама лъаларев. mafaru]e wazani, durgo hobol ;alarew, burti/e wazani, durgo \ama ;alarew. МагIирокъоб гIоди рекъараб, берталълъ аваданлъи рекъараб. mafiroqob fodi reqarab, berta: awadan;i reqarab. МагIицца квен босарай, кочIоцца росс восарай. mafiCa kwen bosaray, kozoCa roS wosaray. МагIицца магIирукъ берцин гьабулеб. mafiCa mafiruq bercin habuleb. МагIу кIиго батIияб букIунебила, цояб чваххун бачIунеб, цояб бачIинабураб. mafu jigo baTiyab bujunebila, coyab xwa{un bazuneb, coyab bazinaburab. МагIу-рагIиялълъул ххалалъиго щиб, ххарицел гуреб жо мокърукьги гьечIин. Гьуя-гьараялълъул гьарзалъиго щиб, хъандиро гуреб жо магIида гьечIин. mafu-rafiya:ul {ala;igo &ib, {aricel gureb $o moqrupgi hezin. vuya-haraya:ul har#a;igo &ib, ]andiro gureb $o mafida hezin. НекIо кицилъун тIиритIарал гьал рагIабаз бичIчIизабулеб буго мискинчияссухъ гIоди гIададиссеб бугилан. МагIихъаналда рагIун букIун гьечIо - «БоцIцIи хIажат гьечIо, хIара къваригIун буго», – абураб битIараб кици. nejo kici;un TiriTaral hal rafaba# biZi#abuleb bugo miskinxiyaSu] fodi fadadiSeb bugilan. mafi]analda rafun bujun hezo - «bo~i \a$at hezo, \ara qwarifun bugo», - aburab biTarab kici. МагIу рекъезе – рагIи, кечI рекъезе – далалай. mafu reqe#e - rafi, kez reqe#e - dalalay. МагIу-рорчIи хханассул гIадаб, хвел букъи Гергил гIадаб. mafu-rorzi {anaSul fadab, [wel buqi gergil fadab. МагIу хвалилI ахIе, кечI берталI ахIе. mafu [wali/ a\e, kez berta/ a\e. МагIуги кечIги, рекIеда бухIараб меххалълъ гурони, бачIунаро. mafugi kezgi, rejeda bu\arab me{a: guroni, bazunaro. Мадугьал квешлъани – рукъ хисе, чIчIужу квешлъани – цIцIар тIаме, чу квешлъани – биче. maduhal kwe^;ani - ruq [ise, Zu$u kwe^;ani - ~ar Tame, xu kwe^;ani - bixe. Мадугьал лълъикIав гьоркьоб къед борххатав, гьудул лълъикIав рукъ рикIкIадав. maduhal :ijaw horpob qed bor{araw, hudul :ijaw ruq riJadaw. Мадугьал лълъикIассул ражихо-хоно россассе арабила, мадугьал квешассул лълъикIай яс рокъой ххутIарайила. maduhal :ijaSul ra$i[o-[ono roSaSe arabila, maduhal kwe^aSul :ijay yas roqoy {uTarayila. Мадугьалассда велъуге, бадибчIвай бихьизе гурин. maduhalaSda we;uge, badibzway bi%i#e gurin. Мадугьалассул гьобол хунилан, Гьолокье магIиде арай. maduhalaSul hobol [unilan, holope mafide aray. Мадугьалассул хIалтIи малълъунги, ясал чIчIун тогейила. maduhalaSul \alTi ma:ungi, yasal Zun togeyila. Мадугьалассул хIелеко хъазлъун бихьулебила. maduhalaSul \eleko ]a#;un bi%ulebila. Мадугьалассул чед гьуинаб, чияр чIчIужу берцинай. maduhalaSul xed huinab, xiyar Zu$u bercinay. Мадугьалассулгун гьоркьоблъи бокьарасс рагьда гьой хьихьулареб. maduhalaSulgun horpob;i boparaS rahda hoy %i%ulareb. Мадугьалзабазги беццани, цIцIилцIцIиеги росс щолевила (цIцIилицIцIги россассе унебила). maduhal#aba#gi beCani, ~il~iyegi roS &olewila (~ili~gi roSaSe unebila). Мадугьалихъ йигей палихъаналда щибго лъалареб, лъаларей рикIкIадегIан йигелда «кинабго лъалеб». maduhali] yigey _ali]anajda &ibgo ;alareb, ;alarey ruJadefan yigelda «kinabgo ;aleb». Мадугьалихъги ватугеги кIкIухIалав чи, хобги асскIобе ккогеги хIалихьатав чияссда. maduhali]gi watugegi Ju\alaw xi, [obgi aSjobe Kogegi \ali%ataw xiyaSda. Мазандаран дарай диеги щвечIо, жулпакатаналда дунги рекъечIо. ma#andaran daray diyegi &wezo, $ul_akatanalda dungi reqezo. Майданалда баххчун, цер чанахъанасс толаро. maydanalda ba{xun, cer xana]anaS tolaro. Мазлумассе зулмуялълъул къоялдасса залимассе гIадлуялълъул къо захIмалъулеб. ma#lumaSe #ulmuya:ul qoyaldaSa #alimaSe fadluya:ul qo #a\ma;uleb. Макру-хIила гIемерасс цо тIабигIат кколаро. makru-\ila femeraS co Tabifat Kolaro. Макьидасса бергьараб жо гьечIебила. mapidaSa berharab $o hezebila. Макьие гурони, вегизе ккогеги. mapiye guroni, wegi#e Kogegi. Макьие ссабру гьечIеб, рокьуе берцинлъи гьечIеб. mapiye Sabru hezeb, ropuye bercin;i hezeb. Макьу гьуинал беразда сардил ххалалъи лъалареб. mapu huinal bera#da sardil {ala;i ;alareb. Макьу тарав тушман ххадув ккогеги. mapu taraw tu^man {aduw Kogegi. Макьу толеб жо – ургъел, гIадан холеб жо – ххиял. mapu toleb $o - urvel, fadan [oleb $o - {iyal. Макьу щварал кьижула, рокьи ккарал ссвердула. mapu &waral pi$ula, ropi Karal Swerdula. Мали Къвегъадаго, къвал мажгитухъго. mali qwevadago, qwal ma$gitu]go. Къвегъада буго ххунздерил хабалазда асскIоб бугеб хварал росулеб мали лъолеб бакI. Кици хIалтIизабула молода лъоларевги къвалицца вухьунаревги чи вукIунарин, чIухIдаруге абураб магIнаялда. qwevada bugo {un#deril [abala#da aSjob bugeb [waral rosuleb mali ;oleb baj. kici \alTi#abula moloda ;olarewgi qwaliCa wu%unarewgi xi wujunarin, zu\daruge aburab mafnayalda. Мала Нассрудинида гьикъарабила жаназадул молол ццебейищин лълъикI букIунеб, нахъайищилан. Ццебе-нахъаялълъул батIалъи гьечIин, тIад лълъикIаб букIунарилан абурабила гьесс. mala naSrudiniCa hiqarabila $ana#adul molol Cebeyi&in :ij bujuneb, na]ayi&ilan. Cebe-na]aya:ul baTa;i hezin, Tad :ijab bujunarilan aburabila heS. Мала Нассрудинил далай лIугIаниги, чIандаххабаралълъе лIугIи гьечIебила. mala naSrudinil dalay /ufanigi, zanda{abara:e /ufi hezebila. Мала Нассрудинидаги илбисалдаги гьоркьоб къотIи ккун букIарабила, цо-цо кечI ахIун бахъинегIан, цоцазул гъежда рекIине. Цин илбисалълъул гъежда рекIарав Мала Нассрудиницца ахIарабила лIугIиго гьечIеб «далай-далай». «ЛIугIуларищ? ЛIугIуларищ?» – ан зигардулебги букIун, илбисалълъ гьарарабила, жиб дур гъеждаги рекIинарин, кечIги ахIиларин, талихI кьегийин, гъоркье лIугьаян. mala naSrudinidagi ilbisaldagi horpob qoTi Kun bujarabila, co-co kez a\un ba]inefan, coca#ul ve$da rejine. cin ilbisa:ul ve$da rejaraw mala naSrudiniCa a\arabila /ufigo hezeb «dalay-dalay». «/ufulari&? /ufulari&?» - an #igardulebgi bujun, ilbisa: hararabila, $ib dur ve$dagi rejinarin, kezgi a\ilarin, tali\ pegiyin, vorpe /ufayan. МалахIосен ахIарав ахIе, ХIункърае кьурассе кье. mala\osen a\araw a\e, \unqraye puraSe pe. Малъ кIутIаниги, ботIрода унтулеб. ma; juTanigi, boTroda untuleb. Малълъаниги лъалареб, бетIер гьодораб бугони, малълъичIониги босулеб, бетIер цIцIодораб бугони. ma:anigi ;alareb, beTer hodorab bugoni, ma:izonigi bosuleb, beTer ~odorab bugoni. Малълъараб босизе чи тIагIун ххутIугегийила. ma:arab bosi#e xi Tafun {uTugeyila. Малълъараб босуларевги – ахIмакъ, босуларессда малълъаравги – гIабдал. ma:arab bosularewgi - a\maq, bosulareSda ma:arawgi - fabdal. Малълъараб гьабе, гьикъараб бице. ma:arab habe, hiqarab bice. Малълъараб гьабичIев ХIавал ГIалицца хIуличIого бана гIака магIида. ma:arab habizew \awal faliCa \ulizogo bana faka mafida. Малълъараб гьабуни, дагIба кколаро, гьикъараб бицани, кьал букIунаро. ma:arab habuni, dafba Kolaro, hiqarab bicani, pal bujunaro. Малълъараб гьабуни, мекъсса кколаро. ma:arab habuni, meqSa Kolaro. Малълъараб гьудуласс – гьабураб дицца. ma:arab hudulaS - haburab diCa. Малълъарабги гьабичIо, гьикъун бихье жиндаго, гьикъарабги бицинчIо, гьеле живго чи ццеве. ma:arabgi habizo, hiqun bi%e $indago, hiqarabgi bicinzo, hele $iwgo xi Cewe. Малълъарабги лъаларей, лъарабги гьабуларей. ma:arabgi ;alarey, ;arabgi habularey. Малълъарассул кIал бекулареб, кIанцIарассул бохх гурони. ma:araSul jal bekulareb, jan`araSul bo{ guroni. Малълъарассул малълъарабги гьабунила жиндир эбел хварайилан абурабила Мала Нассрудиницца. ma:araSul ma:arabgi habunila $indir ebel [warayilan aburabila mala naSrudiniCa. Малълъаризе цIакъав, гьабизе къадарав. ma:ari#e `aqaw, habi#e qadaraw. Малълъарун чи лIугьунарев, буххун хIамил чу лIугьунареб. ma:arun xi /uhunarew, bu{un \amil xu /uhunareb. Малълъарухъаби гIемерлъани, гIадлу холеб. ma:aru]abi femer;ani, fadlu [oleb. Малълъизе киназдаго лъалеб, гьабизе цояссда гурони лъалареб. ma:i#e kina#dago ;aleb, habi#e coyaSda guroni ;alareb. Малълъизе чи камуларо, малълъараб босизе бетIер букIине ккола. ma:i#e xi kamularo, ma:arab bosi#e beTer bujine Kola. «Малълъизе чи тIагIаги дур лъималазе!» - ян абурабила цоялълъ. «Малълъизе чи тIагIунаро, малълъараб босугеги дуразго!» – ян абурабила дандеялълъ. «ma:i#e xi Tafagi dur ;imala#e!» - yan aburabila coya:. «ma:i#e xi Tafunaro, ma:arab bosugegi dura#go!» - yan aburabila dandeya:. Малълъизе чи тIагIагиян гьарарабила цоялълъ, малълъараб босизе чи нужерги тIагIагиян хьамурабила дандеялълъ. ma:i#e xi Tafagiyan hararabila coya:, ma:arab bosi#e xi nu$ergi Tafagiyan %amurabila dandeya:. Малълъизе чи тIагIунаро, малълъараб босаги. ma:i#e xi Tafunaro, ma:arab bosagi. МалълъичIеб гьабуге, гьикъичIеб бицунге. ma:izeb habuge, hiqizeb bicunge. МалълъичIеб гьабурав, кьечIеб босарав. ma:izeb haburaw, pezeb bosaraw. МалълъичIониги лъалеб, лъалесс гьабулелълъухъ ралагьани. ma:izonigi ;aleb, ;aleS habule:u] ralahani. МалълъичIониги лъалей, лъачIониги гьабулей. ma:izonigi ;aley, ;azonigi habuley. Малълъ босе гьитIинго, лъеберилI малълъизе ккарассдасса Аллагьасс цIунаги. ma: bose hiTingo, ;eberi/ ma:i#e KaraSdaSa allahaS `unagi. Малълъа ццебеялдасса ххадуб. ma:a CebeyaldaSa {adub. Малълъулел гIемерлъани, гIенеккулел дагьлъула. ma:ulel femer;ani, feneKulel dah;ula. Малълъун гуребила лъалеб, бихьунила (Малълъун гурелила цIцIодорлъулел, бихьунила). ma:un gurebila ;aleb, bi%unila (ma:un gurelila ~odor;ulel, bi%unila). Малълъун гуро чудкицца балкан кунеб, куцан гуро царацца къехь бищулеб. ma:un guro xudkiCa balkan kuneb, kucan guro caraCa qe% bi&uleb. МалълъичIого цIцIаларав, цIцIаличIого дурусав. ma:izogo ~alaraw, ~alizogo durusaw. Малълъун чиги лIугьунарев, рахъдал мучариги лIугьунареб. ma:un xigi /uhunarew, ra]dal muxarigi /uhunareb. Малълъухъе хьваде, хьихьухъе рукIа. ma:u]e %wade, %i%u]e ruja. Марагадал гурга габунибги бан, гаргаралълъул хъаба хъорщодаги лъун. maragadal gurga gabunibgi ban, gargara:ul ]aba ]or&odagi ;un. Маргъалалълъул берцинлъи, кунада ххун, цIцIикIкIуна, къадруги дагьлъуларо, ххечIого тунин абун. marvala:ul bercin;i, kunada {un, ~iJuna, qadrugi dah;ularo, {ezogo tunin abun. Маргьабацца кантIула, магъалоялълъ кIвекIула. marhabaCa kanTula, mavaloya: jwejula. МаркIачIуде вачIунев кIичIудеги вачIунев, кIичIван тIагъур гIинда бан, богодеги вачIунев. marjazude wazunew jizudegi wazunew, jizwan Tavur finda ban, bogodegi wazunew. МасслихIаталълъ рекъезарула, мацIцIицца ратIа гьарула. maSli\ata: reqe#arula, ma~iCa raTa harula. МатIу квешаб бугилан, гIайиб гьелде реххуге, матIуялда гIайиб щиб, дур куц квешаб бугони. (МатIуялда гIайиб щиб, щайтIадул куц бугони). maTu kwe^ab bugilan, fayib helde re{uge, maTuyalda fayib &ib, dur kuc kwe^ab bugoni. (maTuyalda fayib &ib, &ayTadul kuc bugoni). МатIуялда лъураб тIанкI ххеххго бихьулареб. maTuyalda ;urab Tanj {e{go bi%ulareb. МатIуялда лъураб цо тIанкIалълъ тIолабго матIу ссурукъ гьабула, цо кIкIухIалай гIаданалълъ тIолабго гвай ссуризабула. maTuyalda ;urab co Tanja: Tolabgo maTu Suruq habula, co Ju\ulay fadana: Tolabgo gway Suri#abula. Маххссара гажиялде ссверулеб, меххтел огьогьоялда лIугIулеб. ma{Sara ga$iyalde Sweruleb, me{tel ohohoyalda /ufuleb. Маххссара гьабе, бакI бихьун. ma{Sara habe, baj bi%un. Маххссара лъаларессе маххссара гьабулареб. ma{Sara ;alareSe ma{Sara habulareb. Маххссара лълъикIаб, кIиго чи велъараб. ma{Sara :ijab, jigo xi we;arab. Маххссараялълъе гIологи гьересси бищунгейила. ma{Saraya:e fologi hereSi bi&ungeyila. Махх кьавуялълъ куна, гIадан ургъалицца куна. ma{ pawuya: kuna, fadan urvaliCa kuna. Маххул гел цIулал гелалде ккарабила, маххул нуцIцIа цIулал нуцIцIаялде ккарабила. ma{ul gel `ulal gelalde Karabila, ma{ul nu~a `ulal nu~ayalde Karabila. Маххщалицца нилIеда квен гьаруларо, жинццаго нилIее кьола. ma{&aliCa ni/eda kwen harularo, $inCago ni/eye pola. «Маххщел бугев» ХIасанил ГIали вукIаго, цоябги оц хъве! «ma{&el bugew» \asanil fali wujago, coyab oc ]we! Маххщел гьечIев гьабигьан – агьлулъун гьечIев дибир. ma{&el hezew habihan - ahlu;un hezew dibir. Маххщелги гьунарги – гьадингояб жо, гьудуллъи бугони, нухда ккола иш. ma{&elgi hunargi - hadingoyab $o, hudul;i bugoni, nu[da Kola i^. Маххщелги гьунарги ххвалчацца къотIулареб. ma{&elgi hunargi {walxaCa qoTulareb. МахI квешалълъуб тIутI гIемераб. ma\ kwe^a:ub TuT femerab. МахIаги гIагIаги гьечIони, мама букIунареб. ma\agi fafagi hezoni, mama bijunareb. МахIалда хIал букIаго, хIетI босе. ma\alda \al bujago, \eT bose. МахIамалъун пер гурев, ГьатIиналъун цIцIам гурев. ma\ama;un _er gurew, haTina;un ~am gurew. МахIцараб рекIелIан тIокIкIараб рагIи бачIунареб. ma\carab reje/an ToJarab rafi bazunareb. МацIцI борхьилги лъан лълъикIаб. ma~ bor%ilgi ;an :ijab. МацIцI гьой гуро, гьеб раххссида чIчIоларо. ma~ hoy guro, heb ra{Sida Zolaro. МацIцI гIадамассул кванаге, гIиял кванай. ma~ fadamaSul kwanage, fiyal kwanay. МацIцI кунаро, кваназе жо кье. ma~ kunaro, kwana#e $o pe. МацIцI кIалдиб те, кIал богIое те. ma~ jaldib te, jal bofoye te. МацIцI лъаларев цIцIогьор хваги, цIцIар лъаларев тушман хваги. ma~ ;alarew ~ohor [wagi, ~ar ;alarew tu^man [wagi. МацIцI лъалев – чода, чол бетIергьан – лъелго. ma~ ;alew - xoda, xol beTerhan - ;elgo. МацIцI ххалатассул гIакълу къокъабила. ma~ {alataSul faqlu qoqabila. МацIцIалда гьоцIцIо бугев, рекIелI загьру бугев. ma~alda ho~o bugew, reje/ #ahru bugew. МацIцIалда нацIцI барав (МацIцI букарарав чи). ma~alda na~ baraw (ma~ bukararaw xi). МацIцIалда ракьа гьечIеб, гьелълъни ракьа бекулеб. ma~alda rapa hezeb, he:ni rapa bekuleb. МацIцIалда тIад – гьоцIцIо, мацIцIалда гъоркь – загьру. ma~alda Tad - ho~o, ma~alda vorp - #ahru. МацIцIалда хIал кIолаго, кIудиялде ваккуге, каламалълъ реххулаго, ххвалчаде квер бегьуге. ma~alda \al joraro, judiyalde waKuge, kalama: re{ulago, {walxade kwer bepuge. МацIцIалда цIцIам бугев – цIцIанда борохь барав. ma~alda ~am bugew - ~anda boro% baraw. МацIцIалда чаран лъурай мунги, чарххида цаби ккурай дунги. ma~alda xaran ;uray mungi, xar{ida cabi Kuray dungi. МацIцIалде гьоцIцIо тIун, гьодилI жо балев. ma~alde ho~o Tun, hodi/ $o balew. МацIцIид чи чIвала, цIцIогьод оц хъола. ma~id xi zwala, ~ohod oc ]ola. МацIцIил цIцIад барав, цIцIогьол гIор щварав. ma~il ~ad baraw, ~ohor for &waraw. МацIцIихъанасс чияр рукъ, цIа гъвечIого, бухIулеб. ma~i]anaS xiyar ruq, `a vwezogo, bu\uleb. МацIцIихъанассул кIал цIцIороги, цIцIогьорассул бер бахъаги. ma~i]anaSul jal ~orogi, ~ohoraSul ber ba]agi. МацIцIихъанассул кIалалдасса цIунаги, цIцIогьорассул квердасса цIунаги. ma~i]anaSul jalaldaSa `unagi, ~ohoraSul kwerdaSa `unagi. МацIцIицца чи чIвалев, боцIцIуцца вичун восулев. ma~iCa xi zwalew, bo~uCa wixun wosulew. МацIцIххалат, гIакълукъокъ. ma~{alat, faqluqoq. МачIчIадалда хIанчIида бадиб тIатIи бихьарабила. maZadalda \anzida badib TaTi bi%arabila. Маялда мал бани, кьеялда къвал базе кколеб. mayalda mal bani, peyalda qwal ba#e Koleb. Маян бихьизе кодобеги кьолебила дуниял, кьурун бахъун, кодоссаги унебила дуниял. mayan bi%i#e kodobegi polebila duniyal, purun ba]un, kodoSagi unebila duniyal. Маян кьечIони, дунги хваги, кьураб босичIони, мунги хваги. mayan pezoni, dungi [wagi, purab bosizoni, mungi [wagi. Маян кьолеб гурони, кьеян гьарулеб къо бачIунгеги. mayan poleb guroni, peyan haruleb qo bazungegi. Маян кьураб босичIони, кьеян гьаризе кколеб. mayan purab bosizoni, $oyalde hari#e Koleb. Маян кьураб жоялде божи цIцIикIкIараб. mayan purab $oyalde bo$i ~iJarab 151. Маян кьураб кьагIрил гьан квине лъачIев хIалихьат, ЦIцIай эххеде, беххеб, хераб гIакдал тIеренчехь. mayan purab pafril han kwine ;azew \ali%at, ~ay e{ede, be{eb, [erab fakdal Terenxe%. 152. Мегеж танщинав гIакъил гуревила. mege$ tan&inaSul faqil gurewila. 153. Мегеж ххалатассул гIакълу къокъабила. mege$ {alataSul faqlu qoqabila. Цо цIцIалунчияссда гьедин хъван батарабила тIехьалда. Валлагьин, дир хIакъалълъулIги гьединаб пикру ккезе бегьулилан, зарукьги ккун, ххутIараб мегеж чIурхIулев вукIанила гьев. Магжида парххараб цIаялълъ гьессул михъалги чIурхIун рехханила. Цинги доб тIехьалда батараб абиялда гъоркь гьесс хъванила - «Валлагь, битIарабги букIун буго!» co ~alunxiyaSda hedin ]wan batarabila Te%alda. walahin, dir \aqa:u/gi hedinab _ikru Ke#e behulilan, #arupgi Kun, {uTarab mege$ zur\ulew wujanila hew. mag$ida _ar{arab `aya: heSul mi]algi zur\un re{anila. cingi dob Te%alda batarab abiyalda vorp heS ]wanila - «wlwh, biTarabgi bujun bugo!» 154. Мегеж хъахIлъанагIан гIакълу ботIролIе. mege$ ]a\;anafan faqlu boTro/e. 155. Мегеж хIурул цIун букIаниги кIваричIила, чехь гIорцIцIун бугони. mege$ \urul `un bujanigi jwarizila, xe% for~un bugoni. 156. Мегежали дагIнидаги букIунеб, михъалали катидаги рукIунел. mege$ali dafnidagi bujuneb, mi]alali katidagi rujunel. 157. Мегежги михъалги гIолелани, бегунги бихьинчи йикIинаан. mege$gi mi]algi folelani, begungi bi%inxi yijinaan. 158. Мегежни кIудияб бугоан, гIакълу гьитIинаб гьечIебани. mege$ni judiyab bugoan, faqlu hiTinab hezebani. 159. Мегьед кьурай – каранда, керен кьурай – мугъалда. mehed puray - karanda, keren puray - muvalda. 160. МегIер бичилалде ххер биче, ххер бичилалде хьацIцI биче (къадараб ццебе биче, лълъикIаб ххадуб биче). mefer bixilalde {er bixe, {er bixilalde %a~ bixe (qadarab Cebe bixe, :ijab {adub bixe). 161. МегIер мегIералде кколаребила, гIадан гIадамассде кколевила. mefer meferalde Kolarebila, fadan fadamaSde Kolewila. 162. МегIералда нахъаги мегIер батизе бегьулебила. meferalda na]agi mefer bati#e behulebila. 163. МегIералълъул рикъзи метер бачIунеб. mefera:ul riq#i meter bazuneb. 164. МегIералълъ кквечIеб авлахъалълъ кколареб. mefera: Kwezeb awla]a: Kolareb. 165. МегIер кIкIванищ? ГIор кIкIванищ? (Яшав гьабизеги гIадамазулгун хIал рекъезабизеги гьедигIанассеб захIмат баччизе кколилан абураб магIна). mefer Jwani&? for Jwani&? (ya^aw habi#egi fadama#ulgun \al reqe#abi#egi hedifanaSeb #a\mat baXi#e Kolilan aburab mafna). 166. МегIер мегIералде щун бугилан абуни, божа, гIадамасс ругьунаб гIамал тун бугилан абуни, божуге. mefer meferalde &un bugilan abuni, bo$a, fadamaS ruhunab famal tun bugilan abuni, bo$uge. 167. МегIер радал беге, гIор къаденахъе беге. mefer radal bege, for qadena]e bege. 168. МегIер цIураб гIиялIа гIангис гIоркIкIен бищарав, хъутан цIурал цIцIаналIа цIцIодегIен балагьарав. mefer `urab fiya/a fangis forJen bi&araw, ]utan `ural ~ana/a ~odefen balaharaw. 169. МегIергун барщун, гIанкIкI тIубаларо. mefergun bar&un, fanJ Tubalaro. 170. Мекъаб нух ккурассе битIараб нух бецIцIаб. meqab nu[ KuraSe biTarab nu[ be~ab. 171. Мекъаб цIул гIадав, цIулалълъ ноцIцI гIадав. meqab `ul fadaw, `ula: no~ fadaw. 172. Мекъалда асскIоссанила ритIухълъи унеб. meqalda aSjoSanila riTu];i uneb. 173. Мекълъи – гIакълуялълъул загIиплъи. meq;i - faqluya:ul #afi_;i. 174. Мекъиял нухал гIемер рукIуна, битIараб цо гурони букIунаро. meqiyal nu[al femer rujuna, biTarab co guroni bujunaro. 175. Мекъсса гьабуниги, цин-цин битIун кколеб, битIун гьабурабги цин-цин мекъсса кколеб. meqSa habunigi, cin-cin biTun Koleb, biTun haburabgi Cin-cin meqSa Koleb. 176. Мекъи кколарев гIакъил ватичIев, нух къосунарев ццевехъан ватичIев. meqi Kolarew faqil watizew, nu[ qosunarew Cewe]an watizew. 177. Мелъел – лъолъол, лъеретI – гъогъол, гъедел – цIулал, цIцIилкьал – ролIул. me;el - ;o;ol, ;ereT - vovol, vedel - `ulal, ~ilpal - ro/ul. 178. Мергил зуни зобалазде рагIарай. mergil #uni #obala#de rafaray. 179. Мерго меседилай, тIагъди гIарцулай. mergo mesedilay, Tavdi farculay. 180. Месед балагьизе арав, гьеб бухъулаго хваравила. mesed balahi#e araw, heb bu]ulago [warawila. 181. Месед букIин гIоларо, меседил квералги рукIине ккола. mesed bujin folaro, mesedil kweralgi rujine Kola. 182. Месед кьавуялълъ кунареб, гIарац гIонкIкIоцца унареб. mesed pawuya: kunareb, farac fonJoCa unareb. 183. Месед лъала биани, чи лъала боцIцIуда гьоркьов, чу лъала рилълъадалъун, квешай чIчIужугIаданалълъул макруялда ххадув щивниги гъоларо. mesed ;ala biani, xi ;ala bo~uda horpow, xu ;ala ri:ida;un, kwe^ay Zu$ufadana:ul makruyalda {aduw &iwnigi volaro. 184. Месед хъванилан, хъирмил багьа холареб. mesed ]wanilan, ]irmil baha [olareb. 185. Меседалда асскIоб лъуни, маххги кенчIолебила. mesedalda aSjob ;uni ma{gi kenzolebila. 186. Меседалдасса меседил кверал лълъикIал. mesedaldaSa mesedil kweral :ijal. 187. Меседалълъ ракъи кколаро, гIарацалълъ къеч хьваларо, нахърател богIол гьабе. meseda: raqi Kolaro, faraca: qex %walaro, na]ratel bofol habe. 188. Меседги какула, кодой щвечIони, какизе бегьилищ, дуе щвечIони. mesedgi kakula, kodoy &wezoni, kaki#e behili&, duye &wezoni. 189. Меседил бацIцIалъи бииндал лъала, чияссул вацIцIалъи вихьидал лъала. mesedil ba~a;i biindal ;ala, xiyaSul wa~a;i wi%idal ;ala. 190. Меседил кверазул багьа гьечIеб, гьел ричун росизе щоларел. mesedil kwera#ul baha hezeb, hel rixun rosi#e &olarel. 191. Меседил къимат къотIаралълъубила букIунеб. mesedil qimat qoTara:ubila bujuneb. 192. Меседил къимат устарассда лъала. mesedil qimat ustaraSda ;ala. 193. Меседил кьили чIваниги, хIама хIама буго, чу чу буго. mesedil pili zwanigi, \ama \ama bugo, xu xu bugo. 194. Меседил лълъикIлъи – кьаву чIвангутIи, чияссул лълъикIлъи – гьересси бицунгутIи. mesedil :ij;i - pawu zwanguTi, xiyaSul :ij;i - hereSi bicunguTi. 195. Меседил хIал цIадабила лъалеб, чияссул хIал хIалтIулIила лъалеб. mesedil \al `adabila ;aleb, xiyaSul \al \alTu/ila ;aleb. 196. Меседил ца бугев, царал рачIчI бугев. mesedil ca bugew, caral raZ bugew. 197. Меседил цаби ругессе гIемер хьимхьидизе бокьулеб. mesedil cabi rugeSe femer %im%idi#e bopuleb. 198. Метер вачIа, хьул ххалатав инссул вас. meter waza, %ul {alataw inSul was. Мадугьалассул вас вачIун вуго, метер лалде оц биччаларищан гьикъизе витIанин инссуццайилан. maduhalaSul was wazun wugo, meter lalde oc biXalari&an hiqi#e wiTanin inSuCayilan. - Метер вачIа, хьул ххалатав инссул вас, - ан абун буго мадугьаласс. - meter waza, %ul {alataw inSul was, - an abun bugo maduhalaS. 199. Метер лал тIамилалде, лалил бетIергьан хун вуго. meter lal Tamilalde, lalil beTerhan [un wugo. Кициялълъ бицунеб буго инсанассул гIумру лахIзаталълъги божи бугеб жо гурилан. kiciya: bicuneb bugo insanaSul fumru la\#ata:gi bo$i bugeb $o gurilan. 200. Метер гьабилилан хIалтIиги тоге, метер цIцIалилилан дарсалги тоге. meter habililan \alTigi toge, meter ~alililan darsalgi toge. 201. Метер гьабилилан хIалтIиги тоге, регIараб меххалълъ гьабилилан гIаданлъиги тоге. meter habililan \alTigi toge, refarab me{a: habililan fadan;igi toge. 202. Метер гьабулелде жакъа ургъе. meter habulelde $aqa urve. 203. Метер жужазе бугилан, жакъа рукъ лълъухьичIого тоге. meter $u$a#e bugilan, $aqa ruq, :u%izogo toge. 204. Метер кколелълъул пикру гьабулессул бахIарчи вахъунаревила. meter Kole:ul _ikru habuleSul ba\arxi wa]unarewila. 205. Метер къоялълъул хIисаб гьабичIев нахъа пашманлъулев. meter qoya:ul \isab habizeb na]a _a^man;ulew. 206. Метер семиялдасса жакъа рагъи лълъикI. meter semiyaldaSa $aqa ravi :ij. 207. Метер щолел гьаналI пурщабаздасса жакъа щолел хъабхъилI пурщабиго лълъикI. meter &olel hana/ _ur&aba#daSa $aqa &olel ]ab]i/ _ur&abigo :ij. 208. Метералде тараб ссезеялде нахъбахъарабила, ссезеялде тараб гьоркьоб арабила. meteralde tarab Se#eyalde na]ba]arabila, Se#eyalde tarab horpob arabila. 209. Метерго хвелел гIадин динги гьабейила, кидаго хвеларел гIадин дунялги гьабейила. metergo [welel fadin dingi habeyila, kidago [welarel fadin dunyalgi habeyila. 210. Метерисселълъул пикру гьабуларессул жакъассебги букIунареб. meteriSe:ul _ikru habulareSul $aqaSebgi bujunareb. 211. Метерисса бохха, цер! (Билълъидалго бохха, цер!) meteriSa bo{a, cer! (bi:idalgo bo{a, cer!) ЦаратIинчI ун букIун буго къватIибе. Гьелда гIодоб батун буго цо нус. Гьеб берцин бихьараб царатIинчIалълъ нус кIкIун биччан тун буго. ЦIакъ боххун рокъобеги бачIун, жинда батараб носол хIакъалълъулI эбелалълъе бицун буго. caraTinz un bujun bugo qwaTibe. helda fodob batun bugo co nus. heb bercin bi%arab caraTinza: nus Jun biXan tun bugo. `aq bo{un roqobegi bazun, $inda batarab nosol \aqa:u/ ebela:e bicun bugo. - Кибхха гьеб бугеб? - kib{a heb bugeb? - Дицца гьеб къулчIчIана, эбел. - diCa heb qulZana, ebel. - Метерисса бохха, цер! - meteriSa bo{a, cer! Метерисса царатIинчI, чохьол унтиги бахъун, хун буго. meteriSa caraTinz, xo%ol untigi ba]un, [un bugo. 212. Мехх щварал къинлъила, къо щварал хвела. me{ &waral qin;ila, qo &waral [wela. 213. Меххтараб гIонкIкIоцца катида инссул цIцIар цIеххарабила. me{tarab fonJoCa katida inSul ~ar `e{arabila. 214. Меххтарав чияссе кьураб гIакълу – гIурулIе реххараб чIимихх. me{taraw xiyaSe purab faqlu - furu/e re{arab zimi{. 215. Меххтарассул дагIба-рагIи гIемераб, дандеяссул зарул пирххи гIедераб. me{taraSul dafba-rafi femerab, dandeyaSul #arul _ir{i federab. 216. Меххтарухъанассда яхI букIунареб, хIинкъарассда нич букIунареб. me{taru]anaSda ya\ bujunareb, \inqaraSda nix bujunareb. 217. Меххтизабуни цIцIелжо бацIгун багъулебила. me{ti#abuni ~al$o ba`gun bavulebila. 218. Меххтун велъила, вигьун гIодила. me{tun we;ila, wihun fodila. 219. Микк чIчIаралълъуб микк бижула, чинари чIчIаралълъуб чинари бижула. miK Zara:ub miK bi$ula, xinari Zara:ub xinari bi$ula. 220. Милат кIудияб букIунила, гьелълъул тарихх кIудияб бугони. milat judiyab bujunila, he:ul tari{ judiyab bugoni. 221. Милаталда тIад вугев чияссул бетIер гьегьгIанаб букIине кколеб. milatalda Tad wugew xiyaSul beTer hehfanab bujine Koleb. 222. Мимидулеб катихъе кидаго гIункIкI щолареб. mimiduleb kati]e kidago funJ &olareb. 223. Мина базе захIматаб, биххизе бигьаяб жойила. mina ba#e #a\matab, bi{i#e bihayab $oyila. 224. Мина босулелълъул, мадугьал цIеххе. mina bosule:ul, maduhal `e{e. Налъукьеги ккун, цоясс мина бичулеб букIун буго. Гьелълъул багьа чIчIезабун буго къого томен. Минаялълъул бетIергьан чIчIун вуго жинцца гьеб кIикъого томеналдасса гъоркье кьеларилан. Босулев чи чIчIун вуго къого томеналълъул багьаяб минаялълъухъги кIикъого томен абиялълъул магIна жинда бичIчIунарилан. Бичулесс гьессие жаваб кьун буго, къого томен рукъзабазухъги кколила, къого томен мадугьалассухъги кколилан. Босулев чIчIун вуго минаялда цадахъ мадугьалги вичулевлъи жинда рагIун букIинчIилан. Минаялълъул бетIергьанасс абун буго, рес букIарабани, азарго томен дуцца кьуниги, мадугьалассдассаги минаялдассаги жив ватIалъилароанилан. na;upegi Kun, coyaS mina bixuleb bujun bugo. he:ul baha Ze#abun bujun bugo qogo tomen. minaya:ul beTerhan Zun wugo $inCa heb jiqogo tomenaldaSa vorpe pelarilan. bosulew xi Zun wugo qogo tomena:ul bahayab minaya:u]gi jiqogo tomen abiya:ul mafna $inda biZularilan. bixuleS heSiye $awab pun bugo, qogo tomen ruq#aba#u]gi Kolila, qogo tomen maduhalaSu]gi Kolilan. bosulew Zun wugo minayalda cada] maduhalgi wixulew;i $inda rafun bujinzilan. minaya:ul beTerhanaS abun bugo, res bujarabani, a#argo tomen duCa punigi, maduhalaSdaSagi minayaldaSagi $iw waTa;ilaroan. Ургъун вихьилилан, мина босулев нахъе ун вуго. urvun wi%ililan, mina bosulew na]e un wugo. Сапаралдасса вуссарав мадугьалассда бицун буго гьессул мадугьаласс рукъзал ричулел ругилан. АхIун рокъовегун, гьесс мадугьалассда гьикъун буго, кигIан налъийила дуда бугеб, щайила дуцца рукъзал ричулел ругел? sa_araldaSa wuSaraw maduhalaSda bicun bugo heSul maduhalaS ruq#al rixulel rugilan. a\un roqowegun, heS maduhalaSda hiqun bugo, kifan na;iyilan dudu bugeb, &ayila duCa ruq#al rixulel rugel? Мадугьаласс, кисиниссаги бахъун, гьессие къого томенги кьун буго, дагьабги хIажалъани, нахъеги вачIаянги абун буго. maduhalaS, kisiniSagi ba]un, heSiye qogo tomengi pun bugo, dahabgi \a$a;ani, na]egi wazayan abun bugo. Цо заманалдассан дов чи вачIун вуго жиндир хIукму кканин, дуцца абураб багьаги кьун, рукъзал росизеян. Рукъзабазул бетIергьанасс гьессие мадугьалассулги жиндиргоги ккараб бицун буго. co #amanaldaSan dow xi wazun wugo $indir \ukmu Kanin, duCa aburab bahagi pun, ruq#al rosi#eyan. ruq#aba#ul beTerhanaS heSiye maduhalaSulgi $indirgogi Karab bicun bugo. Дур мадугьалассул багьа къого томен букIун гьечIин, азарго букIун бугилан абунила гьесс рукъзабазул бетIергьанассда. dur maduhalaSul baha qogo tomen bujun hezin, a#argo bujun bugilan abunila heS ruq#aba#ul beTerhanaSda. 225. Мискинаб рукъалълъул мискинлъи баххчулеб жойила гIака. miskinab ruqa:ul miskin;i ba{xuleb $oyila faka. 226. Мискинав ваццассдасса бечедав ццинагIал вокьулевила. miskinaw waCaSdaSa bexedaw Cinafal wopulewila. 227. Мискинав вачIун, гьарун ина, залимав вачIун, бахъун ина (Мискинав вачIун, гьарун инебги лъаларо, залимав вачIун, бахъун инебги лъаларо). miskinaw wazun, harun ina, #alimaw wazun, ba]un ina (miskinaw wazun, harun inebgi ;alaro, #alimaw wazun, ba]un inebgi ;alaro). 228. Мискинав ваццгIал – ццинагIал, бечедав ццинагIал - ваццгIал. miskinaw waCfal - Cinafal, bexedaw Cinafal - waCfal. 229. Мискинав вукIа, бечедав вукIа, доре унелълъул – цого мусру. miskinaw wuja, bexedaw wuja, dore une:ul - cogo musru. 230. Мискинавилан росулI рагIизегIан, къарумавилан цIцIоралде рагIизе бокьилила. miskinawilan rosu/ rafi#efan, qarumawilan ~oralde rafi#e bopilila. 231. Мискинассде гьойги ххеххго бортулеб. miskinaSde hoygi {e{go bortuleb. 232. МискинавгIан чи яхI-намус цIцIикIкIарав вукIуневила. miskinawfan xi ya\-namus ~iJaraw wujunewila. 233. Мискинассе заз гIадав, залимассе нах гIадав (ХIалимассе – хъиру, хъачIассе – квасквас). miskinaSe #a# fadaw, #alimaSe na[ fadaw (\alimaSe - ]iru, ]azaSe - kwaskwas). 234. Мискинассе къваригIиндалила гIор къунеб. miskinaSe qwarifindalila for quneb. 235. Мискинассеги вакъарассеги бокьараб тIагъур данде кколебила. miskinaSegi waqaraSegi boparab Tavur dande Kolebila. 236. Мискинассул – гьари, бечедассул – хIал. miskinaSul - hari, bexedaSul - \al. 237. Мискинлъаниги рагъулел росс-лълъади, бечелъаниги рагъулел. miskin;anigi ravulel roS-:adi, bexe;anigi ravulel. 238. Мискинлъи баххчулев бечелъуларев, бечелъи ххирияв жо гIун холарев. miskin;i ba{xulew bexe;ularew, bexe;i {iriyaw $o fun [olarew. 239. Мискинлъи бугила балагь, гIагарлъи нахъе цIцIалеб, тушманлъи тIаде цIцIалеб. miskin;i bugila balah, fagar;i na]e ~aleb, tu^man;i Tade ~aleb. 240. Мискинлъи лълъикIаб жо ани, бищун ццебе дибирасс жиндиего гьарилаан. miskin;i :ijab $o ani, bi&un Cebe dibiraS $indiyego harilaan. 241. Мискинлъи рогьо гуро, бечелъи гьунар гуро. miskin;i roho guro, bexe;i hunar guro. 242. Мискинлъиги ракъиги – яццгIалзабийила. miskin;igi raqigi - yaCfal#abiyila. 243. МискинлъичIого гьудул лъаларевила. miskin;izogo hudul ;alarewila. 244. Мискинлъиялда велъулев, вежа-велъун вахъинчIев. miskin;iyalda we;ulew, we$a-we;un wa]inzew. 245. Мискинлъиялдасса бакIаб гьир гьечIеб. miskin;iyaldaSa bajab hir hezeb. 246. Мискинлъиялълъе дару – хIалтIийила, хIинкъиялълъе дару – таваккалила. miskin;iya:e daru - \alTiyila, \inqiya:e daru - tawaKalila. 247. Мискинчи бечелъани, кIиго чIчIужу ячуней, бечедав мискинлъани, цIцIогьодизе лIугьунев. miskinxi bexe;ani, jigo Zu$u yaxuney, bexedaw miskin;ani, ~ohodi#e /uhunew. 248. Мискинчи вукъизе кьураб нусго гъурущалдасса чIаго вукIаго гьессие кьураб гъурущ бергьунебила. miskin;i wuqi#e purab nusgo vuru&aldaSa zago wujago heSiye purab vuru& berhunebila. 249. Мискинчи - живго мискинав, къарумассул – ракI мискинаб. miskinxi - $iwgo miskinaw, qarumaSul - raj miskinab. 250. Мискинлъи – росдал балагь, ссадакъа – ракъул балагь. miskin;i - rosdal balah, Sadaqa - raqul balah. 251. Мискинчи тIадеялълъул бечедав. miskinxi Tadeya:ul bexedaw. 252. Мискинчи ххасало лъалев. miskinxi {asalo ;alew. 253. Мискинчи ххиялаз бечелъулевила. miskinxi {iyala# bexe;ulewila. 254. Мискинчиясс бечелъи хIехьолареб, бечедав чиясс мискинлъи хIехьолареб. miskinxiyaS bexe;i \e%olareb, bexedaw xiyaS miskin;i \e%olareb. 255. Мискинчиясс ссахIие гIоло мегIер бегулеб. miskinxiyaS Sa\iye folo mefer beguleb. 256. Мискинчияссда велъуге, бечедассде хьул лъоге. miskinxiyaSda we;uge, bexedaSde %ul ;oge. 257. Мискинчияссе дару – хвей. miskinxiyaSe daru - [wey. Мискинчияссул букIун буго, гьелълъул мугъалда хур бекьун, хъизан хьихьараб цо гьирил чу. Цин-цин, дагьабниги тIаде гьан бахинеян, гьесс гьеб гъолеб букIун буго магIарде. Чолни гьод цIцIоролалдего, гъарим мискинчи ине кколев вукIун вуго гьеб нахъе бачине. БетIергьанчи вихьараб меххалълъ, чу хIихIидулеб букIун буго. Ассги жаваб кьолеб букIун буго - «ХIи-хIи-хIи! - щиб букIинеб, дир гъарим, я мун хваги, я дун хваги! Гурони нилIее рахIат гьечIо!» miskinxiyaSul bujun bugo, he:ul muvalda [ur bepun, ]i#an %i%arab co hiril xu. cin-cin, dahabnigi Tade han ba[inefan, heS heb voleb bujun bugo mafarde. xolni hod ~orolaldego, varim miskinxi ine Kolew wujun wugo heb na]e baxine. beTerhanxi wi%arab me{a:, xu \i\iduleb bujun bugo. aSgi $awab poleb bujun bugo - «\i-\i-\i-! &ib bujineb, dir varim, ya mun [wagi, ya dun [wagi! guroni ni/eye ra\at hezo!» 258. Мискинчияссе квекIен гIемераб, бечедав чияссе кумек гIемераб. miskinxiyaSe kwejen femerab, bexedaw xiyaSe kumek femerab. 259. Мискинчияссе цIцIамуда ччураб ххинкIги гьуинаб, бечедав чияссе гьоцIцIоги цIцIекIаб, цIцIибилги кьогIаб. miskinxiyaSe ~amuda Xurab {injgi huinab, bexedaw xiyaSe ho~ogi ~ejab, ~ibilgi pofab. 260. Мискинчияссул багьа – къого куй, нуцалчияссул багьа – нусго куй. miskinxiyaSul baha - qogo kuy, nacalxiyaSul baha - nusgo kuy. Тариххаз гIемерал мисалаздалъун нилIеда бицуна ракьул бетIергьабаз кигIан цIакъ жидерго къимат гьабулеб букIараб, мискинчи кигIан къимат гьечIевлъун, гIодовегIанавлъун гьез рикIкIунев вукIаравали. Ракьул бетIергьабаз жидер балъазда, ххассал балъазда, рихьизарулел рукIун руго лагъассул, узденассул, нуцалчияссул батIи-батIиял къиматал. Гьел къиматал хIисабалде росулел рукIун руго чIвай-хъвей, лIукъа-къотIи ккараб меххалълъ рахъулел рецIелазеги. tari{a# femeral misala#da;un ni/eda bicuna rapul beTerhaba# kifan `aq $idergo qimat habuleb bujarab, miskinxi kifan qimat hezew;un, fodowefanaw;un he# riJunew wujarawali. rapul beTerhaba# $ider ba;a#da, {aSal ba;a#da, ri%i#arulel rujun rugo lavaSul, u#denaSul, nucalxiyaSul baTi-baTiyal qimatal. hel qimatal \isabalde rosulel rujun rugo zway-]wey, /uqa-qoTi Karab me{a: ra]ulel re`ela#egi. 261. Мискинчияссул бечелъи – сахлъи. miskinxiyaSul bexe;i - sa[;i. 262. Мискинчияссул гьудул дагьав, рохь гьечIеб магIарда чан дагьаб. miskinxiyaSul hudul dahaw, ro% hezeb mafarda xan dahab. 263. Мискинчияссул нуцIцIида нахъа жул букIунебила, рокъобе бачIараб бечелъи лълъухьун реххизе. miskinxiyaSul nu~ida na]a $ul bujunebila, roqobe bazarab bexe;i :u%un re{i#e. 264. Мискинчияссул рокъоб къецц гIемераб. miskinxiyaSul roqob qeC femerab. 265. Мискинчияссул рукъ – росу рагIалда, апарагассул хоб – хабалазул рагIалда. miskinxiyaSul ruq - rosu rafalda, a_aragaSul [ob - [abala#ul rafalda. 266. Мискинчияссул тушман гьечIев, лълъиегони вокьуларев. miskinxiyaSul tu^man hezew, :iyegoni wopularew. 267. Мискинчияссул хур хханассул мегIералда бащадаб. miskinxiyaSul [ur {anaSul meferalda ba&adab. 268. Мискинчияссул хIорго ххутIарал гъудал. miskinxiyaSul \orgo {uTaral vudal. Мискинчиясс жиндирго хуриб бекьун букIун буго цIцIороссоролI. Гьава-бакъ рекъараб сон букIиналълъги, чIаран, хъуссун лълъикIго хъулухъ гьабидалги цIцIороссоролI цIакъ хIалигъун бижун бачIунеб букIанила. Мискинчиясс пикру гьабунила, исана дие хурисса лълъикIаб бачIин щвезехъин буго. ТIаде-гъоркье чагIиги рачIина, киназегони гIурал гъудал дир къавулI гьечIо. Валлагь, бачIин бакIарилалде, дун рохьове гъудал гьаризе ун лълъикI! miskinxiyaS $indirgo [urib bepun bujun bugo ~oroSoro/. hawa-baq reqarab son bujina:gi, zaran, ]uSun :ijgo ]ulu] habidalgi ~oroSoro/ `aq \alivun bi$un bazuneb bujanila. miskinxiyaS _ikru habunila, isana diye [uriSa :ijab bazin &we#e]in bugo. Tade-vorpe xafigi razina, kina#egoni fural vudal dir qawu/ hezo. walah, bazin bajarilalde, dun ro%owe vudal hari#e un :ij! Жиб-жиб къоялълъ хъулухъ гьабулеб букIараб хурги жибго тун, мискинчи, гIащтIиги бикIароги босун, рохьове къокъанила. КъотIанила цо лъорил гъветIги, гьарунила гIезегIанго гъудалги. $ib-$ib qoya: ]ulu] habuleb bujarab [urgi $ibgo tun, miskinxi, fa&Tigi bijarogi bosun, ro%owe qoqanila. qoTanila co ;oril vweTgi, harunila fe#efango vudalgi. Мискинчи тIад вуссиналде, рохьил болъоназ пасат гьабун батанила хур. Бахъун чIчIараб цо хIуби цIцIороссоролIулги тун гьечIоанила, бухъ-бухъун бан хурги хвезабун бугоанила… miskinxi Tad wuSinalde, ro%il bo;ona# _asat habun batanila [ur. ba]un Zarab co \ubi ~oroSoro/ulgi tun hezoanila, bu]-bu]un ban [urgi [we#abun bugoanila... Гьеле гьедин хIорго ххутIун руго мискинчияссул гъудал. hele hedin \orgo {uTun rugo miskinxiyaSul vudal. 269. Мискинчияссул яс берцинай лIугьаги, вас лебалав лIугьаги. miskinxiyaSul yas bercinay /uhagi, was lebalaw /uhagi. 270. Михъида квер бахъулеб меххалълъ гьабичIеб жо магжида квер бахъулеб меххалълъ гьабун бажарулареб. mi]ida kwer ba]uleb me{a: habizeb $o mag$ida kwer ba]uleb me{a: habun ba$arulareb. 271. МичIчI бекьаралълъуб – мичIчI, жух бекьаралълъуб – жух. miZ bepara:ub - miZ, $u[ bepara:ub - $u[. 272. МичIчIида мичIчI бижулеб, жухида жух бижулеб. miZida miZ bi$uleb, $u[ida $u[ bi$uleb. 273. МичIчIил кьолбода кьагIрил ххер бижуларо, кьурул нохъода гIарац-месед бижуларо. miZil polboda pafril {er bi$ularo, purul no]oda farac-mesed bi$ularo. 274. Могоро бан гуревила дибир реххулев. mogoro ban gurewila dibir re{ulew. Дибирассда лъазабун буго метер бачазул иргаялде айилан. Дибирассул чIчIужу гIелгун къаццандизе лIугьун йиго, дибир бачазул иргаялде витIулеб гIадат гьечIилан. dibiraSda ;a#abun bugo meter baxa#ul irgayalde ayilan. dibiraSul Zu$u felgun qaCandi#e /uhun yigo, dibir baxa#ul irgayalde wiTuleb fadat hezilan. - Мун юцIцIун чIчIа! Могоро бан, дибир реххуларев, бачазул иргаялде аян лъазабураб гIола, - ян абун буго дибирасс. - mun yu~un Za! mogoro ban, dibir re{ularew, baxa#ul irgayalde ayan ;a#aburab fola, - yan abun bugo dibiraS. 275. Могьое – гьали, гьанае – кватIи. mohoye - hali, hanaye - kwaTi. 276. Могьол хIурмат гьабурав вакъун ххутIуларев. mohol \urmat haburaw waqun {uTularew. 277. Мокъ гьечIеб гIанкIу гIадин ххутIун вугила. moq hezeb fanju fadin {uTun wugila. 278. Мокъ ккун босизе кини гурел, квер ккун бачине лъимер гурел. moq Kun bosi#e kini gurel, kwer Kun baxine ;imer gurel. 279. Мокъиде хъазги бахинабун, хIелкида къинлъеян абуге. moqide ]a#gi ba[inabun, \elkida qin;eyan abuge. 280. Мокъокъ буго къвакъвалеб къасси бертин бугилан, микки буго гъулгъулеб цадахъ жибги бачеян. moqoq bugo qwaqwaleb qaSi bertin bugilan, miKi bugo vulvuleb cada] $ibgi baxeyan. 281. Мокъокъида чIор речIчIани, чIоролида зунтIулеб. moqoqida zor reZani, zorolida #unTuleb. 282. Мокърукь бетIер тункичIого, гIакълу щолареб. moqrup beTer tunkizogo, faqlu &olareb. 283. Моххмоххалълъул нахалда чIоролодул нах бахунареб. mo{mo{a:ul na[alda zorolodul na[ ba[unareb. 284. Моххмоххги кIудияб, квасги ризаб куй букIунареб. mo{mo{gi judiyab, kwasgi ri#ab kuy bujunareb. 285. Моххмоххиде хьулги лъун, хьолбодассаги ватIалъун. mo{mo{ide %ulgi ;un, %olbodaSagi waTa;un. 286. Моххмоххил маргьа бице, дада, моххмохх кварал гIадин рукIине. mo{mo{il marha bice, dada, mo{mo{ kwaral fadin rujine. 287. Моххрода хоно бухьунге, оцода данде баси баге. mo{roda [ono bu%unge, ocoda dande basi bage. 288. МоцIцI бугони, цIцIваби щай? mo~ bugoni, ~wabi &ay? 289. МоцIцI канлъулеб ращалъидал, яс берцинлъулей балугълъидал. mo~ kan;uleb ra&a;idal, yas bercin;uley baluv;idal. 290. МоцIцI нилIехъан бугони, цIцIвабзазул хIал кколаро. mo~ ni/e]an bugoni, ~wab#a#ul \al Kolaro. 291. МоцIцIиде гьабураб щвартIалдеги биххулеб. mo~ide haburab &warTaldegi bi{uleb. 292. МоцIцIроде хIапдолеб гьой гIадин. mo~rode \a_doleb hoy fadin. 293. МоцIцIрол гьумералдаги тIанкIал рукIунел. mo~rol humeraldagi Tanjal rujunel. 294. Мочол мугь гIанассел нилI рокьани, оцол бергIанниги нилIееги рокьулелила. moxol muh fanaSel ni/ ropani, ocol berfannigi ni/eyegi ropulelila. 295. Мугъ бекаяссул эбел, вас гьавулей йикIарай, оц гIорцIцIизе чIарги хун, чIвараб накуги унтун! muv bekayaSul ebel, was hawuley yijaray, oc for~i#e zargi [un, zwarab nakugi untun! Кицилъун лIугьарал ххалкъалълъул рагIаби руго хIалихьатав васассде абурал. Абун ратизеги бегьула гьессие гIоло наку чIварай эбелалълъ. kici;un /uharal {alqa:ul rafabi rugo \ali%ataw wasaSde abural. abun rati#egi behula heSiye folo naku zwaray ebela:. Кициялълъ бицунеб буго некIого нилIеда кIочон тараб цоги жоялълъулги. РацIцIалъи букIиналълъул мурадалда, хIара чIварай чIчIужугIаданалда гъоркье реххулеб букIун буго бакъвараб чIарал квацIи. ЧIарахъан абураб рагIиги гьелдассан бачIараб букIине ккола. kiciya: bicuneb bugo nejogo ni/eda joxon tarab cogi $oya:ulgi. ra~a;i bujina:ul muradalda, \ara zwaray Zu$ufadanalda vorpe re{uleb bujun bugo baqwarab zaral kwa`i. zara]an aburab rafigi heldaSan bazarab bujine Kola. 296. Мугъ биччичIони, хур биччулареб. muv biXizoni, [ur biXulareb. 297. Мугъ ссверунги чехь бугев. muv Serungi xe% bugew. 298. Мугъ ххалатаб чу гуро, чехь кIудияб оц гуро. muv {alatab xu guro, xe% judiyab oc guro. 299. Мугъ чIвазе бакI бугони, зарул пирххи букIуна. muv zwa#e baj bugoni, #arul _ir{i bujuna. 300. Мугъ чIвазе бегьулев гьудулассде щвараб жо щибго гьечIеб. muv zwa#e behulew hudulaSde &warab $o &ibgo hezeb. 301. Мугъалда квер бахъулев, чахьалда малал ралев. muvalda kwer ba]ulew, xa%alda malal ralew. 302. Мугъалълъ баччиялдасса чехьалълъ баччи лълъикIаб. muva: baXiyaldaSa xe%a: baXi :ijab. 303. Мугъзада чед букIаго, чехь бакъизе биччаге. muv#ada xed bujago, xe% baqi#e biXage. 304. Мугь бищун, бечелъуларевила, борч тIубан, мискинлъуларевила. muh bi&un, bexe;ularewila, borx Tuban, miskin;ularewila. 305. Мугь гIемер гьализабе, гьан кватIизегIан гьагIдалI те (Могьое-гьали, гьанае – кватIи). muh femer hali#abe, han kwaTi#efan hafda/ te (mohoye-hali, hanaye - kwaTi). 306. Мугь-мугь ккун реххунила гIанххрил мигьирги гIолеб. muh-muh Kun re{unila fan{ril mihirgi foleb. 307. Мугь цIубайдал, тIор къулулеб, пихъ бакIлъидал, гъветI къулулеб. muh `ubaydal, Tor qululeb, _i] baj;idal, vweT qululeb. 308. Мугьалде мугь реххунила къали гIолеб. muhalde muh re{unila qali foleb. 309. МугьгIаналълъул тIагъур гьабуге, тIутIгIаналълъул пил гьабуге. muhfana:ul Tavur habuge, TuTfana:ul _il habuge. 310. МугIрул гIариялдассаги цIунаги, гIи гьечIеб хъвехъариялдассаги цIунаги. mudrul fariyaldaSagi `unagi, fi hezeb ]we]ariyaldaSagi `unagi. 311. МугIрул гIундул цIцIодорал, гIалххул берал цIцIодорал. mufrul fundul ~odoral, fal{ul beral ~odoral. 312. МугIрул каву гIатIидаб, гIалххул берал цIцIодорал. mufrul kawu faTidab, fal{ul beral ~odoral. 313. МугIрул ракьандаги гIурул рагIалдаги чи вакъичIевила. mufrul rapandagi furul rafaldagi xi waqizewali. 314. МугIрул рохьаз берцин гьарула, рукъ лъималаз берцин гьабула. mufrul ro%a# bercin harula, ruq ;imala# bercin habula. 315. МугIрул рукъ – буртина, рукъалълъул хIуби – чIчIужу. mufrul ruq - burtina, ruqa:ul \ubi - Zu$u. 316. МугIрул рукъги рукъалълъул хIубиги гьаруларебила. mufrul ruqgi ruqa:ul \ubigi harularebila. Цо гIандиссев буртабалълъе ун вукIанила. Цо лъалев-хъвалев буртисесс гьассда жиндирго гьобол цIехханила. Дагьал къояздассан жив ГIандиве вачIине вугин, цинги гьоболассда буртина гьаризе бугиланги бицанила. co fandiSew burtaba:e un wujanila. co ;alew-]walew burtiSew haSda $indirgo hobol `e{anila. dahal qoya#daSan $iw fandiwe wazine wugin, cingi hobolaSda burtina hari#e bugilangi bicanila. ГIандиссев рокъове щванила. Буртиссессул гьоболассда гьев буртиссев вачIинехъин вукIинги гьесс буртина гьаризехъин букIинги бицанила. Гьарани кьелеб батилаххаян гIандиссессги абунила. fandiSew roqowe &wanila. burtiSeSul hobolaSda hew burtiSew wazine]in wujingi heS burtina hari#e]in bujingi bicanila. harani peleb batila{ayan fandiSeSgi abunila. Цо анкьидассан буртиссев вачIанила ГIандиве. Цо кIудияб къваригIелго гьечIого вачIиналълъул, гьоболассда гьаризе цо жо букIиналълъул бицанила. ГIандиссесс, буртиссессул бицунеб жоги гьоркьоб къотIизабун, абунила. co anpidaSan burtiSew wazanila fandiwe. co judiyab qwarifelgo hezogo wazina:ul, hobolaSda hari#e co $o bujina:ul bicanila. fandiSeS, burtiSeSul bicuneb $ogi horpob qoTi#abun, abunila. - ЛълъикI буго, гьобол, бокьараб жо гьаре, кьела. Цинги мугIрулги, рукъги, рукъалълъул хIубиги гьаризе бегьуларебхха. Хъассулаго гъванщагун, буртинаялде букIараб хьулги хIорлъун, буртиссев нахъ вуссун ун вуго. - :ij bugo, hobol, boparab $o hare, pela. cingi mufrulgi, ruqgi, ruqa:ul \ubigi hari#e behulareb{a. ]aSulago vwan&agun, burtinayalde bujarab %ulgi \or;un, burtiSew na] wuSun un wugo. 317. МугIрул хьон битIаги, хьиндал пихъ битIаги. mufrul %on biTagi, %indal _i] biTagi. 318. Макъан – Гъуниб, кьурдулел – Ххунзахъ. maqan - vunib, purdulel - {un#a]. 319. МукIурлъиги – бахIарчилъи. mujur;igi - ba\arxi;i. 320. Мун, букIинчIеб рокъоб рекъечIеб кето, нухтIа битIун билълъа, бетIергьанчихвад. mun, bujinzeb roqob reqezeb keto, nu[Ta biTun bi:a, beTerhanxi[wad. 321. Мун вахине гохI балагьулев дун – дун реххизе кIкIал балагьулев мун. mun wa[ine go\ balahulew dun - dun re{i#e Jal balahulew mun. 322. Мун вихьила, дун йихьилаялълъул лълъикIаб жо кколаро. mun wi%ila, dun yi%ilaya:ul :ijab $o Kolaro. 323. Мун вичIчIуларезде ургъел бикьулареб. mun wiZulare#de urvel bipulareb. 324. Мун вокьулев чийилан рекIелI бугеб бицунге, дуццаго цIуничIеб жо чияцца цIунулареб. mun wopulew xiyilan reje/ bugeb bicunge, duCago `unizeb $o xiyaCa `unulareb. 325. Мун гъалбацI ватани, гIадамалги гIанкIкIал гурел. mun valba` watani, fadamalgi fanJal gurel. 326. Мун гIадиналин гIадамалги рукIунел, дуе гIадинин гъозиеги бокьулеб. mun fadinalin fadamalgi rujunel, duye fadinin vo#iyegi bopuleb. 327. Мун кидаго, квартIа гIадин, кIетIолебги букIунин, дурни устарги киданиги бахъинчIилан абурабила бацIицца гъотIоркIоялда. mun kidago, kwarTa fadin, jeTolebgi bujunin, durni ustargi kidanigi ba]inxilan aburabila ba`iCa voTorjoyalda. Рехъалълъа кьегIерги хъамун, тIурун унеб букIанила бацI. Цо гъотIокье щвейгун, гьелда чIинхъи чIванила. ГъотIода чи вугиланги ккун, гIодобе кьегIерги реххун, тIуранила бацI. Дагьаб добегIан щвейгун, лъалхъизеги лъалхъун, нахъбалагьанила. ГъотIода чи вукIун гьечIила, роххти борлIулеб гъотIоркIо букIун бугила. «Дуда чIчIегIераб къо чIчIад! – ан абунила бацIицца гьелда. – Мун кидаго, квартIа гIадин, кIетIолебги букIуна, дурни устарги киданиги бахъинчIо!». re]a:a pefergi ]amun, Turun uneb bujanila ba`. co voTope &weygun, helda zin]i zwanila. voToda xi wugilangi Kun, fodobe pefergi re{un, Turanila ba`. dahab dobefan &weygun, ;al]i#egi ;al]un, na]balahanila. voToda xi wujun hezila, ro{ti bor/uleb voTorjo bujun bugila. «duda Zeferab qo Zad! - an abunila ba`iCa helda, - mun kidago, kwarTa fadin, jeTolebgi bujuna, durni ustar kidanigi ba]inzo!». ГъотIоркIоялълъ данде гьадин къотIанила - «ЧIчIегIераб къоги, бацI, дудаго чIчIаги! ГIумру чахъаби рикъулаго аниги, дурги гIияхъан лIугьинчIо». voTorjoya: dande hadin qoTanila - «Zeferab qogi, ba`, dudagi Zagi! fumru xa]abi riqulago anigi, durgi fiya]an /uhinzo». Гьалда щай жиб кIалъарабан ракIалдеги ккун, бацIицца ххазабунила. halda &ay $ib ja;araban rajaldegi Kun, ba`iCa {a#abunila. 328. Мун кьижун вукIунев, дур тушман кьижуларев. mun pi$un wujunew, dur tu^man pi$ularew. 329. Мун кIодо гьавурав дуццаги кIодо гьаве, даим кIодолъи жиндиего къваригIарассда асскIовеги къаге. mun jodo hawuraw duCagi jodo hawe, daim jodo;i $indiyego qwarifaraSda aSjowegi qage. 330. Мун кIочон тезегIан гIемерги кьогейила, Аллагь, дие боцIцIи, гIадамал гурхIизегIан дагьабги кьогейила. mun joxon te#efan femergi pogeyila, allah, diye bo~i, fadamal gur\i#efan dahabgi pogeyila. 331. Мун лъелго вилълъине ккелароан, чода кIалдиб таргьа балебани. mun ;elgo wi:ine Kelaroan, xoda jaldib tarha balebani. 332. Мун лълъикIабилан абуни, хIамикIертги боххулеб. mun :ijabilan abuni, \amijertgi bo{uleb. 333. Мун лълъил гьакида рекIаниги, кечI гьессул бакъаналда ахIе. mun :il hakida rejanigi, kez heSul baqalda a\e. 334. Мун мегIер ватаниги, цогидал мугIруздеги мугъчIвай гьабе. mun mefer watanigi, cogidal mufru#degi muvzway habe. 335. Мун хвела, дур лълъикIлъи кидаго хвеларо. mun [wela, dur :ij;i kidago [welaro. 336. Мун хIинкъизе кколаро – ккезе биччаге мунагь, гьеб чуризе кколаро – гьабуге ххияналъи. mun \inqi#e Kolaro - Ke#e biXage munah, heb xuri#e Kolaro - habuge {iyana;i. 337. Мун цер ватани, дунги царал рачIчI ккола. mun cer watani, dungi caral raZ Kola. 338. Мун цIакъабилан абуни, хIамикIучIги кьурдулебила. mun `aqabilan abuni, \amijuzgi purdulebila. 339. Мун цIцIализе унелълъул, дун цIцIалун вачIунев вукIана. mun ~ali#e une:ul, dun ~alun wazunew wujuna. 340. Мун чи ватани, чухъа ретIараб гIоларо, чорххолI гIадамассул тIабгIги букIине ккола. mun xi watani, xu]a reTarab folaro, xor{o/ fadamaSul Tabfgi bujine Kola. 341. Мун чи ватилилан восун вукIана, тIад пихъ бижулареб чинаридул гъветI. Чи мун вугилан ккун, восун вукIана, чурун бацIцIунареб цIцIел квасул турут. mun xi watililan wosun wujana, Tad _i] bi$ulareb xinaridul vweT. xi mun wugilan Kun, wosun wujana, xurun ba~unareb ~el kwasul turut. 342. Мунагь камурав чи вукIунарев, гIайиб камураб квен букIунареб. munah kamuraw xi wujunarew, fayib kamurab kwen bujunareb. 343. Мунагьазул унтиялълъе дару – тавбу гьаби, чорххол унтиялълъе дару – кванил низам чIчIезаби. munaha#ul untiya:e daru - tawbu habi, xor{ol untiya:e daru - kwanil ni#am Ze#avi. 344. Мунагьго гьечIей яс ялагьулаго, чIчIужуго щвечIого ххутIаравила. munahgo hezey yas yalahulago, Zu$ugo &wezogo {uTarawila. 345. Мунги ххан, дунги ххан, хIама лълъицца гьекъелеб, хуриве щив инев? mungi {an, dungi {an, \ama :iCa heqeleb, [uriwe &iw inew? 346. Мунилан холев дун, дун хабалалълъе восагиян мун. 347. Мунго дудаго лъачIого, чияде рагIи абуге. mungo dudago ;azogo, xiyade rafi abuge. 348. Мунго дуццаго! mugo duCago! Вехь вукIаравила хъощнив ххинкIал гьарулев. БачIарабила гьессда асскIобе цо щайтаналълъул тIинчI. Гьеб гогьаб тIанчIицца гьессул лъел цIураб парччи бегизабурабила, хьагинибе лахI бортизабурабила. Вехьасс кигIан лълъикIаб бицаниги, гьелълъ вехь цо хIалалда течIевила. Ццин бахъарав вехьасс щайтIаналълъул тIинчI, бан малгун, къватIибе реххарабила. ЧIичIидулаго гьеб лIутун унеб меххалълъ, ахIарабила вехьасс - «Дицца гуро мун, мунго дуццаго!» – ян. ЧIичIидулаго жидер тIинчI бачIунеб бихьараб меххалълъ, щайтIабазул ахIи бахъарабила. «Лълъица мун? Щиб дуе?» – ян вехьассул хъош бугеб рахъалде рекерулел рукIаралила. ЩайтIаналълъул тIинчIалълъ жаваб гьабурабила - «Дунго диццаго, дунго диццаго!» - ян. Мунго дуццаго бугеб меххалълъ, щай ниж ахIуд рахъинаруралан, щайтIаби, тIинчIги буххулаго, нахъ руссаралила. we% wujarawila ]o&niw {injal harulew. bazarabila heSda aSjobe co &ayTana:ul Tinz. heb gohab TanziCa heSul ;el `urab _arXi begi#aburabila, %aginibe la\ borti#aburabila. we%aS kifan :ijab bicanigi, he: we% co \alalda tezewila. Cim ba]araw we%aS &ayTana:ul Tinz, ban malgun, qwaTibe re{arabila. zizidulago heb /utun uneb me{a:, a\arabila we%aS - «diCa guro mun, muhgo duCago!» - yan. zizidulago $ider Tinz bazuneb bi%arab me{a:, &ayTaba#ul a\i ba]arabila. «:iCa mun? &ib duye?» - yan we%aSul ]o& bugeb ra]alde rekerulel rujaralila. &ayTana:ul Tinza: $awab haburabila - «dungo diCago, dungo diCago!» - yan. mungo duCago bugeb me{a:, &ay ni$ a\ud ra]inaruralan, &ayTabi, Tinzgi bu{ulago, na] ruSaralila. 349. Мунго дуццагоги веццуге, гьечIеб гьунаралдассаги чIухIуге. mungo duCagogi weCuge, hezeb hunaraldaSagi zu\uge. 350. Мунго гьалаг гьавулеб гьаваялда рекIунге. mungo halag hawuleb hawayalda rejunge. 351. Мунго тIассайилан мунги ватила, тIассатIохда рукIун, дудаго релъулел гIадамалги лъаларого. mungo TaSayilan mungi watila, TaSaTo[da rujun, dudago re;ulel fadamalgi ;alarogo. 352. Мунищ наиб, дунищ наиб? muhi& naib, duni& naib? Гьадин абула, гIагарав чияссул хIакимлъиялде мугъги чIван, жидерго хIакимлъи билълъинабизе бокьулел, кколарел ишал бетIералде росулел гIадамазул хIакъалълъулI. hadin abula, fagaraw xiyaSul \akim;iyalde muvgi zwan, $idergo \akim;i bi:inabi#e bopulel, Kolarel i^al beTeralde rosulel fadama#ul \aqa:u/. Аби бачIун буго Шамилил наиб Инквачилассдассан. Гьессул эбел лIугьуней йикIун йиго гIарзалълъ рачIаразул ишалда гъоркьое. Наибасс эбелалда абулел рукIун руго гьал рагIаби. abi bazun bugo ^amilil naib inkwaxilaSdaSab. heSul ebel /uhuney yijun yigo far#a: razara#ul i^alda vorpoye. naibaS ebelalde abulel rujun rugo hal rafabi. 353. Мурадалде щун, щивниги хвечIевила. muradalde &un, &iwnigi [wezewila. 354. Муса аварагасс Аллагьассда гьарарабила жинде гIадамал гаргадизе риччагейилан. Аллагьасс абурабила жиндего гаргадизе гьукъуларел гьел дуде гаргадизе кинин гьукъилелилан. musa awaragaS allahaSda hararabila $inde fadamal gargadi#e riXageyilan. allahaS aburabila $indego gargadi#e huqularel hel dude gargadi#e kinin huqilelilan. 355. Муса хурив вугониги, хурив Муса вугониги – цого жо. musa [uriw wugonigi, [uriw musa wugonigi - cogo $o. 356. МутагIилзабазул цIцIалиялдасса цIцIогьол гьанал цIураб къвачIа бокьила. mutafil#aba#ul ~aliyadaSa ~ohol hanal `urab qwaza bopila. 357. МутагIилзабиги рикIкIани, ясал гIемерал, гIухьбиги рикIкIани, гIантал гIемерал (хварал гIемерал). mutafil#abigi riJani, yasal femeral, fu%bigi riJani, fantal femeral ([waral femeral). 358. МутагIиллъун вас вугесс яс гьечIилан абуге. mutafil;un was wugeS yas hezilan abuge. 359. МутагIиллъун вугев васассдассаги россассе кьурай ясалдаги гьимун ца бихьуге. mutafil;un wugew wasaSdaSagi roSaSe puray yasaldagi himun ca bi%uge. 360. МухIума хвеялдасса ГIума хвейго лълъикIила. mu\uma [weyaldaSa fuma [weygo :ijila. 361. Мучариги чед гуро, чухъаги ретIел гуро. muxarigi xed guro, xu]agi reTel guro. 362. Мухь босиларилан аби – устарассулги гьересси, россассе инарилан чIчIей – ясалълъулги гьересси. mu% bosilarilan abi - ustaraSulgi hereSi, roSaSe inarilan Zey - yasa:ulgi hereSi. 363. Мухь гуреб жо кьун, вехь гурев чи тоге. mu% gureb $o pun, we% gurew xi toge. 364. Мухь щолареб хIалтIухъ баркалаги – мухь. mu% &olareb \alTu] barkalagi - mu%. 365. Мухьни кьеларин, баркалагIаги щай кьолареб? mu%ni pelarin, barkalafagi &ay polareb? 366. МухIканлъи – шартI (МухIканлъи шартIилан, Мала Нассрудиницца хварай эбелалда махх барабила). mu\kan;i - ^arT (mu\kan;i ^arTilan, mala naSrudiniCa [waray ebelalda ma{ barabila). «МухIканлъи шартI» абураб кици тола, Мала Нассрудиницца хварай эбелалда махх баялда бухьинабун, релъа-роххун. Гьебни буго мухIканлъиялълъул хIакъалълъулI бугеб гIакъилаб кици. «mu\kan;i ^arT» aburab kici tola, mala naSrudiniCa [waray ebelalde ma{ bayalda bu%inabun, re;a-ro{un. hebni bugo mu\kan;iya:ul \aqa:u/ bugeb faqilab kici. Хханасс пикру гьабулеб букIанила, жиндир вазирзабазда гьоркьосса кинавдай пуланаб вилаяталде хIакимлъун витIилаян. Гьесс хъулухъчагIазда буюранила, жиндир тIотIола гъадринибе тIун лълъимги лъе, къотIараб рахъги гъоркьеххун гьабун, гьенибе бащдаб гIечги реххеян. {anaS _ikru habuleb bujanila, $indirgo wa#ir#aba#da horpoSa kinawday _ulanab wilayatalde \akim;un wiTilayan. heS ]ulu]xafa#da buyuranila, $indir ToTola vadrinibe Tun :imgi ;e, qoTarab ra]gi vorpe{un habun, henibe ba&dab fexgi re{eyan. Цинги ахIанила цо вазир. Гьикъанила гьессда гьаб гъадриниб бугеб жо щибилан. Вазирасс жаваб кьунила гIеч бугилан. Нух битIагиян гьессдаги абун, ахIанила цоги вазир. Гьессиеги кьунила гьагъабго суал. Гьессги жаваб кьунила лълъелIе реххараб гIеч бугохха, хханилан. cingi a\anila co wa#ir. hiqanila heSda hab vadrinib bugeb $o &ibilan. wa#iraS $awab punila fex bugilan. nu[ biTagiyan heSdagi abun, a\anila cogi wa#ir. heSiyegi punila havabgo sual. heSgi $awab punila :e/e re{arab fex bugo{a, {anilan. Нух битIагиян гьессдаги абун, ахIанила лъабабилевги. Гьессиеги такрар гьабунила гьагъабго суал. nu[ biTagiyan heSdagi abun, a\anila ;ababilewgi. heSiyegi takrar habunila havabgo sual. - МухIканлъи – шартIан абун гьечIищхха, кIудияв ххан, – анги абун, лъабабилев вазирасс цо гьитIинаб гIучI балагьанила. Цинги, бегунисса реххун, битIунисса реххун гъадриниб бугеб жогун, хханассе кьучIаб жаваб кьунила - «Гьаб бугохха, ххан, лълъелIе реххараб бащдаб гIеч». - mu\kan;i - ^arTan abun hezi&{a, judiyaw {an, - angi abun, ;ababilew wa#iraS co hiTinab fuz balahanila. cingi, beguniSa re{un, biTuniSa re{un vadrinib bugeb $ogun, {anaSe puzab $awab punila - «hab bugo{a, {an, :e/e re{arab ba&dab fex». Хханасс гьев вазир витIанила доб вилаяталде хIакимлъун. {anaS hew wa#ir wiTanila dob wilayatalde \akim;un.

Авар кицаби ва абиял ГIУРУСАЛЪЛЪУЛ ГIЕЛМАБАЗУЛ ИДАРА ДАГЪИСТАНАЛЪЛЪУЛ ГIЕЛМИЯБ БАКI «ХIУРМАТАЛЪЛЪУЛ ГIАЛАМАТ» ШАПАКЪАТ БОСАРАБ ЦIЦIАДАССА ХIАМЗАТИЛ ЦIЦIАРАЛДА БУГЕБ МАЦIЦIАЗУЛ, АДАБИЯТАЛЪЛЪУЛ ВА МАХЩЕЛАЛЪЛЪУЛ МАЛЪЛЪУ. Авар кицаби ва абиял Данде гьаруна ГIалиханазул Зайирбекиццаги, ГIалиханазул СагIидиццаги. МахIачхъала – 2007 Ххалкъалълъул гIакъиллъи лъазе бокьани, гьелълъул кицабазухъ ралагьейила ЦЦЕБЕРАГIИ Кицаби, абиял ххалкъияб кIалзул гьунаралълъул цIакъго некIссияб абулеб къагIида ккола. Гьел лъалел рукIун руго дунялалълъул гIемериссел ххалкъазда. НилIер заманалде щвелалдего рукIарал ццерегоссел миссираздаги, элиназдаги, румаздаги лъалел рукIун руго кицаби. ГIурусазул некIссияб хъвай-хъвагIай «Заманалълъулал соназул къиссаялдаги» дандчIвала кицаби. ГIалимзабаз рикIкIунеб буго тIоццерессел кицабазул рижи ццебе заманалда гIадамассул, жамагIаталълъул пикруялда кинал рукIаниги хъвачIел малълъа-хъваял, къагIидаби, гIадатал, къанунал щула гьаризе, кIочон течIого рукIине букIараб хIажалъиялда бухьараб бугилан. Абулаанила - «КIочон тоге кьоги дореххун рахине кколеблъиги». Гьелълъул магIна - нухда рахъунаго, ццадахъ гIарац босизе кIочон тогейила (дореххун рахунеб бакIалда кьодассан аралълъухъ магъало кьезе кколеб букIун буго). Кида, кинаб заманаялда гIадамаз гIумру гьабулеб букIун батаниги, рижун рачIунел руго цадахъ гIумру гьабиялълъул къагIидаби, жамагIаталда, чияссда ххурххарал къанунал. Ракьалда кигIан батIиял ххалкъал ратаниги, жидеего ххассаб кинаб гIумруялълъул хIалбихьи гьезул батаниги, гьезул кицаби-абиязул гъорлIе раккун ххал гьабуни, нилIеда бихьула хъвалеб рахъалълъги, гIуцIцIиялълъулIги, магIна-хIассилалълъулIги гьезул гIажаибаб релълъен букIин. Гьеб гьедигIан тамашалъи гьабизе ккараб жоги гуро. Гьеб гьедин букIине кколеб батила, щайгурелълъул киналго ххалкъазул рукIуна релълъарал ургъелалги, ццере чIчIарал масъалабиги, тIалабалги, тIадал жалги, рукIа-рахъиналълъул къагIидабиги, гIумру гьабизе кколеб куцги… Кинабго лълъикI ккараб, битIун ккараб, берцин бихьараб ххадуссел гIелазе тезе, гьез босизе бокьараб лълъикIаб щинаб цIунизе ццере рукIараз жигарги бахъун батула. НекIссиял хъвавулал хъвай-хъвагIаязда ратула гIадамаз гIумру гьабулеб букIараб куцалълъул, гьезда тIадаллъун гьарун рукIарал хьвада- чIвадиялълъул къагIидабазул, гьезул пикруялда, хъанчаздаго чIчIезарурал ва тIадаллъун гьарурал тIалабазул хIакъалълъулI. НекIссияб Гьиндалълъул «Махабхарата» хъвай-хъвагIаялда (нилIер заманалде щвелалде V гIасруялълъ ццебе букIараб) нилIеда батула гьадинаб кици - «Цогидазул ссурун бихьараб дуццаго чияе гьабуге». Гьездаго релълъарал гIакъилал рагIаби некIссиял румазул адабияталдаги ратула - «Чияр ссурун бихьаралдасса мунго цIуне» (НекIссияб Румалълъул хъвадарухъан Катон). Хьвада-чIвадиялълъе, рукIа-рахъиналълъе рихьизарурал ххассал къагIидаби рукIун руго Дагъистаналълъул магIарулазеги. 17-леб гIассруялда гIуцIцIун букIун буго «Аваразул хан ГIумаханассул къанунал (дандерачин)». Гьединабго къануназул букIун буго Ххайдакъалълъул уцуми Рустамханассулги. Гьенисса цо-цо гIакъилал рагIаби - «КIал данде бачани, бетIер цIунизе бегьула», «ЛълъикIасс квешассе тарбия кьезе ккола», «БетIер бугони, боцIцIи щола». РакIкIалде щвезабизе бегьила тариххияб кагъат «Гьидерил гIадаталги». Щал жалхха кколел кицаби, абиял? ГIемериссел кицабазда, абиязда тIад хIалтIулел гIалимзабаз гьеб бигьаяб суаллъун рикIкIунеб гьечIо. жегиги чIванкъотIун чIчIезабун гьечIила гьеб жоялда гьоркьоре щал жал рачинелали. кицабиги абиялги кколила гIадатиял гурел, жидер гIемерал рахъал, ххасслъаби ругел гIуцIцIаби. Цо рахъалълъ росани, кицабиги абиялги кколила абулел куцазда ссверелазда релълъарал рахъалги ругел щулиял, риххуларел дандраял. Цоги рахъалълъ росани – гьел ругила жидецца кинаб бугониги пикру бихьизабулел (бичIчIизабулел) абулел къагIидаби. Лъабабилеб рахъ – гьел кколила баянго, камилго, гIужилго хIакъикъаталълъул хIужаби гIам гьабулел адабияталълъул цIакъ гьитIинал асарал. Абизе бегьула кицаби-абиял зодор цIцIвабигIанги гIемерал ругилан. Гьел цоги кIигоги чияссда ракIарун хIал кIолел жал гуро. Къадаралълъул гIемерлъиялдаго цадахъ гьезие ххассиятаб буго куцазул гIемерлъиги, рагIабазул къадаралда, жумлабазул гIуцIцIиялда, гьезул битIунхъваял ва бухьеналълъулал тайпабазда ва гь.ц. бан кицабиги абиялги цIакъ батIи-батIиял куцазул дандчIвала. Гьелдаго цадахъ гьезие киназего ххассиятаб цо рахъги буго – цо ккураб куцалда рукIин, хисулареб битIунхъвай букIин, гьел риххизе бегьуларел рагIабазул дандраяллъун рукIин. Гьел кIалзулаб ва хъвавулаб каламалда хисизаричIого хIалтIизарула. ГIумруялълъ гIурус мацIцI лъазабулаго, ххалкъиял кицабиги абиялги ракIарулаго, гьезул низам гьабулаго, ххалкъалда гьоркьор гьел тIиритIизарулаго арав гIалимчи В.И.Далицца кициялълъе ва абиялълъе гьадинал баянал кьолев вуго - «Кици ккола киназдаго бичIчIараб, киназго къабул гьабураб, ишалде буссараб, гьелда бухьараб, аххиралде щвезабичIого абураб калам, аби ккола гIадатияб гуреб куцалълъ абураб ссипатияб ссверел бугеб калам, хъвалссараб магIнаги бугеб кIалъай, аби – гьеб ккола кициялълъул цо бащдаб рахъ, рагьун абичIеб, бичIчIизелъун абураб калам». Кицабаздаги, абияздаги тIад хIалтIулев Ю.Г. Куругловасс кициялълъе ва абиялълъе кьолел руго гьадинал баянал - «Кици – гьеб ккола шигIрияб, каламалда гIемер хIалтIизабулеб, хисулареб, къокъаб, гIемериссеб меххалълъ ссипатияб, гIемер магIнаялълъулаб, хъвалссараб магIнаги бугеб, битIунхъваялълъул рахъалълъ тIубараб жумлалъунги кколеб, рагIулеб куц бугеб, ххалкъалълъул жамгIиябгун тариххияб хIалбихьиялълъул гIамаб хIассилги гьабулеб, жиндассан мисал, дарс босизе бегьулеб гIакъилаб калам. Аби – гьеб ккола шигIрияб, каламалда гIемер хIалтIизабулеб, хисулареб, къокъаб, гIемериссеб меххалълъ ссипатияб, цо-цо гIемер магIнаялълъулаб, каламалда жумлаялълъул бутIа гIадинги букIунеб, гьоркьо-гьоркьоб абулеб куцги, мисал, дарс кьолеб ххассиятги бугеб, ххалкъалълъул жамгIиябгун тариххияб хIалбихьиялълъул гIамаб хIассилги гьабулареб, хъвалссараб магIнаги бугеб каламалълъул ссверел». Кицабазда тIад хIалтIулел гIалимзабаз Ю.Г.Куругловасс кициялълъе, абиялълъе кьурал баянал рикIкIунел руго бищунго ричIчIулел, гьезул киналго рахъал рихьизарурал, чIванкъотIараллъун. Цогидаз кицабазе ххассияталлъун рихьизарурал гIаламатазда тIаде гьесс журан руго кицабазул хъвалел рахъалги, шигIрияб ххассият, ссипатияб рахъ, рагIулеб куц, битIунхъваялълъул рахъалълъ тIубараб букIин. Кицабаздаги, абияздаги тIад хIалтIулев гIалимчи П.И.Аникиницца кициялълъе кьун буго гьадинаб баян - «Кици ккола каламалда хIалтIизабулеб, жинцца гIассрабаз ххалкъалълъ гьарурал жамгIиялгун тариххиял хIалбихьиязулги бицунеб, рагIулеб куцалълъул ххассиятги, бугеб малълъа-хъваялълъулаб магIнаялълъул къокъго абураб пикру». Цо-цо кици-абиязул гIалимзабаз П.И.Аникиницца кициялълъе кьураб баян бищунго къокъаблъун ва бичIчIулеблъун рикIкIунеб буго. ГIумру кицаби ракIарулаго арав, «цо лълъикIаб кициялълъухъ чу кьезе хIадурав, гьелдассаги цIакъалълъулI кьолода нахъа меседил цIурал ххулжалги рараб чу кьезе хIадурав» ГIалиханасул Зайирбегицца гьадин хъван буго абиязул хIакъалълъулI - «Аби ккола калам берцин гьабулеб гIакъилаб ссипатияб дандекквеялълъулаб ссверел, ахIвал-хIал, шартI рагьун абичIеб, бицинчIеб, бичIчIизе къассдалда гьабураб калам. Абиялда бихьизабун букIуна лIугьа-бахъин, чIчIезабун букIуна хIужа, амма гьелълъул хIассил букIунаро. Абиялълъул магIна бичIчIула, чи вихьун, бакI бихьун хIалтIизабураб, цо чIванкъотIараб ахIвал-хIалалде ккараб меххалълъ. Кициялълъе гьеб кинабго хIажалъуларо, щайгурелълъул гьелда жаниб букIуна гIилаги хIассилги. Данде ккве - «ГIебеде битIараб тIил гIадин» (аби) – «ГIакъил мекъсса ккани, гIемерал мекъсса ккола» (кици). Абиязул бухьен батула гIумруялда ккарал хIакъикъиял лIугьа-бахъиназулгун, бихьизабун батула иш ккараб бакI, гьезул кумекалдалъун бичIчIула, мухIкан гьабула абиялълъул магIнаги - ТIелекье ГIалибулат гIадин, ГIашилтIа Манташ гIадин, Къурбандил МухIумицца Катида неха .... гIадин ва гь.ц. Цо-цо кицабазда, абиязда тIад хIалтIулел гIалимзабаз гьел цого жал гIадин къабул гьарула. Гьеб кIиябго рагIи мацIцIалълъул, шигIруялълъул цого ххассият бихьизабулел релълъараллъун рикIкIуна. Кицабаздаги абияздаги гьоркьоб гIурхъи чIвалаго, хIисабалде росизе ккола, тIоццебе, цогидал ххалкъиял асараздасса гьел ратIа рахъулел гьезие ххассиятал рахъал, кIиабизе, кицабиги абиялги гIагар гьарулел гIаламатал, лъабабизе, гьел шартIазде балагьун, цоцаздасса ратIа гьарулел гIаламатал. Кицабазулги абиязулги гIаммал рахъаллъун рикIкIине бегьула – 1) къокълъи, 2) хисунгутIи, цIидассан ццере чIчIезаризе бажари, 3) мацIцIалълъулгун бухьен, 4) рагIул махщелалде гьоркьоре ин, 5) гIатIидго, гIемераз хIалтIизари. Гьел руго кицабазулги абиязулги берда рихьулел, ричIчIулел гIаммал ххассиятал. Цадахъ гьезде абизе бегьила шигIриял, гIемераз каламалълъулI хIалтIизарулел, хисуларел (щулиял), гIакъилал, къокъал ссипатиял ссверелалилан. Абиязде данде ккун, кицаби рикIкIуна жидер хъвалссараб магIнаги, гьелдаго цадахъ гIемерал магIнабиги ругеллъун. Амма кицабазда гьоркьор гIемерал руго жидер, битIараб магIна гурони, хъвалссараб магIна гьечIелги. Гьединго абиялги рукIине бегьула хъвалссараб магIна бугел. Цо-цо кици-абиязул гIалимзабаз кициялдаги абиялдаги гьоркьоб бугеб асслияб батIалъилъун рикIкIуна гьезул битIунхъваялълъул гIуцIцIиялълъул ххасслъи, кици кколила тIубараб (лIугIараб) жумла, аби кколила – гьелълъул бутIа. ГIелмияб адабияталда кицабазе ххассиятаблъун рикIкIунеб буго кIиго бутIаялдассан гIуцIцIун рукIин, абиязе ххассиятаблъун рикIкIунеб буго цо бутIаялдассан гIуцIцIун рукIин ва бутIабазде рикьизе бегьунгутIи. ХIакъикъаталдаги, гIемериссел кицаби кIиго бутIаялдассан гIуцIцIун рукIуна. ДандчIвала цо бутIаялдассан гIуцIцIаралги. «Ханасс гIанкIуялълъе гIакълу кьолареб». Кицаби рукIине бегьула 3-4 бутIаялдассан гIуцIцIаралги. ГIадамазул гIакълуялълъе, бичIчIиялълъе кицабаз ххеххго асар гьабизе ккола, гьединлъидал гьезулI хIалтIизарун рукIуна цIакъ батIи-батIиял хъвалел куцал, къагIидаби. ТIоццебе ракIкIалде ккола кициялда цо кинабалго чIванкъотIи гьечIеб, хIакъикъаталдасса тIураб жоялълъул бицунеб бугилан. Пикру гьабураб мехалълъ бичIчIула кигIан берцинго, гъваридго, бичIчIуледухъ, бихьуледухъ гьениб гIадамазул ххассиятги, рукIа-рахъинги, цогидабги кьун бугебали. Кицабазда рес, нух батун буго кигIан жуба-гъубарабги, бичIчIиларилан ккарабги чIванкъотIарал, берда ццере чIчIолел ссипатаздалъун, дандекквеяздалъун якъинго рихьизаризе. Гьеле гьелълъие гIолойин кицабазда, абиязда дандекквеял гIатIидго хIалтIизарун рукIунел. Кицабазда, абиязда гIемер хIалтIизарулел хъвалел къагIидаби ккола абулел куцал. Бищунго кицабазе, абиязе ххассиятал хъвалел къагIидабилъун рикIкIуна хъвалссараб магIна, бахчараб магIна, дандекквеял. Гьеб кинабгоги хIисабалде босун, киналго кицабиги абиялги рикьун руго лъабго тайпаялде: 1) жиделI бахчараб магIна, хъвалсараб магIна гьечIел, «Ххалкъалълъе инжитлъун чIаго вукIиналдасса ЛълъикIаб цIцIаргун хвей лълъикIаб». 2) жиделI бахчараб, хъвалссараб магIна бугел, «ТIанчIчIи ругеб гъадие гъоссол бутIа щолареб». 3) жал битIараб ва хъвалссараб магIнаялда хIалтIизаризе бегьулел, «Хъабчида рекъараб рукъи камулареб». Кициялълъ гьабулеб асар цIцIикIкIинабиялълъул мурадалда кицабазулI рукIуна гIорхъолъа ун, кIодо гьабун бихьизабиял. Гьезул кумекалдалъун ццере чIчIезарула божизе захIматал, рукIине бегьуларел гIадал, цIакъго кIодо гьарурал суратал, «ТалихI бугессул бихьинхIамаги къинлъулеб», «Воре, жиндие нух тейилан абурабила гъотIол гIаркьалабазда гьоркьоссан боржун унеб кIкIараялълъ». Цо-цо кици-абиязул гIалимзабаз хъвалеб буго, кицабазул бутIабазул бащалъи букIиналълъе гIоло, рагIулеб куцалълъе гIоло кумекрагIаби гьоркьор риччан рукIунилан. БитIараб буго, амма цо-цо меххалълъ, гьел гьоркьор риччани, кициялълъул берцинлъи хола, «Чан бечеха бугеб бичассул рохьдолI», «Воре, дуцца дурго кIалдиб кIигIаркьелаб мацIцI хьихьуге», Гьоркьор риччазе бегьула, кумекрагIаби гурелги, жалго жидедаго чIчIарал каламалълъул бутIабиги, гьелълъ кициялълъе берцинлъиги кьолеб бугони, магIнаги мукъссанлъулеб гьечIони, рагIулеб куц холеб гьечIони. Бицен абула цояз цоязухъе кьолаго, бачIараб гIумруялълъул лIугьа-бахъиназул, тIабигIаталълъул хиса-басиязул, чIорогоял ххиялазул хIакъалълъулI ххалкъалълъ жидедаго гьоркьоб бицунеб батараб жоялде. Масала, бицен батана ххунздерил ханасс Гьидалълъа Ххучбар вухIиялълъул, мугIрузул ГIалицца жиндирго йокьулей чIчIужу чIваялълъул. НекIо гIадамал гIурхъи тун чIахIиял рукIиналълъул, ГIужан абулев зодове гIунтIулев гIорал хIанчIулев чи вукIаравила, ролълъул мугь гIанкIудал хоногIан букIарабила Марямие ГIиса авараг ГIакару магIарда гьавуравила. Кицабазул шигIрияб рахъ ХIамзатил Расулицца абулаан «кицаби шигIруялълъул тIогь кколилан». 1973 соналълъ бахъараб З.ГIалиханазуласс данде гьабураб «Авар кицаби ва абиял» тIехьалълъе ццеберагIиялда ГIабасил МухIамадицца хъван буго - «…нилIеда рихьула жакъассеб шигIруялълъул тIокIлъабиги, ххадурги шигIриял сухъмахъал гIемерлъиялълъе ресал ратизе къанунал кицабазулI рукIинги. Гьелдалъун абизе бачIуна кицаби ругин нилIер анкь умумузулго шигIру хIисабалда ругел асарал, кицаби кколин нилIер бищунго некIссияб шигIру». Цогидал ххалкъазул кицаби данде гьаруразги хъвалеб буго кицаби-абиязул шигIруялълъул ххасияталълъул хIакъалълъулI. Ю.Г.Куругловасс кициялълъул баяналда бищун ццебе бихьизабулеб буго «кици кколила шигIрияб гIакъилаб калам». «Щибаб ххалкъ ххалкълъун букIиналълъул гIаламатлъунги ххалкъалълъул бищун кIудияб къуватлъунги мацIцI кколеб батани, мацIцIалълъул бищунго ххирияб ххазиналъун – абиялълъул махщелалалълъул тIегьлъун кицаби кколеблъи нилIеда лъалареб жо гуро. Ххазиналъун ккечIого кин рукIинел кицаби, гьезулI нилIеда, нилIер ххалкъалълъул кIалзулаб пасихIлъиги мацIцIалълъул гугьарги гуребги, нилIер умумузул рукIа-рахъинги, гьезул магIишатияб рахъалълъ букIараб лъай-махщелги, бахIарчилъиялдеги хIалихьалъиялдеги бугеб бербалагьиги, гьезул гIумру бичIчIиги, ххалкъалъул тариххцин батулелълъул, бокьараб гIелмуялълъул цIехх-рехх гьабулессеги хъаба цIезе унеб иццул бетIерлъунги тIагIин гьечIеб гъуйлъунги кицаби ругелълъул. Гьеб кIудияб ххазинаялълъул инсанассе тарбия кьеялълъулI гьитIинаб кIвар букIине рес гьечIо». Ххалкъияб шигIруялълъул батIи-батIиял асаразда гьоркьоб кицабазги абиязги ххассаб бакI ккола, гьел гIадамаз хIалтIизарула щибаб къойилаб кIалзулаб каламалда, кицабиги абиялги ккола каламалълъул тIей гьечIел бутIабилъун. Гьезул кIалзулаб, каламияб ххассият букIиналълъе гIила ккола щивав чиясс, щибниги бицунаго, жиндирго пикру пасихIго, берцинго, рекIкIелIе бортуледухъ, гIенеккаразул кIвар кколедухъ кьезе жигар бахъулелълъул. Кицабиги, абиялги, гIужилал рагIабиги гъорлI гьечIеб каламалълъ гIенеккаразе кIудияб асар гьабуларо. Кицабазул мацIцI букIуна къокъаб, бичIчIулеб, ххеххго пикруялълъ къабул гьабулеб, ракIкIалда чIчIолеб, цо хIарпги хIажатаб гуреб жо жиндилI гьечIеб. Гьединлъидал батила гьезул хIакъалълъулI гьадинаб абиги бугеб - «РагIабазе къваридаб, пикруялълъе гIатIидаб», гьадинаб бицанкIоги бугеб - «Жибго гьитIин, магIна кIодо». Кицаби гьезул магIнаялълъ, гьезулI бугеб цIубаялълъ, гIакъиллъиялълъ, пасихIлъиялълъ гурелги, гьезул гьаркьилаб рахъалълъги берцин гьарула, кицабазул гьаркьилаб берцинлъиялълъ, гьаркьазул рекъонккеялълъ гьел ракIкIалда чIчIола. П. Буслаевасс хъвалеб буго - «Кицаби гIуцIцIула гьаркьазулги пикрабазулги цадахъаб къуваталълъ». ГIемериссел авар кицабазе ххассиятаб буго мухъазда жаниб гьаркьилаб рекъей - «Багъарараб хIатIида хIарщ рекIунеб», «Гулгун хурибе инаро, хума чIарадиларо», «ХIамалъун гьагIулареб, гьойлъун хIапдолареб». Цо-цо кицабазулI рекъезаби букIуна - «Анищазул хур бекьана – бижичIо, Ххиялазул чу рекIана – билълъинчIо». ГьаркьилI рекъечIеб, рекъей гьечIеб, чваххи гьечIеб «кици» рагIани яги батани, гьебсагIатго бичIчIула, кигIан берцинаб, гIакъилаб пикру гьениб бугониги, гьеб махщел гьечIев чиясс тIамулеб букIин, ялъуни гьелълъул жеги кици лIугьун гьечIолъи. Кицилъун лIугьуна, гIемераз кIалдибе босун цоцахъе кьолаго, цоясс цогияссдасса пасихIго абулаго, ххалатаб заманаялълъ берцин, къокъ гьабун къачIалаго, тIокIаб тIад кIалъазе бакI гьечIеб кочIолаб мухъалълъул даражаялде щвараб меххалълъ. Кицабазул берцинлъиялълъ битIахъе пана гьарула. Жалго гIадатал, магIна кIудиял гьезул гIуцIцIиялълъ, мацIцIалълъул кутакалълъ гIажаиблъизарула. Щибаб рагIи жиндир бакIалда букIуна, цониги хIажалъи гьечIеб рагIи букIунаро, рагIабазул дандраяз цIиял ссверелал, гIажаибал ссипатал, пикраби лIугьинарун рукIуна. МацIцIалълъул берцинлъиялълъул, пасихIлъиялълъул рахъалълъ кицаби цIакъго тIокIал, цIакъго гьайбатал руго. КочIолI ялъуни бокьараб адабияталълъул асаралда жаниб рекъолареб рагIи кициялълъулI цониги букIунаро. Гьеб берцинлъи-тIокIлъи гьезулI бижизабун буго гьел гIицIцIго ххалкъияб мацIцIалда гIуцIцIарал рукIиналълъ, ххалкъалда гьоркьор гIемераб заманалълъ хIалтIулел рукIун, ххалкъалълъ даимго къачIалел, камиллъизарулел рукIиналълъги. Жидерго рекIкIел асаразда, жидер анищазда, бищунго цIакъ гIумруялълъул, рукIа-рахъиналълъул хIалбихьиязда тIад гIуцIцIарал рукIиналълъги ххалкъалълъе гьел цIакъ рокьула. Ххалкъалълъ гьел чIарала, пасихIлъи рекъарал гурони нахъе хутIуларо, хола, тIагIуна. Гьедин лълъикIа-лълъикIал тIаде цIцIикIкIунел, къада-къадарал тIагIун унел, холел жал руго кицаби. ГIакъилаб калам пасихIаб букIуна, пасихIаб калам кочIолIе ккараб букIуна. Гьелълъго ратила гIемериссел кицаби шигIриял ххассиятал жиделI ругел рукIунел. ГIемериссел кIимухъилал кицаби шигIриял асарал рукIиналда лълъилниги щаклъи кколаро. Масала - Налъи бугелълъубе кьезе кIоларев, Кьвагьи бугелълъуве ине кIоларев, .... Намусги цIунани, яхIги цIунани, Чияр ракI релълъараб къо бачIунареб. .... НахулIе квер биччарай, КвасулIе бохх биччарай. ШигIруялълъул асараллъун гьел щайхха рукIинарел, кицабазда гьоркьор гIемерал ругелълъул жал ххалкъиял кучIдуздассан, цIцIар рагIарал шагIиразул асараздассан рачIаралги - Мунги чийилан ккун, чучун йикIана, Чинкир тIад бакъвараб беццаб цIулакьо. .... Найицца тIегь кванала, ТIотIоцца гъвесс кванала, ГъосолI букIун, тIотIоцца ТIогьолI бугеб наялде Дун лъаларищ, гьвелроццан, Рогьо къабихIаб бала. .... ЗахIмат бихьичIого, рахIат бокьарасс БекьичIого лъилъе, нилъ гьечIого, хур. ГIемериссел ххалкъиял кицаби ратула шигIруялълъул къануназул кьучIчIалда гIуцIцIарал. Мухъазул къадаралълъухъ балагьичIого, бокьараб кици рикIкIине бегьула шигIруялълъулаб асарлъун. ГьезулI батула шигIруялълъе ххассиятал киналго рахъал - къокълъиги, магIнавияб кIодолъиги, мацIцIалълъул берцинлъи-пасихIлъиги, гьаркьилаб рекъейги, кутакал ссипаталги. ШигIруялълъул киналго ресал - дандекквеял букIинги – гьел киналго кицабазулI цIакъго гIемер хIалтIизарун ратула. Аваразул миллияб хъвавулаб адабият цIилъизе, ццебе тIезе байбихьана 17-леб гIассруялда. ГIолохъанаб адабияталълъ мугъчIвай гьабулеб букIана ххалкъияб кIалзулаб махщелалълъул гIадатаздеги хIалбихьияздеги. Адабияталълъул тIоццерессел вакилзабилъун рукIана жидер шигIрияб гьунар бугел динияб гIелмуялълъул гIалимзаби. Гьезул гьунаралълъул тайпабилъун рукIана гIумруялълъул бербалагьи, рухIиябгун насихIаталълъулаб шигIру, асслиял хъваяллъун рукIана вагIзаби, малълъа-хъваял, насихIатал. Аваразул шагIирал Къудукьа МухIамадицца (Мусаласс), ГIаймакисса Абубакарицца, Кудалисса ХIасаницца, ГьаракIунисса СагIидицца, СсугъралIа ГIабдурахIманицца адабияталълъул асслияб масъалалъун рикIкIунеб букIана ххалкъалълъ битIараблъун рикIкIунеб адаб-хIурматалълъул кьучIчIалда магIарулазе тарбия кьей. Гьединлъидал пайда босулаан бербалагьиялълъул ххассияталълъул малълъа-хъваялълъулал, вагIза-насихIаталълъулал асараздасса. КигIан кутакав рагIул устар Къудукьа МухIамад вукIаравали цохIо гьал мухъаздассанги бихьула - «МагIарда гIазу буго, ГIоралда накIкI лъун буго, Бодул кутак хун буго, Ханни парччахIав вуго». (БотIрол рас хъахIлъун буго, Беразда накIкI лъун буго, Черххалълъул хIал хун буго, РакIкI гIолохъанго буго». Гьал рагIаби рекIкIехъе лъалел ригь араз кигIан гIемердай кици хIисабалда гьал рехссарал?! Кудалисса ХIасан - «ТIанчIчIи гIемераб гъеду гъоссоцца гIорцIцIуларо, Хъизан кIудаб рукъалълъул гъасстIа рагъ камуларо, Херлъун тун эбел-инссул зигара камиларо, ТIаде нилIги ралагьун, хъахIаб мусру жемаги». Гьаниб абизе бегьила: 1) Кудалисса ХIасаницца жиндирго асаралда кицаби хIалтIизарун ругилан, гьебги квеш гьечIо, 2) Кудалисса ХIасанил шигIриял мухъал кицабазде ссверун ругилан, гьебги лълъикI буго. Гьадинал кицаби - «ТIанчIчIи гIемераб гъадий гъоссол бутIа щолареб», «Хъизан кIудияб рокъоб къутI-къутI камулареб», - хIакъикъаталдаги Кудалисса ХIасанил мухъазул кьучIчIалда рижарал ратизеги бегьула. ХIарп-хIарпго данде ккунгутIиялълъе гIила букIине бегьула - ХIасаницца хъван ратила жиндирго асаралълъул роцада данде ккезарун, ххалкъалълъ жидерго кIалдир рекъон ккезарун ратила. ШигIруялдассан гIакъилал пикраби кицабазда гьоркьоре рачIунел гIадин, шагIирзабазги жидерго асаразда гIатIидго кицаби хIалтIизарула. ШигIруялда тIабигIияб куцалълъ гьезул рекъеялълъги бицуна кигIан кIудияб бухьенги гIамлъиги кицабаздаги шигIруялдаги гьоркьоб бугебали. Мисалалълъе босизе бегьула ЦIцIадасса ХIамзатил «ГIумруялълъул дарсал» абураб назму. Назму гIуцIцIун буго 104 кечIалдассан. ХIамзатицца жинццаго аххириссеб кечIалда бицунеб буго гьеб назму кин хъварабали, кьочIчIое щиб босарабали «Адабиял дарсаздассан Данде гьабун, хъвараб назму». ГIемериссел кучIдузда руго кIимухъилал ххалкъиял кицабиги живго ХIамзатил кIимухъилал абулел куцалги каламалги. Назму лIугIизегIан щибаб кечIалда ххадур лъун руго гьел цоцаздасса тIезарулел ишараби. Гьелълъул магIна кколаро кучIдузда гьоркьоб кинаб букIаниги магIнавияб бухьен гьечIилан абураб. ХIамзатицца гьелълъулги хIисаб, пикру гьабун букIине ккола. Ххадур-ццере ругел кучIдузул ххал гьабураб меххалълъ, гьезда гьоркьоб абулеб жоялълъул бухьен батула, масала - адабалълъул, гIадамазул гьоркьоблъиялълъул, чияссдеххун букIине кколеб бербалагьиялълъул, мунго кинав вукIине кколев, цогидаздасса тIокIлъун, хьвада-чIвадизе бегьунгутIиялълъул ва гь.ц. магIнабазул кицаби асскIосса гIебеде руго. Гьединлълъидал батила гьаб назму цIцIалулелълъул чваххун бачIунебги. Гьебго мурадалълъе гIоло батизеги бегьула, назмуялда киналго кочIол мухъал руго микьго гьаркьазул. Кицабаз тIалаб гьабулелълъул «рагIабазе къварилъиги, магIнаялълъе гIатIилъиги», ХIамзатицца, гьеб рахъги хIисабалде босун, бищун батила гьединаб куц. Гьессул шигIрияб гьунаралда кIун буго батIи-батIиял роценазул кицаби, магIнаялълъе, чваххиялълъе кигIан гьитIинабги мукъссанлъиги ккечIого, цо роценалде рачине. Назмуялълъул тIоццебессеб кечIалълъул буго махссаро-ххочIалълъул кици: «Щибаб жо гIемерлъанагIан ГIадат буго учузлъулеб, ГIажаиблъи, адаб кинаб, ГIемерлъидал ххиралъулеб». Гьаб хъван буго живго ХIамзатие ххассиятаб махссаро-ххочалълъул куцалда. ХIамзатицца гьаб назмуялда хIалтIизарун руго батIи-батIиял битIунхъваялълъул куцал. «Воре, чIухIи гIодоб реххе, ГIадамазул къимат гьабе, ГIамал гьитIинавлъун вукIа, Гьалмагъзабазе рухIги кье». «ДулI гьечIеб рецц гьабунилан, Гьелдасса, воре, воххуге, Бугеб гIайиб рехссонилан, Вихха-ххочунги лIугьунге». Гьаниб абизе бегьила ХIамзатицца дол жиндасса ццере рукIарал ГIаймакисса Абубакарил, Кудалисса ХIасанил ва цогидазулги насихIаталълъулаб, малълъа-хъваялълъулаб куц хIалтIизабун бугилан. Руго гьадинал куцалгиги: «Живго жиндие гIурав чи ГIадамазе басралъула, Боххараб гьумер бугессул Гьалмагъзаби гIемерлъула». .... «ГIадамассул тIадегIанлъи РагIад гIадаб жойин бугеб, Мун вортанагIан лIугIулеб, Мун лIутанагIан бортулеб». ЦIцIадасса ХIамзатицца гьарурал хIалтIабазда тIад хIалтIараз рикIкIунеб буго назмуялълъул щибаб кIимухъилаб калам ккола щибго хиси гьабичIого босараб ххалкъияб кици яги аби, ялъуни гьездаго релълъинарун гьарурал хъварассул абулел куцал. ХIамзатицца жинццагоги назмуялда чанго бакIалда бихьизабулеб буго ххалкъиял кицабаздассан, абияздассан пайда босун букIин «Воре, дуцца гьалмагъассе Гьев реххизе гвенд бухъуге, Бухъаралълъув мунго ккола, Кици гьедин бачIун буго». .... «Гьабулеб хIалтIиялде мун ХIелекогун цадахъ вахъа, Радал вахъарассул кьегIер ЦIцIуяб абун кици бугин». Щай ХIамзатицца, кицаби, абиялги гьоркьоре рачун, гьаб назму хъван бугеб? РакIкIалде ккола - 1) ххарбихъего ругел ххалкъиял кицаби ХIамзатицца кочIолаб куцалде рачун руго. Гьединаб куцалълъулI берцинлъиги букIуна, гьелълъ асарги цIцIикIкIун гьабула, ракIалда чIчIолебги букIуна, 2) гIемериссел кицабазда букIуна хъвалссарабги бахчарабги магIна. Киназдаго гуро гьеб бичIчIулеб. ХIамзатил тIадежураяз кумек гьабулеб буго кицабазул магIна рагьизе, 3) назмуялде росарал киналго кицаби руго чияссул хьвада-чIвадиялда, гIамал-ххассияталда ххурххарал, аза-азар гьединаздасса тIасса рищарал, 4) гIадамазул хьвада-чIвадиялдасса кIкIвар кьезе ккараб суал ХIамзатил заманалдаги букIун батиларин, гьаб жакъаги гьечIилан абуни, мекъи ккеларо. Бихьулебги буго, бичIчIулебги буго назму ХIамзатицца гьелълъие гIолого хъвараб букIин. «Заманаялълъ гIадамазе гIемерал дарсал кьола, ГIакълаби данде реххани, бахчарабги загьирлъула». КечIалълъул бутIалълъул тIоццебессеб бутIа буго ххалкъияб кици, кIиабилеб бутIа буго ХIамзатил тIадежубай. Гьаб кIиябго, биун тIурабгIанги, цоцалълъ рекъонги ккун буго, кIиабилелълъ ццебесселълъул магIнаги дагьабги гIатIид гьабун буго. Гьеб кIиабилеб бутIаги кици гурилан лълъицца абилеб? «ГьацIцIулI хIеги хIанилI расги камуларилан абула, Кинабго рахъалълъ рекъарав чи къанагIатги вукIунаро». Гьаниб бугеб ххалкъияб кици буго гIемераб бакIалда, гIемераб магIнаялда хIалтIизабизе бегьулеб. ШагIирасс рагьун кьолеб гьеб кициялълъул бищунго асслияб магIна. Назмуялда руго ХIамзатицца махщалида цо кечIалъул бутIаялде рачарал кIи-кIи кициги - «Бицунеб дур рагIиялда гIакълу ццебе ккезе гьабе, Ца таралълъ мегIер толелълъул, гIантаб ххабар ххулжиниб лъе». Ххадур ххалкъияллъун лIугьарал живго ХIамзатил кицабиги руго назмуялда - «Воре, дуцца дурго кIалдиб кIигIаркьелаб мацIцI хьихьуге, МацIцIалда ракьа гьечIилан, бокьанщинабги бицунге». .... Чияцца къан цIцIвилеб хIалалълъ цIакъго виччунги вукIунге, Къокъидго векилеб куцалълъ квешго вакъванги вукIунге». .... «КигIан уяб букIаниги, мунго дуццаго веццуге, «Дун», «дие», «дир», «дицца» - йилан, цIцIекIал рагIаби рицунге». Цо-цо ххалкъиял кицабазда ххадур ругел ХIамзатил тIадежураялги ххалкъалълъ кицаби хIисабалда хIалтIизарулел руго. ХIамзатицца ххалкъиял кицабаздассан пайда босун буго кIиго батIияб къагIидаялълъ - 1.Кицаби росун руго баянго, кицабиги лълъидаго лъаледухъ - «Цо ккве, цер ккве» - йилан кициги бугин, Кинабго жоялда щай мун речIчIулев? .... «Налъи холарин» абун, «би бакъваларин» абун, Умумузул кициялълъ кунел руго гIадамал. .... «Жиндир бохх бекичIессда Боххдул унти лъаларо», Рагъул лIар гьекъечIессда Рагъул бухIи лъаларо». .... «Маян кьураб босичIесс Кьеян гьаризе ккола, Кьалги тун, рекъел босун, Ваццал гIадин рукIун лълъикI». 2.Кицаби жиндирго рагIабазда гъорлI рессизарун - Дир рукъалълъул къадал гIундул гIемерал, ГIалхул берал бацIил гIадал цIцIодорал. «Къададаги гIундул ругел, гIалхудаги берал ругел» Гьаниб абизе бегьила - ХIамзатицца ххалкъалълъухъаги босун бугин, ххалкъалълъе ХIамзатиццаги кьун бугилан. НилIее гIакъилал асарал нахъе тарал, ялъуни ццерессел умумузул рагIаби жидерго асаразда жанир, хъирмида месед бекьулеб гIадин, дагьалги камил гьаруразул цIцIарал гIемер руго. Гьединал руго Инххосса ГIалихIажияссул, НитIасса ГIалихIажияссул, Кудалисса ХIасанил, ГьидалIа МухIамадил, ХъахIабросулIа МахIмудил, ХIамзатил Расулил цо-цо ххалкъиял гьанир рехссон ругел мухъал - «Меседил кисиде квер щоларищан РорчIарал сардазул хIисаб щвеларо. ГIарцул таргьа бортун батуларищан РукIкIарал дир къоял рикIкIун кIвеларо». «ЗахIмат бихьичIого рахIат бокьарасс БекьичIого лъилъе, нилъ гьечIого, хур». Инххосса ГIалихIажияв «Огь, берцинай, берцинай, БецичIого ссан тарай! Огь, чIухIарай, чIухIарай, ЧIарачIого хур тарай!». «Огь, бочIораб чIагIа, чIегIераб тIокIкIел, ЧIартил ракI бугессда чармил ракI гъолеб». НитIасса ГIалихIажияв «МацIцIихъаби цIцIикIкIани, РагIи-мехх камуларо. РагIуда нахълIугьани, Ургъелал тIагIунаро». «Гьекъелгун хъалияналълъ Чи нуралда толаро, Чияр гIайиб цIеххеялълъ ЦIцIикIкIун пайда кьоларо». Кудалисса ХIасан «Рощнол гъуниялда гъорлI Надир жавгьар батула, Кодой босизе чIухIун, РощнолIго жавгьар тоге. ГIабдалассул мацIцIалълъги ЦIцIодораб жо малълъула, Щиб гьессул рагIийилан, ГIин тIамичIого тоге». ГьидалIа МухIамад «На тIогьода чIчIола, тIутI къеда чIчIола», «Дунял-гIаламалълъе гIищкъул рукъги бан, Дун къотIнов ххутIана къадал ракьанда». МахIмуд ХIамзатил Расулицца кIудияб къимат гьабулаан кицаби-абиязул. Гьесс кицабазе кьураб къиматги буго, «кицаби шигIруялълъул тIогь колилан», кицаби данде гьарурассде хъвараб кечIги буго. ШигIруялда жиндирго ххассаб, цогиязулалда релълъинчIеб нух букIаниги, ирсалълъе ццебеккун букIараб лълъикIаб щинаб босиги милиял гIадатазе ритIухъав вукIинги Расулил махщелалълъе, шигIрияб гьунаралълъе ххассиятаб рахълъун. Кицаби, абиял жиндирго асаразда гьесс цIакъ гIемер хIалтIизарун руго. Бищунго гIемер гьел руго Расулил «Дир Дагъистаналда». Кицаби гурелги, гьенир ругел кIалзул гьунаралълъул ххалкъиял асаралги, цогидал таватуралги, биценалги, умумузул тариххалда ххурххарабги. Кицаби руго АбутIалибилги, ХIамзатилги, Шамилилги, эбелалълъулги кIалдир лъун, жиндирго каламалдаги гIемер руго гьел. Расулил гучаб гьунаралдалъун рижарал гIемерал гъваридал магIна ругел, цо пикру бихьизабулел къокъал пасихIал каламал руго гьессул шигIруялда. Гьел гIадамаз ххалкъиял кицаби гIадин хIалтIизарулел руго - «Аралда дуцца туманкI речIчIани, бачIунесселълъ дуда гIарада речIчIула» ва цогидалги. Дагъистаналълъул гIелмияб идараялълъул ЦIцIадасса ХIамзатил цIцIаралда бугеб «МацIцIазул, адабияталълъул ва махщелалълъул идараялълъул» къассд буго «ХIамзатил Расулил шигIруялда гъваридал магIна ругел, цо пикру бихьизабулел къокъал пасихIал каламал» абураб хIалтIи. Гьеб хIалтIиялда тIад хIалтIиги гьабулеб буго. Гьединлълъидал гьаб суал къокъ гьабун толеб буго. Кицабаз нилIее бицуна нилIер умумузул тариххалълъул - кин гьез яшав гьабураб, кинал захIмалъаби данде чIварал, кин гьел рагъарал, ярагъ кисса босараб, щиб кунеб букIараб, кисса щолеб букIарабалигицин. Масала - «ГIарцул горал раниги, гуржи ганжалъиларо, Горал рахъун лъуниги, хъирмил багьа хвеларо». ПасихIаб, къокъаб чанго рагIиялдалъун гьаб кициялълъ бицунеб буго гIемерал соназ умумуз хIалтIизабураб яргъил тайпабазул, жеги гьезул лълъикIлъи-квешлъиялълъул. (Гуржиялълъа бачIараб ярагъалдасса Ганжаялдасса бачIараб лълъикIаб букIун буго. Дагьабги багьаяб Хъирималдасса бачIарабги букIун буго. Умумуз жидерго ярагъ, туманкI-таманча гIарцул гораздалъун чIухIизабулеб букIун буго). «РетIине лъарассе читари кьурав Аллагь, Чуризе лъарассе мандани кьурав Аллагь!». «Мазандаран дарай диеги щвечIо, Жулпа катаналалда дунги рекъечIо» гIадал кицабаз бицунеб буго цо заманалда магIарулаз ххам ХIамшаралдасса босулеб букIараблъи. Цо-цо меххалълъ кIиго-лъабго рагIиялдалъун кициялълъ ишара гьабула цо кинаб бугониги лIугьа-бахъиналде. «ГьитIинаб жо кIодо гьабуге», - ян абурал ГьидалIа гIакъилассул къокъал рагIабаз ццере чIчIезарула ражидул бухьараб жо сабаблъун рагIиятчиясс чIварав ххунздерил ханассул гогьав васассул къисмат ва нилIер гIумруялдаги данде чIвалел гьединалго цо-цо лIугьа-бахъинал. «Къажарассулги хIамилги бахIарлъи-херлъи лъаларо», «Гьой буго гважуцца ичIго гьабулеб жо» - ян абурал кицабаз кIочене тун гьечIо магIаруласс ХIамшар-шагьассул гIакълучагIазе кьураб, гьел руцIцIун чIчIезабураб жавабалълъулги, гьевго магIаруласс, шагьассул гьойги чIван, гьессул азбаралда бахъинабун букIараб хъуялълъул, рихха-ххочиялълъул хIакъалълъулI бугеб гIажаибаб бицен. Гьал нилIер «гьитIинал гIакълучагIаз» нилIее тарбия кьола, кисса кирего бахIарчилъиялде, намус цIуниялде нилI ахIула. «Бежун яхI кварассул керен бухIаги», «Бикъуге – хIинкъуге, гьересси бицунге - нечоге», «ЛълъикIав чияссе – цо рагIи, лълъикIаб чое – цо цIцIал», «Цо лахIзаталълъ ияхI гьабе, мунго бахIарчи вахъине» - гIадал яхIги рухIги бащад цIунарал, бахIарчиял умумузул рагIаби лълъикIав магIарулассда хабал рагIалде щвезегIан кIочон толаро. ГIемер ратула цоялълъ бицунелда цогиялълъ бицунеб жо данде кколарел, цояб цоялълъе гIакссалда ругел кицаби «МагIарде гъуниги, хIамицца заз гурони кунареб». «Рес къотIани, хIамицца зазги кунеб». «ГIабдалассде данде мунги гIабдаллъун вукIа». «Цояв гIадалав вугони, дандиявгIаги цIцIодорав вукIине ккола». РакIалде ккезе бегьула гьаб кIиябго кициялълъул кинаб битIарабилан. КIиябго битIараб буго. Щайгурелълъул кициялълъул магIна бичIчIизе ккола бакI бихьун. Жинццаго кициялълъги нилIеда, «РагIи ургъун бице, кици бакI бихьун тIаме», - ян малълъулеб буго. БакI букIуна, гIабдалассда тIадги рекъон, «битIараб буго», - ян тезе кколебги (ххассго гьедин тезе ккола гьакълицца гьавурав гIабдалги бугIа рекIарав гIабдалги). БакI букIуна, дандиясс гIадалаб-гIантаб жо гьабулеб бугони, гьев битIараб нухде вачине кколебги. Аваразул цо-цо кицаби руго, цоцазде данде кколарел, батIи-батIиял пикраби ричIчIулелги (цоял доре цIцIалел, цогияз анире цIцIалел) - «БахIарчи хъабчилI ватула» абураб кици хIалтIизабула бахIарчи мискинзабазда гьоркьосса вахъуна абураб магIнаялда. Гьеб кициялълъул магIна дагьабги кутак гьабулеб гьадинаб ссверелги буго - «БахIарчи хъабчилIин ватулев». Гьаб ссверелалълъ баянго бичIчIизабула, хъабчилI гурони, чухъилI (бечедазулI) бахIарчи вукIинего вукIунаревилан абураб пикру. Цин-цин гьебго кици «БахIарчи хъабчилIги ватула», - ян ссверизабула. Гьеб меххалълъ гьелълъул магIна букIуна бечедазе бокьухъе - «БахIарчи чухъилI вукIуна, хъабчилIги ватизе бегьула», - абураб магIнаялда. ГIуцIцIиялълъул рахъалълъ бищунго кIкIвар бугел ва рекIкIелIе рортулел руго, бакI бихьун, кIалъалессул пикруги бичIчIулел къокъ гьарурал куцал - «Бералда бихьараб – битIараб, гIиналда рагIараб - гьересси», «Бер – битIараб, гIин - гьересси». «АбухIанипацца хIама биччачIони, ХIанукацца оц биччалареб», «АбухIанипал – хIама, ХIанукал - оц». «Даран лълъикIаб буго «ма», - ян дуццаги кьураб, «ма», - ян диццаги кьураб», «Ма – дуе, ма – дие». Руго, жал рачIарал ссверелаздасса болмацIцIалде ссверизаруни, рагьукъал гьаркьал такрар гьариялълъ лIугьинабулеб пасихIлъи холел кицаби. Гьединал руго - «Оц гьечIессул хIур кIудияб, хIама гьечIессул гьир кIудияб», «ГIемер цIейги цIцIар гуро, цIечIого рилълъинги рецц гуро», «Багьаралда гьимараб бани, гьеберго къо тIокIаб бала», «Бидаяб чу гIадин вукIа, чалияб куй гIадин вукIа», «Гьанал ругъун гьудаларо, гьод ххалатил ругъун гьудала» гIадал. Аваразул кицабазда гьоркьор ратула кициялдеххун кIкIвар цIцIикIкIиналълъул мурадалда, батIияб мацIцIалъул рагIаби жураралги - «ЛъарагIалде унилан яман яхшилъуларо», «ГIурусазул «незнаю» нусго туменалълъул багьаяб», «Ххунги ччунги - ярамас», «ГIунги букIаго – патихIа» гIадал. Кицаби цIцIалулезда данде чIвала цо-цо кицаби, жидерго тIоццебессеб балагьиялда мекъаллъун рихьулел - «ГIакълу гьечIев чияссе гIакълу кьоге», «ХIама гьечIессухъе хIамаги биччаге, оц гьечIессухъе оцги биччаге», «Тушманассеги лълъикIлъи гьабе» гIадал. НилIее нассихIат гьабулел гIакъилал умумузул гьел рагIаби мекъал гьечIо, щайгурелълъул цин, гIакълу кьелалде ццебеккун, гIакъилассда лъазе ккола дандияссул бетIералълъ жиндир гIакълу босилищ, ялълъуни жиндир гIакълу-малъи гIададайищ ккелебали. Гьаниб бугеб тIоццебессеб кициялълъул къагIида ккола Инххосса ГIалихIажияссул рагIабиги - «РощногохIтIа ссахIги лъун, ТIаде къали чIехьани, Ункъо ссахI заялъулеб Лъазе ккараб жо буго». КIиабилеб кициялълъул хIакъалълъулIги, яхI бугел, мискинчияссул хIалтIи гвай бан лIугIизабун кьолел нилIер умумуз абизе рес гьечIо, хIамаги оцги гьечIев мискинчияссе кумек гьабугеян. Гьезие бокьун буго цого къоялълъ гьев жиндир бугебщинаб хIалтIи лIугIизабизе виччагеян абизе. Лъабабилеб кициялълъул хIакъалълъулIги, тушманассе лълъикIлъи гьабиялълъул магIна гуро тушманассе хIелхIеди. Гьеб магIарулассул намусалълъ кидаго къабул гьабуларо. Гьелълъул цо магIна буго - квешлъи гьабулев чилъун вукIунге, кидаго лълъикIлъиялълъул рахъ ккве абураб. Гьеб данде ккола лъарагIазулилан магIарулаз абулеб, жидерилан къажараз абулеб цо кициялдаги - «Яхщилихъгъа яхшилихъ гьар гишини ишидир. Яманлихъгъа яхшилихъ эргишини эшидир». «ЛълъикIлъиялде данде лълъикIлъи лълъиццагоги гьабула. Квешлъиялде данде лълъикIлъи бахIарчиясс гьабула». КIиабизеги, магIарулазулI батараб намус буго къурав чи хIакъир гьавулареб, тушман вугониги, аман гьарун вачIарассе кумек гьабулеб, ккани, гьессие гIоло рухIги кьолеб (ракIалде щвезабе - «ЛълъикIаб бугъицца къуралде лIар хьвагIулареб» абураб кициги). БатIи-батIиял ххалкъазул кицаби данде ккуни, гьезулI гIемераб гIахьалаб жо батула. Цо-цо кицаби цIакъго цоцада релълъарал, цояз цогидал такрар гьарурал гIадал ратула. Гьеб рахъалде пикру щун буго П.К. Усларилги - «МугIрузул ххалкъазул гIемериссел кицаби, гIурусазул ва цогидал Эребиссезул кицабаздасса хIарп-хIарп ккун руссинарурал гIадал руго, гьел лълъиццаниги руссинарурал гьечIониги». «Дагъистаналда гIумру гьабулел (ххалкъал) кигIан батIиял ратаниги, гьезул гIемериссел кицаби цоцазде данде ккола». Щибаб кициялълъул милияб лIугьиналда, бачIараб бакIалда тIад хIалтIарав А.П. Назаревичасс хъвалеб буго - цого магIнаялълъул кицаби чанго батIияб милаталълъул ххалкъазул кицабазда гьоркьор ратанила. Гьезул батIалъи бугила цохIого цо мацIцI батIияб букIин. Гьеб кицабазул, абиязул релълъеналълъ нугIлъи гьабула кицабазул, абиязул милатазда гьоркьоссел бухьенал рукIиналълъе. БатIи-батIиял ххалкъазул рухIияб маданияталълъул гIамлъи букIин бухьараб буго гьез нахъа тарал тариххиялгун маданиял гIассрабазул гIамлъиялда. Цого тайпаялълъул лIугьа-бахъиназ рижизарун руго релълъарал пикраби ва цого къагIидаялълъ асар гьабун буго рухIияб маданияталъе, ххассго кIалзулаб гьунаралълъе. Кицаби кин рижулел, кисса росулел, киссан рачIунел? ГIадамассул ххассият буго жинда бихьараб, рагIараб кIкIвар бугеб жо рекIкIелI цIунулеб. КъваригIел ккараб меххалълъ гьел къватIиреги рахъулеб. РакIалдаго гьечIого, кIалъалаго, щибниги бицунаго, чияссул кIалдиссан рачIуна пасихIал, гъваридал рагIаби. Жигар бахъула гьединал рагIаби ракIалда цIунизе. Ххассго гьединал рагIаби рукIуна гIакъилал чагIазул, шагIиразул каламалда. Бокьарав гIадатав чияссул кIалдиссанги ине бегьула гIакъилаб-цIцIодораб калам. Цогиясс кIалдибе босани, пуланав чиясс гьадин абулаанилан, лъабабилесс, ункъабилесс цIцIарги абичIого, такрар гьабун, гьеб, кицилъун лIугьун, ххалкъалда гьоркьоб тIибитIизе бегьула. Мисал - Ххунзахъа гIадатияв векьарухъан ГъазимухIумил ГIумарил кIалдиссан арал руго кицилъун лIугьарал гьал рагIаби - «НилIерго гъоссотIассанила нилIго хъущтIулел». Гьединал кицилъун лIугьарал рагIаби, абурассул цIцIарги рехссон, тIехьалда гIезегIан руго. НилIер ххалкъалълъ кицаби киссан щваниги росун ратула - жидеда гьезул мацIцI лъалел батIиял ххалкъалдассан, гьезул тIахьаздассан, нилIерго адабияталдассан (шагIиразул ва ххалкъиял асараздассан), диниял тIахьаздассан, МухIамад аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисаздассан. Къуръаналдассан, МухIамад аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисаздассан рачIаралги ратула нилIер кицабазда гьоркьор. Дибирзабаз, имамзабаз жидерго хутIба-вагIзаялда рехссарал Къуръаналълъул аяталги, Аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисалги, гIалимзаби-устарзабазул гIакъилал пикрабиги гIенеккун рукIараз, Къуръан-хIадисалълъул цIцIарги бахъичIого, гIемер такрар гьариялълъ, шагIирзабазул асараздассан гIакъилал мухъалго гIадин, рачIун ратизе бегьула кицабазда гьоркьоре. Масала, МухIамад аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисазда цIакъ релълъарал руго ххадур рехссарал кицаби-абиял - «Киналго мурадал тIуран дове щивниги инчIевила», «Лъималазе алжан эбелалълъул хIатIикьила», «Метер хвелел гIадин динги гьабейила, кидаго хвеларел гIадин дунялги гьабейила». Рижиялде балагьун, кицаби-абиял рикьизе бегьула гьадинал тайпабазде - 1.Ххалкъалда гьоркьор рижарал. 2.Адабияталдассан росарал. 3.Маргьабаздассан рачIарал (росарал). 4.Унго-унголъун ккарал лIугьа-бахъиназда, биценазда тIад рижарал. 5.ТIабигIаталда кколел лIугьа-бахъиназда ххадуб ххалкквеялдассан рижарал. 6.Диналдассан, МухIамад аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисаздассан росарал. 7.БатIи-батIиял ххалкъаздассан росарал. Кицаби дандчIвала батIи-батIиял жалазда, ярагъ-матахIалда, заназда ва гь.ц. рикIун хъваралги. Тарихчи МухIамадилазул Расулицца жиндирго «Дагъистаналълъул ххалкъазул гIадатал» абураб тIехьалда рехссолел руго гьединал хъвай-хъвагIаял - «Жиндир намус цIунуларев заман щвелалде хола» (ГIашилтIа хабзалалълъ бугеб зонода бугеб хъвай-хъвагIай). Шамил имамассул шапакъатазда - «Ххадуб кколелълъул пикру гьабулев бахIарчи вахъунаро». Ххунзахъа кIудияб цIцIаралълъул бугеб рагъулав ГIалиханазул МахIсудил заниялълъул ганчIида бугеб хъвай-хъвагIай - «КIудиял ишал гьарурав чияссул, живго хваниги, цIцIар нахъе ххутIула». Кицаби тIехьалда лъолел къагIидаби. Гьеб буго кицаби ракIариялдассаги захIматаб суал. В.И.Далицца рахъ ккун гьечIо тIехьалда кицаби алипалълъул тартибалда лъеялълъул. Гьедин тIехьалда кицаби лъей гьесс рикIкIунеб буго кицабаздеххун тIасса-массагояб бербалагьилъун. «Гьеб къагIидаялълъ кицабазул тIехь гIуцIцIани, - ян хъвалеб буго Далицца, - гьеб цIцIалулессул пикраби риххула, тIоццебессеб гьумер цIцIалулаго, гьев ссвакала. Цоцазда ххадур-ццере ккола батIи-батIиял магIнабазул кицаби. КъваригIараб магIнаялълъул кици балагьизе захIмалъула. Гьединлъидал магIна релълъарал кицаби цо бицунеб жоялълъул алипалълъул тартибалда рукIине ккола. Цоги, гьедин гьабичIони, захIмалъула ххалкъалълъул рухIияб ва хьвада-чIвадиялълъулаб ххасслъиялълъе кицабаз абухъе къимат кьезе». В.И.Далицца жиндирго тIехьалда кицаби рикьун руго 140-гIанассеб бицулеб жоялде. Ххалкъияб гIамаб тIахьалханаялълъул бетIер М.А.Корп Далил заманалдаго кицаби тIехьалда магIнаялде ва хIасилалде балагьун лъеялда данде вукIана. Гьесс рикIкIунеб букIана, бицунеб жоязул рикьани, къваригIараб кици балагьизе захIмалъулилан. Масала, кицаби 50-60 бицунел жоязде рикьани, къваригIараб кици кинаб бицунеб жоялда букIине кколебалиги лъалеб гьечIони, цо кици балагьизе киналго бицунел жоязде раккизе кколел руго. Цо кициялълъул чанго батIияб магIнаги букIине бегьулелълъул, цIакъ захIматаб хIалтIи ккола кицаби бицунел жоязде рикьи. ТIоццебе гьединал рикьалаби гьарурав В.И. Далилги гIезегIанго гъалатIал ккун руго. ГIадада гурелълъул аби бугеб - «Чи вихьун, бакI бихьун тIамулеб жойила кици». Чанго батIияб магIна бугеб цо кици чанго бицулеб жоялда лъейги данде кколеб гьечIо. Бищунго квеш ккараб жо – бицунел жоялги рихьизарун кьурал кицаби гьел цIцIалулез бицунел жоязда рихьизарурал магIнабазда рекъон (цо магIнаялда) къабул гьарула. 1963 ва 1973 соназда басмаялда рахъарал ГIалиханазул Зайирбегицца данде гьарурал кицабазул тIахьалги, гIемераб къоги бихьун, кицабиги бицулел жоязде рикьун, гьарурал рукIана. Гьесс абулаан - кицаби ракIаризеялдасса гьел бицунел жоязде рикьизе захIмалъанилан. Гьеб рикьиги букIана гIага-шагараб, гIемерал кицабазул рикьиялда тIадкIалъай гьабизе бегьулеб. 1973 соналълъ бахъараб тIехьалда кицаби рикьун рукIана 23 бицунеб жоялде (ватIанчилъи, захIмат, рукIа-рахъин, хъизан, цIуна-къай, гIаданлъи, гIелму-лъай, мискинлъи-бечелъи, анищал-мурадал ва гь.ц.). Алипалълъул къагIидаялълъ кицаби лъеялълъул лълъикIал рахъал ккола гьелълъул гIадатлъиги нилIеда лъалеб кици тIехьалда ххеххго батизе кIвейги. ГIолареб рахъ - цо кициялълъул къагIидаби, ххассго батIи-батIиял хIарпаздассан байбихьулел ругони, батIи-батIиял бакIазда ккола, цоцаздасса рикIкIалъула. Аххираб заманалда къватIире риччарал батIи-батIиял ххалкъазул кицабазул тIахьазда кицаби, бицунел жоязде рикьичIого, алипалълъул тартибалда кьун руго (гъалгъаязул, даргиязул ва гь.ц.). ТIадеххун рехссарал гIилабазе гIоло гьаб тIехьалда кицаби лъун руго алипалълъул тартибалда, бицунел жоязде рикьичIого. Кицаби, абиял лъазариялълъул тарихх. Кицаби, абиял цогидалги ххалкъиял кIалзул гьунаразул асаразда цадахъ лъазаризе байбихьун буго 19 гIассруялълъул кIиабилеб бащалъиялда, Кавказалълъул рагъ лIугIун ххадуб гIурус ва къватIиссел пачалихъазул гIалимзабазе эркенго Дагъистаналде рачIине рес щваралдасса нахъе. Дагъистаналълъул мацIцIаздаго цадахъ гьезул кицаби-абиял лъазабизе тIоццебе байбихьарав чи ккола П.К. Услар. Бассмаялда аваразул кицаби, абиял рахъизе байбихьана 20 гIассруялълъул 60-абилел соназда. 1963 соналълъ тIоццебе къватIибе биччана ГIалиханазул Зайирбегицца данде гьарурал кицабаздассан, абияздассан, бицанкIабаздассан гIуцIцIараб тIехь - «Авар ххалкъалълъул кицаби, абиял ва бицанкIаби». Гьелда буго кицабазул бицараб ццеберагIиги. Дагъистаналълъул ххалкъазул кицабазул, абиязул, бицанкIабазул хIакъалълъулI тIоццессеб рагIа-ракьанде щвараб гIелмияб хIалтIи хъван буго гIалимчи М.М.ХIасанилазуласс. Авар кицабазда тIассан гIелмиял хIалтIаби хъван руго - ГIалилазул МухIуцца ва ГIабдулагьилазул Резедацца. Кицаби данде гьариялълъул тарихх ТIоццере авар кицаби, абиял данде гьаризе байбихьарал, ххадурги кIкIвахI гьечIого гьел данде гьарурал чагIи ккола ЧIчIохъа гIалимчи АбакархIажиги Ххунзахъа ГIалиханассул Зайирбекги. РакIарарал кицаби гьез, цогидал кIалзул гьунаралълъул асаралгун цадахъ, араб гIассруялълъул 20-абилеб гIассруялълъул 30-абилел соназда Дагъистаналълъул тариххалълъул, мацIцIазул ва адабияталълъул гIелмиябгун цIехх-реххалълъул идараялълъул хъвавулал асаразул бакIалде кьун руго. 500-600 гIанассел кицаби данде гьарун руго Кичалазул МухIамадиццаги Дилималдасса малълъарухъан ХIажилазул ГIизудиниццаги. Кицабиги кIалзул гьунаралълъул цогидал тайпабиги ракIариялълъе кIудияб хIалтIи гьабуна А.П.Назаревичассул жигарчилъиялдалъун 70-абилел соназда Дагъистаналълъул Пачалихъияб Малълъуялда гIуцIцIараб цIцIалдохъабазул кици-абиязул идараялълъ. Бассмаялда рахъарал авар кицаби 1. 1862 соналълъ Петербуралда бугеб бассмаялда бахъана А.Шипнерил авар мацIцIалълъул къокъаб тIехь, 1873 соналълъ – авар хъваязул тIехь. 2. П.К.Усларил 1889 соналълъ Типлисалда бахъараб «Кавказалълъул мацIцIал, МацIцIал лъазари, Авар мацIцI»-алда буго битIунхъваялълъе мисалал хIисабалда кьураб 28 кици. 3. 1908 соналълъ Шурагьаб бугеб М.Мавралазул бассмаханаялда бахъараб ЧIчIохъа ГIабдулагь-хIажицца данде гьабураб «ТIасса рищарал вагIзаби» («Хуласатул-МавагIиз») абураб мажмугIалда руго «Инххосса ГIалихIажияссул кицабиял рагIаби». 4. ГIалиханазул Зайирбекицца данде гьабураб «Авар ххалкъалълъул кицаби, абиял ва бицанкIаби». МахIачхъала шагьар, 1963 с. 5. ГIалиханазул Зайирбек. «Авар кицаби ва абиял». МахIачхъала шагьар, 1973 с. 6. С. ГIалиханазул «Авар ххалкъалълъул кицаби ва абиял». МахIачхъала шагьар, 1991 сон. (лъималазе бахъараб). 7. Кицаби рахъана «Гьудуллъи», «Лачен» гьитIинал тIахьазда, «ХIакъикъат» гезталда ва «ХIакъикъат» гьитIинаб тIехьалда, авар мухъазда рахъулел гезтазда. 8. ГIурус мацIцIалда дагьалго аваразул кицаби руго А.П.Назаревичассул «Дагь-дагь ккун ракIарурал» абураб тIехьалдаги. МахIачхъала шагьар, 1997 9. Турк мацIцIалдеги буссинабун, ГIалиханазул Зайирбекицца данде гьарурал авар кицабазул ва абиязул тIехь бассмаялда бахъун буго ДжахIбар Барласицца, Турк, Ялова, 1999с.

Гь h Гьа, гьобол! Же, лъимал! Гьа, мали! Гьа, къвал! (чияссул хвел лахІзаталълъул жо). Гьаб дуниял ссверун ссвердарав дида годекІаниб буго месед батулеб. Гьаб дуниялалда ххадур нилI рилълъани гурони, дунял ххадуб цΙцIазе нилIеда кIолареб. Гьаб кІочон тараб бихьугегийила. Гьоболассул бакІалде щведал, гьессул хъизан ятун йиго чІчIегІерги бан. Щиб-кинан цІеххедал, гьелълъ бицун буго росс хванилан. Гьоболасс зигараги бан, жиндирго пашманлъи загьир гьабун буго. Гьелълъ данде: «Гьаб кІочон тараб бихьугеги!» – ян абун буго. Гьоболассда ракІалде ккун буго гьалдасса кІудиябгийищин чияссда пашманлъи-къварилъи бихьулеб. КІиго соналдассан гьоболассул бакІалде щвейдал, гьезул жакъа – метер чІчIужу ячинеян вукІарав васги хун ватун вуго. Гьоболасс васассул эбелалда зигара бан буго. Гьанжессаги гьелълъ додинго, гьаб кІочон тараб бихьугегиян, жаваб кьун буго. ВахІин, гьалдассаги кІудиябгийищин чияссда къварилъи бихьулебан гІажаиблъи гьабун буго гьанжеги гьоболасс. Цо кІиго соналдассан нахъеги ккун вуго гьав добго росулIе. ЦІакъ къваридго, пашманго ятун йиго гьоболассул лълъади. Щиб ккарабан гьоболасс гьикъилалде, гьелълъ абун буго: «Гьанже бихьана, вацц, дида доб кинабго кІочараб! Я кваназе квен гьечІо, я гьеб босизе бакІ гьечІо! ХхантІан тІадеги вахъун, гьобол азбаралде ун вуго ва хІобода бухьун букІараб жиндирго чу хъун буго. Гьелълъул гьанги гьоболассул лълъадуеги цогидал ракъаразеги бикьун буго. Гьаб кІочон тараб бихьугегиян абурабила гирун унеб бетІералълъ (Гьеб кІочон тарабги щибдай букІунаян ххадув валагьарассда бетІер цІадабе кколеб бихьарабила). Гьаб лълъади ячинги лъимал гьариги Лъаларезда ккола цІакъаб жо гІадин; ГІумруялълъ гьездассан бихьараб канлъи Цо къоялълъ гьез кьураб кьогІлъиялълъ чІвала. Гьабги добги ххабар щай, лълъикІаб ретІе, лълъикІаб кванай. Гьабе, цинги гьури киссан бугебалиги лъай. Гьаби рагъулел ратани, гьардохъаби роххулелила. Гьабигьан вакъуларев, кочІохъан гІорцІцIуларев. Гьабигьанассда гьабил дваргъи рагІулареб, дабагъчияссда дабгъил махІ чІвалареб. Гьабигьанассул чед кІудияб, чанахъанассул гьан кІудияб. Гьабигьанассухъе гьоко къачІазеги унге, къебедассухъе ретІел букъизеги унге. Гьабида гІентІеро базеги маххщелила къваригІунеб. Гьабие магъало гурей, корое баркала гурей. Гьабизе бигьалъулеб – биххизе захІмалъулеб (ригьин). Гьабизе бокьани, кІолареб хІалтІиги букІунареб; тезе бокьани, тезе кІолареб гІамалги букІунареб. Гьабизе бокьани, кІоларебги лъаларебги жо букІунареб. Гьабизе гьитІинаб, бицаде кІудияб жойила гІаданлъи. Гьабизе – дие, квине – дуе. Гьабизе жо тІагІарасс гІомо борлIулебила. Гьабизе захІмалъулеб, биххизе бигьалъулеб. Гьабизе – Каримие, кваназе – ГІашурае. Гьабизе лъалеб гьечІони, лъалессда гьикъе; баччизе кІолеб гьечІони, кІибикьун босе. Гьабизе лъарассе – квасул дуниял, кваназе лъарассе – нахул дуниял. Гьабизеги лъа, кваназеги лъа. Гьабизеги лъалев, квинеги лъалев. Гьабизеги лъаларей, лъазабизеги бокьуларей. Гьабизеги лъаларей, кваназеги лъаларей. Гьабизессеб тарав, тезессеб гьабурав. Гьабил гІентІеро гІадин, гІемерги гаргадуге, хІехь гІадин, вуцІцІунги чІчIоге. Гьабил кІатІкІатІалълъгІанги кІал данде бачунарей. Гьабил охх унеб букІаго, кІусурто хханждал цІеларо. Гьабил хІал гьабигьанассда лълъикІ лъала, богол хІал богогьанассда лълъикІ лъала. Гьабихъ вугев вакъуларо, корохъ вугев вугьунаро. Гьабихъ ххунеб жо – ролI, кваналеб жо – тІахьди. Гьабихъа хъанда гІадин. Бакъараб хъанда гьабихъе арабила, гьобо чІчIикІанигІаги цодагьаб мадар ккелилан хьулалда. Гьабил нуцІцIаги рахан батун, гьеб, чараги хун, нахъбуссине ккарабила. Гьабихъги къвачІа нах бахараб рекъолилан абулебила гІонкІкІоцца. Гьабихъего ссверулеб дуниял, чадихъего бекулеб. ГьабичІеб жоялълъул цІцIар рагІулареб. ГьабичІезе гьечІилан магъилI хІанчІчIиги ахІдолелила. ГьабичІого теялдасса кватІун гьабиги лълъикІаб. ГьабичІони букІунареб, кквечІони батулареб. ГьабичІониги гІолеб гьабуни, гьабизе кколеб ххутІулеб. ГьабсагІатищ, дагьаб нахъайищ? КІиго вацц вукІун вуго, гьитІинав бечедав, кІудияв мискинав. Бечедасс мискинассул сан гьабулеб букІун гьечІо. КІиявго цоцалълъ барщунги рукІун руго. Бечедассул рукІун руго цадахъ квана-гьекъолел, жидеде гьессул божи бугел гІемерал гьудулзаби. Цо къоялълъ гьитІинав ваццассул чІчIужуялълъ россассда абун буго: «Ваццги нахъегІан тун, дуцца чадил гьудулзаби ццере кколел руго. Цинги, дуде къо ккани, дуе вацц гурони ватизе гьечІо. Дуе бокьани, цо хІал бихьизеги бегьила» – ян. Росс хІал бихьизе разилъун вуго. Цо кІудияб дегІенги хъун, гьез гьелълъул къулагІиялда мусрал ран руго. Цинги киналго гьудулзабазда лъазабун буго: «Къасси нижехъа, тоххаб жо ккун, цо чи хун вуго. Гьев тІагІинавизе кумек къваригІун буго». Щивасс цо-цо багьанаги батун, гьудулзаби чухьарлъун руго. Ваццассда лъазабураб меххалълъ, гьесс гьикъун буго: «ГьабсагІатищ, дагьаб нахъайищ?» – ан. «ГьабсагІат», – ан абураб меххалълъ, гьев бер къанилалде тІаде щун вуго. «Жаназаги диде борххун, нуж параххалъе, гьалда гьабизе кколеб жо дицца гьабила», – ян абун буго гьесс. Баччун къулагІигун кІудияв вацц унеб меххалълъ, гьитІинасс абун буго: «Жаназа гуро гьаб, къулагІи буго. Дуеги дур хъизаналълъеги хІалаллъаги гьеб». Гьабихъги къвачІа нах бахараб рекъолилан абулебила гІонкІкІоцца. Гьабихъего ссверулеб дуниял, чадихъего бекулеб. ГьабичІеб жоялълъул цІцIар рагІулареб. ГьабичІезе гьечІилан магъилI хІанчІчIиги ахІдолелила. ГьабичІого теялдасса кватІун гьабиги лълъикІаб. ГьабичІони букІунареб, кквечІони батулареб. ГьабичІониги гІолеб гьабуни, гьабизе кколеб ххутІулеб. ГьабсагІатищ, дагьаб нахъайищ? КІиго вацц вукІун вуго, гьитІинав бечедав, кІудияв мискинав. Бечедасс мискинассул сан гьабулеб букІун гьечІо. КІиявго цоцалълъ барщунги рукІун руго. Бечедассул рукІун руго цадахъ квана-гьекъолел, жидеде гьессул божи бугел гІемерал гьудулзаби. Цо къоялълъ гьитІинав ваццассул чІчIужуялълъ россассда абун буго: «Ваццги нахъегІан тун, дуцца чадил гьудулзаби ццере кколел руго. Цинги, дуде къо ккани, дуе вацц гурони ватизе гьечІо. Дуе бокьани, цо хІал бихьизеги бегьила» – ян. Росс хІал бихьизе разилъун вуго. Цо кІудияб дегІенги хъун, гьез гьелълъул къулагІиялда мусрал ран руго. Цинги киналго гьудулзабазда лъазабун буго: «Къасси нижехъа, тоххаб жо ккун, цо чи хун вуго. Гьев тІагІинавизе кумек къваригІун буго». Щивасс цо-цо багьанаги батун, гьудулзаби чухьарлъун руго. Ваццассда лъазабураб меххалълъ, гьесс гьикъун буго: «ГьабсагІатищ, дагьаб нахъайищ?» – ан. «ГьабсагІат», – ан абураб меххалълъ, гьев бер къанилалде тІаде щун вуго. «Жаназаги диде борххун, нуж параххалъе, гьалда гьабизе кколеб жо дицца гьабила», – ян абун буго гьесс. Баччун къулагІигун кІудияв вацц унеб меххалълъ, гьитІинасс абун буго: «Жаназа гуро гьаб, къулагІи буго. Дуеги дур хъизаналълъеги хІалаллъаги гьеб». Гьабулаго бекулебила дуниял, кваналаго биххулебила дуниял. Гьабулаго-гьабулагойила гьабида гІентІеро базе лъараб. Гьабулеб данде билълъаги. Гьабулеб жо гьабун бахъинегІан, инсанассул гІакълу гьаваялде унебила. Гьабулеб жо чияр лълъикІаб, чияда рекъонгутІизе мун лълъикІав. Гьабулеб кверзухъе билълъаги, кунеб рекІехъе билълъаги. (Гьабулелълъе квер битІаги, кунелълъе чехь битІаги). Гьабулеб щинабги гьабун, «МархІаба!» – ян абуниги, «Ма, хІама!» – ян абуниги – цого жо. Гьабулелълъуб гуреб рацІцІалъи букІунеб, цІунулелълъубин. Гьабун куцараб квер, кванан куцараб чехь. Гьабун тараб ишалда пашманлъун ххайир гьечІо, ххадур ракІал гІодиялълъ хварав чи вахъинаро. Гьабунго гьабунила гьидалIессул гъваца лIугьараб. ГьабунгутІи – кІарчанлъи, кІунгутІи – хІалихьалъи. Гьабуни батула, балагьани щола. Гьабуни букІунеб жо буго кеп. Гьабуни рацІцІалъи хІамибокьобги букІунеб; гьабичІони хханассул кІалгІабахъги букІунареб. Гьабуниги гІолареб дуниял, гьабичІони кин гІолеб? Гьабун щинаб хІалтІи лълъил битІун кколеб, гьарун щинал лъимал лълъие ххутІулел? Гьабураб бадиб чІвайги – хІалихьалъийила. Гьабураб гурони, батулареб, таралълъ нилIеде мугъ реххулеб. Гьабураб гІамал тезегІан, вижараб росу толеб. Гьабураб кваниеги бежараб чадиеги чи камуларев. Гьабураб лълъикІлъи бадиб чІвалареб. Гьабурабго квинчІони, квинчІого ххутІула. Гьабурасс какулеб, кварасс беццулеб. Гьабурассда гьабураб чІаги, бикъарассда бикъараб чІаги. Гьабурассе гьабураб батула, гьабичІессе гьабичІеб батула (Гьабурассе – гьабураб, гьабичІессе – гьабичІеб). Гьабурассе гьабураб бетІер лъуралълъуб батулеб. Гьабурассе гьабураб бецІизе цо къоги – нуcго сон, нусго сонги – цо къо. Гьабурассул гьабураб гьойдаги лъалебила. Гьой букІарабила нухда бегун. Цо нухлуласс гьелда гьикъарабила нухда бегунгІаги мун щиб гьабулебилан. Гьойцца жаваб кьурабила лълъикІавги квешавги чи лъазе бегун бугилан. КІал гІемерав нухлулав, нухда бегунищин лълъикІавги квешавги чи лъалевилан, велъун вуго. Гьойцца жаваб кьун буго: - У, гьедин лъала! ЛълъикІав чи, дида цо рагІицин абичІого, жиндирго нухда уна. Квешав чиясс я гамачІ речІчІула, я тІил кьабула. Цо-цо мун гІадинав кколареб жоялълъул ургъалида вукІунев чиясс гьел дуцца гІадинал суалалги кьола. Гьабурассе – ссахІила, ссванххарассе – гьирила. Гьабурассул квералда лъалеб, кварассул кІалалда лъалеб. Гьабухъе букІунеб жо – гІадат, куцахъе букІунеб жо – черхх. Гьабухъе букІунеб жойила дуниял. МагІарулаз гьаб кици гІунтІизабула Шагь-ГІабасиде. Гьесс хъван букІарабила гьаб дуниял, лълъицца кин гьабуниги, гьабухъе букІунеб жо бугилан. Гьеб бихьарабила цо гІолохъанчияссда. Цинги гьесс шагьассде кагъат хъварабила, дур ваццассул вас вачІунев вугин, данде вахъаян. Шагьассул чара хванила. Дир васги гьечІо, ваццассул васги гьечІо, гьасс бицунеб жого щибилан виххун ххутІанила. Аххирги, жого гьечІеб жо гьаб батиларилан, чукъа-рахьангун «ваццассул васассда» данде вахъанила. ВачІанила цо гІадатияв гІолохъанчиги гьессул гьалмагълъиги. Шагьасс хІал лъазе течІила, кІудияб хІурматалда гьобол жиндирго кІалгІаялде вачанила. Гьоболлъи-хІурматалдасса ххадуб, асскІосса чагІиги нахъе ритІун, шагьасс гьессда гьикъанила: - Ле, мунго кинав гІабдал, шагь маххссараде кколев? Дир ваццги гьечІо, ваццассул васги гьечІо! Васасс къокъаб жаваб кьунила: - Дуцца хъван батана гьабухъе букІунеб жо бугила дуниял. Диццаги гьелда рекъон гьабулеб буго... Шагьассда гьессда абизе жо батичІила. Ваццассул вас жиндирго вазирлъун толев вугилан ххалкъалдаги лъазабун, гьеб балъголъи гьесс чиядасса баххчанила. Гьессдасса лълъикІав вазир Шагь-ГІабасил вукІинчІевила. Гьаваялда рекъон черхх биччан тани, таманал балагьал хІехьезе ккола. Гьавизеги вас лълъикІав, росонибги ролI лълъикІаб. Гьавудила – гІорцІцIила, гІодов чІчIела – вакъила. Гьавунщинав васассул ХІажимурад вахъунарев, бежанщинаб чадил чІагІа лIугьунареб Гьагаб гьой рачІчIгун багъулеб. Гьагав чи чан къолоде? Гьагасс гьор бухІулеб, гогьасс чу чІвалеб. «Гьагъабни Аллагьасс жиндирго васассе бараб бакІ батила», – ян абурабила гІандиссесс (ЛъагІилухъ росдахъги валагьун). Гьагьал – МухІамалълъуй, хІама – нижелълъуй. Гьагьикь вукІарассе чухъа щведал, хъубабищин, бацІцІадабищилан гьикъарабила. Гьагьинибе лълъим тІоге, тІаргъинибе мугь баге. ГьагІигун хІамил гьуърул чучулел, гьересси бициндал мацІцIихъанассул керен чучулеб. ГьагІизе лъанщинаб хІамаги гуро, мимидарабщинаб кетоги гуро. ГьагІу ххун, мучариги зарар гьечІо. Гьадабаго зоб буго, зоб бакьулIго бакъ буго, Эленае даруги дагьайги кьижи буго. «Гьадин битІараб бокьула дие гьудул!» Сапаралълъ унаго, царалги борхьилги гьудуллъи ккарабила. Гьез гІор бахине кколеб букІанила. Борохь чІчIанила жинда лълъим лъаларилан. Царацца абунила жиндир габуралда жемейин, жинцца бахъилин мун доб рахъалде. ГІорбакьулIе щвейгун, борхьицца цер гъанкъизе ххиял гьабунила. Царацца гьелда абунила: - Гьабгощинаб меххалълъ цадахъги рукІун, цоцазда гьумерги бихьичІогойищхха нилI ратІалъилел? - Ма, балагье! – ян бегьун бачІанила борхьицца жиндирго бетІер. Ххапун кІалдибеги бачун, чІчIинтІун рехханила царацца гьелълъул бетІер. Цинги, кІиябго рахъалълъ ишанги ккун, чІор гІадин салтІа борохьги битІизабун, царацца гьадал рагІаби абуралила. (БитІун хьвадарабани, гьадин битІизабизе ккелароан). Гьадин гьабун, дада хварав, додин гьабун, баба хварай. Гьадин чІчIун, иш тІубаларо, тІохда чІчIун, бечелъиларо. Гьай, гьерссихъаналълъул гьерссихъан!» – ан абурабила царацца тІанчІида. МагІардаги регун, гъоба кІкІалахъ чІахІ-къулалда рекІараб цІадухъ ралагьун рукІанила церги тинчІги. Царацца хьалбал роркьулеб ххвел гьабулеб букІанила. - Дуцца гьабулеб жо щиб, эбел? – ан цІехханила царатІинчІалълъ. - Гъоба-а-а кІкІалахъ бугеб цІаялълъ хьалбал роркьулеб буго, дир гьитІин! Цодагьаб заманалдассан царатІинчІ, эххедеги кІанцІун, гІодоб речІчІанила. - Дуе щиб лIугьараб?! – ан бихха-ххочун лIугьанила цер. - Гьа-а-а-гъаб цІадул хІенехІ дитІе бортана! – ян абунила, бер къапичІого, тІинчІалълъ, гъобе ккалахъе квачІги битІун. - Гьай, гьерссихъаналълъул гьерссихъан! – ан абунила царацца тІанчІида. Гьакида квер рокъобго чІвай. Гьакидасса тІутІ бачахъеян абурабила лъарагІасс (Гьиридасса тІутІ бачахъе). Кициялълъ абулеб буго, кигІан гьитІинаб жоялълъулги жинда рекъараб цІцIайи букІунила, гьелда тІад гьелълъул бакІлъиялда рекъараб захІматги унилан. Гьакил бетІергьанассул бакъаналда рекъонила гьелда рекІарасс кечІ ахІизе кколеб. Гьакил юк чодаги лъоге, чол гьир хІамидаги баге. Гьакълил гьудул къо ккедал ватуларевила. Гьакълил рокъоб чехьги къай, чияр рокъоб берги къай. Гьакълицца гІадаллъулареб бетІер букІунаребила, кІалцІуцца ццулъулареб чу букІунаребила. Гьакълицца чехь бихъуларо, бетІер бихъула. Гьакълиццайин бахІарчи чІвалев, чІагІдаццайин цагъур чІехьолеб. – Гьал мугІрул цІураб гІиги гІалахх цІураб боцІцIиги бугебани дир! – илан абунила цоясс. – Гьел чІвазе бацІлъун дунги вугевани! – ян абурабила цогиясс. Гьал роццал нахъа рукІаго, кире рахъаниги, нилIер бусен махІцинчІого букІинарилан абурабила гъадицца тІанчІазда. ГьадитІанчIаз эбелалда абурабила, нилIер бусенги махІцун бугин, цоги бакІалде рахъани бокьилаанилан. Гъадиццаги тІанчІазе гьадинаб жаваб кьун бугила. Гьалагаб чол кІал бицца белъунеб, гьагав чияссул бетІер чияцца буххулеб. Гьалго берал къвакани, щвела цоги вокьулев, Гьалго кьунссрул кІичІани, восила лагачергес. Гьалдасса къваридаб къо бачІунгеги. Гьалдолебго-гьалдолеб хьагги буго, хьандолевго-хьандолев россги вуго. Гьалие – цІцIад, цІцIолбое – бакъ. Гьалмагъ кьучІчIав ккве, гьудул божарав ккве. Гьалмагъзабазул цолъи – ххазинадул мегІер. Гьалмагъзаби гІемер рукІуна, гьудул цо гурони вукІунаро. Гьалмагъассул хІал сапаралде цадахъ ккедал лъалеб. Гьан бичун, чед босуге, чи вихьун, рагІи бицунге. Гьан букІана – цІа щвечІо, цІа букІана – гьан щвечІо. Гьан квараб чудкицца чехьищ бихъараб, чед квараб гъадицца берищ бахъараб? Гьаб кици бухьинабула ххунздерил ххан Баххубикал эбел Хъистаманида. Тобтида Баххубикал васал ГIумахханги Нуцалхханги чIванилан бициндал, гьелълъ абуралила кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби. Гьан кибе араб, гьагІу? Гьан кколареб чу биче, рукъ кколарей чІчIужу йиччай. Гьан кьурасс чехь бихъарабила, чед кьурасс бер бахъарабила. Гьан махІцани, цІцIам щвала, цІцIам махІцани, щиб щвалеб? Гьан тамахаб лълъикІаб, гьудул къвакІарав лълъикІав. Гьан тІуни ссудуларессулгунги ссап тІуни бухІуларессулгунги гьудуллъи гьабуге. Гьан чІалгІарасс чІер квине кколеб. Гьан щвечІецца гьагІу ххуй (бугелда ракІ рази гьабе абураб магІна). Гьанада асскІор лъарагІассул кверал рухье, цІулада асскІор магІарулассул кверал рухье. Гьанада кьабураб рокьода унтулеб. Гьанае гьан бокьаги, гьоркьобе бил тІамаги. Гьанал божи гьечІеб чадил гІагарлъи чи къваригІараб къоялълъ батулареб (Гьанал гІагарлъи гьечІеб чадил гІагарлъи – чи къваригІаралълъуб батулареб жо). Гьанал гІарщ тІолареб, тІоххол гІарщ батулареб. Гьанацца гурони, гьан кколареб, кьолбоцца гурони, гъветІ кколареб. Гьанацца гІорцІцIичІев рокьоцца гІорцІцIуларев. ГьанжелъизегІан гІодилаандай, эбел, дун? КІудияв гІураб меххалълъ васасс эбелалда гьикъанила щиб гьабулагойин жиндир бер бахъараб. Эбелалълъ гьессда бицанила: - Цо нухалълъ мун, гьитІинав чи, гІодана, дир вас, духъе кІвекьмахх кьейилан. Диццаги кьуна. Цинги, яццгун васандулаго, бадиб кІвекьмаххалълъул гІагги тункун, бахъанахха дур бер. Васасс абуралила кицилъун лIугьарал гьадал рагІаби. Гьаниб батараб те, доба батараб ккве. МагІарулалълъ россассе уней ясалда малълъула жидер рокъоб букІараб гІадат, кигІан лълъикІаб букІараб батаниги, те, россассул рокъоб рекъолеб, дозул батараб гІадат гьабеян. Гьаниб гьобо къачІан бажаричІев гьасс доба алжан кинила къачІалебан абурабила зигара баразда хварассул хъизаналълъ. ВукIанила цо мискинчи. Ирсалълъе щвараб цо басриябго гьобоги букIанила гьессул. Гьеб хIалтIизабун щвараб магъалоялдассан гурони, тIокIаб батIияб бетIербахъиги букIинчIила. Гьабил хIалтIулеб меххги къанагIатаб букIунаанила. Цин рогIоро холаанила, цин раква холаанила, цин хIосс бекулаанила. Хванила гьев мискин! Зигара базе ячIарай цо гIаданалълъ гьессул чIчIужуялда абунила: «Алжан къачIазе арав ватаги!» Гьаниб гьобо къачIан бажаричIев гьав мунагьал чурадихъа доба алжан къачIан бажариладай? – ян жаваб кьунила хварассул чIчIужуялълъ. Гьанив кулассев вугониги, Кулав ххан вугодила дун. Гьанив «МахІама» вугониги, росулI «ХІажимурад» вуго дун. Гьанисса Гьоноде гьаналI гьурщаби, Гьонодасса нахъе хъабхъилI гьурщаби. Кици буго ххунздерилги гьонодиссезулги нуцабазул гьоркьоблъиялдассан бижараб. Гьел кІиялго гІагарал нуцабазул Ххунзахъ ругел рукІана бечедал, Гьонода ругел рукІана мискинал. Ххунзахъан Гьоноде битІулеб сайигъат букIунеб букІун буго бечедаб. Гьонодассан Ххунзахъе битІулеб букIунеб букІун буго дагьаб мискинаб. Гьал рагІаби кицилъун хІалтІизарула бащалъи гьечІеб кІиго сайигъаталда гьоркьор. ГьаракІуниб кІал лъурай, КІикІунир гІундул лъурай. Гьарараб кье, кьураб босе. Гьарараб кІалалълъе жо камуларебила. Гьарараб кІалалълъе чед камулареб, гІурай ясалълъе росс камуларев. Гьарарай кьеги, йокьарай щваги. Гьардараб мун, хІелеко, хІамие жо балареб, ДахІалаб мун, ицико, эбел россассе инчІеб! Гьардарав, дахIалав гIакълу амирлъун гьабурав, гьава асирлъун ккурав. Гьардарал, дахІалал даран битІарал, Дие щвараб барти тоххаб батана. Гьардарал ххунз, гІайибал реххизе нуцаби ругел! ГьардухъанавгIан чи гIамал кIудиявила вукIунев. Гьардухъанасс гьари толареб, гІанкІуялълъ хъирщи толареб. Гьардухъанассда ссадакъа кьолеб рукъ къед бихьарабго лъалебила. Гьардухъанассул гІатІ гІадинаб. Гьардухъанассул къвачІил бакІлъи-тІадагьлъи, кІал эххедеххун гьабун баччаниги, эххебеххун гьабун баччаниги, цого букІунеб. Гьарзалъиялълъул эбел – захІмат, гьечІолъиялълъул эбел – рахІат. Гьари – рекъараб, бикъи – ссурараб. Гьаризе цІцIад ккогеги, цІцIализе бакъ ккогеги. ГьарудичІони, кваналаро, квалквадичІони, букІунаро. Гьарудуларел квераз квасул нухи къалареб. Гьарудулел, кваналел кулал руго, эбелхвад, Кваналезухъ ялагьун, эбел йиго, эбелхвад. Гьарун гьабуралдасса бокьун гьабураб лълъикІабила. Гьарун цІулал цІа бакарал, цІун гІартил ххинкІал гьарурал. Гьарун щвараб цIцIад гIадав, цIцIалун щвараб бакъ гIадав. ГьарунхІажил чакмаялдасса Шамеседул чоххтІо бергьана. Гьасс бикъараб, гьасс квараб, гьассде бецІизе ккараб. Гьассие гІоло рухІ лълъицца кьелебан гьикъараб меххалълъ, яцц гурони разилъичІейила. ГьацІцIул гьуинлъи кварассда гІадин лъалареб, загьрудул кьогІлъи гьекъарассда гІадин лъалареб. ГьацІцIул гьуинлъиялдасса рагІул гьуинлъи лълъикІаб. ГьацІцIул тІагІам лъазе цо нухалълъ мацІцIалда хъвани гІолебила. ГьацІцIулI анкьго батІияб дару бугеб. Гьанибги гьаниб гуребги, масала, ражидулI анкьго дару бугеб, хьодолI анкьго дару бугеб гІадал кицабазулъ ва гь. ц. авараз анкьил рикІкІен хІалтІизабула кІудияб къадар абураб магІнаялда. Анкьабго ракьан абула тІолго ракьалде, анкьабго ралъад абула киналго ралъадазде. Анкьабго ссверагиян хьандола цІакъго ццин бахъараб меххалълъ. Анкьабго талихІ къанилан угьдула ракІ бакъвараб меххалълъ. ХІассил, аваразул анкьил рикІкІен буго царал лъа-б-го къо гІадаб гІемераб жо. Гьекъарав чигун гаргадизегІан горбоцца гІуру бухъиго лълъикІаб. Гьекъе, хІехье, хІехьоларесс гьекъоге (Гьекъезе лъарассда хІехьезеги лъа). Гьекъедал вагъулев, вигьиндал ваххчулев. Гьекъедал – хІелеко, вигьиндал – гІанкІу. Гьекъезе лъан, гьекъе, кваназе лъан, кванай. Гьекъел босулев чи – гІакълу бичулев чи. Гьекъел босулев чи – питна босулев чи. ГьекъечІого меххтарав меххтичІого вигьунев. Гьекъолдухъан хъизаналълъе тушманав, гьерссихъан киназего тушманав. Гьекъолдухъанассда гьекъел тезе кІоларо, унтуда гьев тезе кІоларо. Гьекъолдухъанассда гьекъолдухъан, тІаргъил щомелиялълъухъ валагьун, лъалев. Гьекъолдухъанассе гьекъел кьурав чи – гІадлу-низам хвезабизе изну кьурав чи. Гьекъолдухъанассул бетІер гьечІебила, чІвадарухъанассе гІумру гьечІебила. Гьекъолдухъанги викъарухъанги – цого чи. Гьекъолел чагІазухъ ралагьун рукІиналдасса мичІчIицца чехь буххулел рукІинго лълъикІаб. Гьекъолессда жадул зарал лъаларебила, гьекъоларессда гьелълъул пайда лъаларебила. ГьекъечІессул – ракІалда, меххтарассул – мацIцІалда. Гьекъон ххадуб как балев, кванан ххадуб кІал кколев. Гьелегьараб цІаялдассаги цІунаги, щвараб гІоралдассаги цІунаги. Гьениве инегІан, жив хъутаналдего инилан абурабила Хьинисса ХIажихІумицца. РосулI хварассе хоб бухъулел рукІун буго. ЛахІту чІван бахъарабго, цо гІолохъанчи, гьеб жаназа жаниб лъезе гІураб гІатІилъиялълъул бугищали лъазе, гьенив вегун вуго. ТІаде вахъунелълъул, вабабайинхха, лIугьун бугеб цІакъаб лахІтуйилан, гьесс маххссара гьабун буго. ХІажихІумицца абун буго: валлагьин, дир вас, кигІан лълъикІаб лахІту гьеб батаниги, гьениве инегІан, дун хъутаналдего инилан. Гьеб букІараб хъутаналде арал чагІи бакъул унтиялълъ, чехь-бакьалълъул унтабаз чІаралеб заман. ГьацІцIулI хІе камулареб, хІалтІулI гъалатІ камулареб. ГьацІцIулI хІеги хІанилI расги камулареб. ГьацІцIулIе цІцIам бала мацІцIихъабацца, цІцIамда борохь бала ракІ махІцарацца. ГьацІцIулIе цІцIам тІамулев, мацІцIицца бо гъурулев. ГьацІцIулIе цІцIамги баге, цІцIамулIе ракьги баге. Гьаюн тарай яс, восун тарав дурцц! Гьаюн тарай ясалда щибилахха гьабилеб?! Гьвел ругънае дару – гьвел мацIцІ. «Гьеб дуцца бицунеб алжаналълъур ражигун ххинкІал рукІунищ, дибир?» – ан абурабила гІандиссесс. Гьеб ярагъ кодосса бахъичІого, гьаб ххалкъ мутІигІ гьабизе кІвеларила. Цогидал ххалкъалги мутІигІ гьарун, Надиршагь Дагъистаналде щун вуго. Ццереккунго гьесс гьеб улкаги чотІа рекІине кІолезул къадарги лъазабизе жасусал ритІун рукІун руго. Валлагьин, улкаги гьедигІан кІудияб гьечІин, гьединлъидал чотІа рекІунезул къадарги дагьаб бугилан абунила цо жасусасс. ЦІакъ вохханила Надиршагь. Цогиясс абунила, валлагьин, бетІерчІахъад, гьав дир гьалмагъасс бицунебги битІараб бугин, цинги, магІарулаздасса бергьине ккани, гьездасса ццебе гъуризе кколеб жоги бугинхха гьаниб. ВахІин, рагъухъабаздасса кутакабги щибин букІунебан, шагьасс нодо букІкІинабунила. - Пандур, бетІерчІахъад, пандур! – ан абунила жасусасс. – Гьебги хъван, панаял бакъназда гъоркь гьез ахІулел руго ВатІаналде бугеб рокьиялълъулги бахІарчиялълъулги хІакъалълъулI кучІдул. Гьеб ярагъ кодосса бахъичІого, нилIеда гьел мутІигІ гьаризе кІвезе гьечІо. Надиршагьассда гьелълъул магІна бичІчІичІила. Гьединлъидал, къезеги къун, Дагъистаналдасса тІуризеги кканила. Гьебгощинаб жо гъорлIе жубани, жиндир хІамил кІучІазулги дагьабги тІагІамаб жо лIугьунеб батилилан абурабила гІандиссесс. Базаралда ххараб хьон бичулей гІаданалда гІандиссесс цІеххон буго: гьаб щибин, гьалълъул щибин гьабулеб? Йичарухъаналълъги бицун буго: гьалда цІцIарги хьон бугин, гъорлIе нахги гьоцІцIоги жубани, гьалълъул тІагІамаб урбаги лIугьунилан. ГІандиссессги йичарухъаналълъе гьадаб жаваб кьун буго. Гьедун – гьересси, бабалаго – битІараб Гьекъани КъаралгІорги тІагІуна, квани Кулабрасалъиги лIугІула. Росс ун вукІун вуго ххалатаб сапаралълъ. ЧІчIужу йикІун йиго рокъой паракъат кваналей. Цо заманалдассан, росс вуссараб меххалълъ, чІчIужуялълъул батун гьечІо щибго нахърател: нису, нах ва цогидабги дандежо. ЧІчIужуялълъ россассда абун буго: нилIер рокъоб щибго жо гьечІо, гІачиязги кІудияб пайдаго кьечІохха, бетІерчІахъад. Гьункьун тІаде яхъун йиго якьад. Нусалда ццебе чІинххазул цІураб чІчIепги лъун, якьадалълъ гьелълъие цин гьадаб кици тІамун буго. Ххадуб гьадин абун буго: букІинаанила сапаралълъ вуссарав россассда ццебе лъезе жо, цо-цо щар чІванщинахъе гьадигІанассебгІаги (нусалда цо чІимихх бихьизабун буго) нахърател гьабун букІарабани. Гьекъараб жо – ургьибе, ургьиб бугеб – къватІибе (гІакълу –гьаваялде). Гьекъараб муслъаги, кванараб хІалаллъаги. Гьединаб анищ гьабула квана-гьекъолеб бакІалда магІарулаз. Бицен буго гьал рагІаби аварагасс абуралилан. Авараг унеб нухда ратаралила аваданлъиялда квана-гьекъолел гІадамал. Гьесс гьезда абурабила: «Гьекъараб муслъаги!» – ян. Нахъ вуссун вачІунаго, ратаралила, цоял меххтун, гІодор ккун, цогиял рагъун, бида рецІцІулел. Гьеб меххалълъ абурабила: «ХІарамлъаги нужее гьеб!» – ан. Гьелдасса нахъе буссурбабазе меххтел хIарам гьабурабила. Гьересси бабадулеб, битІараб чваххун унеб. Гьересси бицаравги хола, ххиянат гьабуравги хола. Гьересси бицун щолеб ххайиралдасса битІараб бицун щолеб зарар лълъикІаб. Гьересси бицунге, бицани ХІажигороцца гІадин бице. Гьересси бицунелълъул, чваххун бачІунев, битІараб бицунелълъул, мацIцІ бабадулев. Гьересси, бищунго гІемер ани, лъабго къол нухалълъ унеб. Гьересси къватІиб чІвазе къо камулареб. Гьересси, лъороб къазабуниги, къватІибе баккула; ххиянат, хабалI букъаниги, тІаде баккула. Гьересси – рекъаб, битІараб – кьогІаб. Гьересси нажас буго. Гьересси рикІкІад гьабе. Гьересси тІагІинчІого, битІараб бицунарев. Гьерессияб гьоролчу чидае басралъула, битІараб бициндалги божел гьечІев вукІуна. Гьерессияв дагІбадуласс ганчІидаги цІулан абулебила. Гьерссал рицунгейила: ЦІцIоралда рицарал гьел ИццугохІда нилIедаго данде рачІунелила. Гьерссида кІиго бетІер букІунебила: цояб цІцIорол, цояб къохьол; бакъ щвейгун, цІцIоролаб биунебила, цІцIад байгун, къохьолаб хІеккунебила. Гьерссидаги битІаралдаги гьоркьоб цо кверчІвай гурони гьечІебила. Кициялълъул гьаб къагIида буго магІарулазда гьоркьоб пачаяссул заманалда тІибитІараб. Балълъалълъ иххтияр кьолароан, Щурагьаб рахъалълъул махIкаматалда ццебе гІуцІцIараб цIцIалун лIугIарассе кагъат гьечІого, дибирлъи гьабизе. ГьитІинабго росдал дибир Аххкубегида гьикъун буго гьерессиялдаги битІаралдаги гьоркьоб кигІан манзилин букІунебан. - Къараб квер. - Кин? - Кин гурого (бералдаги гІиналдаги гьоркьоб кверги чІван), «бералда бихьараб битІараб буго, гІиналда рагІараб гьересси буго». Гьав нилIецца цIехх гьабизе кколев чи вихьуларилан, ххалчагIаз гьессие тІокІаб суал кьун гьечІо. Гьерссие нух – къваридаб, битІаралълъе – гІатІидаб. Гьерссил гор горбода барав, мацІцIил хъаба хъатикь ккурав. Гьерссил рачIчІ къокъабила (гьересси рачIчІ къокъаб жойила). Гьерссил рачIчІалда цедерила. Гьерссил хІатІал рукІунаро, дагІба-рагІиялълъул куркьбал гурони. Гьерссил чода рекІарав ххеххго гъоркье вортулев. Гьерссил эмен – веццарухъан. Гьерссихъан гьудул гьавуге, гьекъолдухъан гІагар гьавуге. Гьерссихъанасс гІагараб рикІкІад гьабулеб, рикІкІадаб гІагар гьабулеб. Гьерссихъанассда цо нухалъила божулел. Гьерссихъанассда цого жо кІицІцIул бицинабе, кІиябго данде кколареб куц бихьизе. Гьерссихъанассдасса хІинкъи цІцIикІкІарав чи гьечІевила. Гьерссихъанассул «ИЯ» -ги гьересси. Гьерссихъанассул мацIцІ битІараб бицунеб меххалълъ бабадулеб, витІарассул мацIцІ гьересси бицунеб меххалълъ бабадулеб. Гьерссихъанги пударухъанги – цого чи. Гьессда бетІер букІарабищ-букІинчІебищали лъаларилан абурабила лъебелалълъ, цинги лъагІалие цо-цо тІагъур босулаанила. Лъабго гьудул чанаве вахъанила. Тиранила гьел, ссверанила, аххирги цо залимаб цида тIаде кканила. Лъабассго цадахъ гьелде гулил цIцIад баниги, лълъукъараб ци жиндирго рукIнибе борчIанила. Чанахъабаз гьаркьал гьарунила, кьвагьданила, рукIнил кIалтIа цIа баканила, щиб гьабуниги, ци къватIибе бахъинчIила. Цояв лIугьанила, гьеб къватIибе бахъинабизе, жив цидул рукIниве хъурщилилан. Бищун кIудиясс абунила: гьеб хIинкъараб иш бугин, кида-къадги, хвечIого батани, циги жибго къватIибе бачIинин, гьанисса нахъе рилълъун лълъикIилан. РукIниве лIугьине ракIалде ккарасс абунила: хIинкъизессеб жоги гьаниб щибго гьечIила, нагагьлъун ци тIад речIчIулеб бугони, жинцца хIетIе багъарахъдизе гьабилила, нужецца живги ххантIан къватIиве цIцIайилан. Анила «бахIарчи» рукIниве хъурщун. ГIемер мехх иналде багъарахъ-дизабунила гьесс хIетIе. ЦIцIанила гьалмагъзабаз гьев къватIиве, цIцIанила, аххирги тIад бетIерги гьечIеб къаркъала бачIанила къватIибе. - ВахІ! Гьассул бетIер кибедай ана?! – ян вихха-ххочун лIугьанила цояв. - Валлагь, гьессда бетIер букIинчIилан ккола, – ян чIчIанила цогияв. БукIанилан цояв, букIинчIилан цогияв, лълъикIго дагIбадизе кканила гьел. ХIукму кканила, гьессги бетIер, киназго гIадин, чIчIужуялълъулалда асскIоб къаданижоялда лъолеб букIун батилин, рачIайин гьелда цIеххезе. Гьессда бетIер букIарабищ – букIинчIебищали жинда лъаларин, гьессни щибаб соналълъ тIагъур босулаанилан жаваб кьурабила чIчIужуялълъ. ГьетІараб битІизе бегьулеб, гьересси бакьулIа бекулеб. ГьетІараб тІилалълъул битІараб рагІад букІунареб. ГьетІараб хьоп гІадав, хьагил бутІ гІадав. ГьетІаралда битІарабилан абулев, битІаралда гьетІарабилан абулев. ГьетІизабе, бекун реххуге. ГьечІеб гула, гьечІеб ххер – бачун араб чол илхъи. ГьечІеб лъурассде лъалареб бачІаги. ГьечІеб нилI рижараб ракь гІадинаб бакІ. ГьечІеб реццалълъ чІвазе вукІунге. ГьечІеб рогьо байги – бергьараб мунагь, гьечІеб рецц гьабиги – гьадабго мунагь. ГьечIелълъубе бакъ щвани, къадги чирахъ бакулеб. ГьечІессдасса вас тІехьавги лълъикІав. ГьечІого гІоларебги – квен, кваназе лъаларезе балагьлъун ккарабги – квен. ГьечІолъиялълъ къарал къел, къан бечелъарал гьид. ГьецІаби сокІкІун, си гІолеб, гьитІинал гьунарал тІатІала лъун, кІудияв бахІарчи лIугьунев. ГьецІоги цІцIерлъараб, цІцIерги маххлъараб меххалълъ сапар бухьунге. ГьецІолI щвараб гула – билараб гула. ГьидалIе вачІиндал–чІалабуриссев, ЧІчIикІаве вачІиндал – гъодобериссев. Гьидерил Хурдаги ххунздерил ТІалтІаги къотІулареб балъ букІунареб. Гьикъизе нечоге, лъачІого вукІине неча. ГьикъичІого бицарав цІцIам гьечІеб чурпа вуго. ГьикъичІого босараб жо – бикъараб жо; бихьичІого бицараб жо – кьучIчІ гьечІеб жо. Гьикъулареб бицунге, бицунареб гьикъуге. Гьикъун къо бачІунареб. Гьикъун херлъуларел, гьикъун холарел. Гьир бакІлъани, хІама чІчIола, хІосс бекани, гьоко чІчIола. Гьир бакІлъигун, хІама гьагІдолареб, юк бакІлъигун, гьоко дваргъолареб. Гьир гІечІелълъубе къвачІаги. Гьир лъезе къваригІараб меххалълъ, хІамида кьабулареб, кьинкІулеб. Гьирида къачІони, къвачІида батулареб. Гьирида ццебе къвачІа биччалеб гІадат. Гьиридасса тΙутΙ бачахъе (КΙкΙара боржани, гьоко къирула). ГьитІинаб бетІералда налъи кІудияб букІунебила (БетІер гьитІинассда налъи кІудияб букІунебила). ГьитІинаб бугогІанила гІор хъудулеб. ГьитІинаб гамачІалълъги кІудияб гьецІо бекулеб. ГьитІинаб гъоркьан биччай, кІудияб тІассан биччай. ГьитІинаб гьецІоялълъги кІудияб гьоко кІалагъоркье чІвалеб. ГьитІинаб гьунаралдасса чІухІуге, кІудияб гьабулаго, хъущтІизе гурин. ГьитІинаб гІакълу – кІудияб гІазаб. ГьитІинаб гІочІолги къимат гьабе: къваригІараб къоялълъ цІа бакизегІаги батулеб. ГьитІинаб жо кІодо гьабуге. Ххунздерил хханасс магъало бакІаризе чукъбигун цадахъ ритІун рукІун руго жиндирго васал. Инссуцца васазда абун букІун буго: ГьидалI вугин цо гІакъилав херав, гьессда гІакълуги гьикъеян. Хханассул лъимал, инссуцца малълъухъе, гІакъилассда асскІоре ун руго. «Вай, дир лъимал, – ан абун буго херасс, – хханассул лъималазе кьезе гІакълуги киб букІинеб дун гІадав мискинчияссул. Кинниги нуж рачІун ругелълъул, цо гьитІинаб гІакълу кьелахха: воре, гьитІинаб жо кІодо гьабуге». Гьабищинхха гьидерил гІакъиласс жидеда малълъизе букІараб гІакълуян, хханассул васал гьессда релъун руго. Нухда унаго, гьез цоясс цояссул чода цІцIал кьабулеб букІун буго. Щай жиндие гьединаб жо гьабурабан ваццассул ццин бахъараб меххалълъ, цояв ваццас жаваб кьолеб букІун буго: «ГьитІинаб жо кІодо гьабуге!» – ян. Хханассул лъималазда кІудияв чияссул гІакълу бичІчІун буго, НакІкІикь росдал цо мискинчиясс магъалоде кьолеб ражи-порол гъал сабаблъун цояв вацц чІвараб меххалълъ. ГьитІинаб гІощтІоццайила кІудияб гъветІ къотІулеб. ГьитІинаб жо бугилан, щибго бикъуге: мочол мугь бикъани, гьебги цІцIогь буго. ГьитІинаб жо кІодо гьабуни, кІудиябги хІехьон чІчIезе кколевила. ГьитІинаб жоялълъул хІалалдассаги цІунаги, хІалакъаб жоялълъул жигаралдассаги цІунаги. ГьитІинаб кІалалълъ кІудияб рагІи бицунге. ГьитІинаб кІкIвахІалдасса кІудияб хІалтІиго лълъикІ. ГьитІинаб кІкIвахІалълъ кІудияб зарал гьабулеб. ГьитІинаб кІодо гьабуге, кІудияб реххун тоге. ГьитІинаб лълъелIе валагьун, дуе жавгьар щвеларо. ГьитІинаб лъимер бугеб рокъобе илбис лIугьунаребила. ГьитІинаб меххалълъ болъонил тІинчІги берцинаб букІуна, нахъа гьелълъулги болъон лIугьуна. ГьитІинаб меххалълъ гогьдаризазурал кІудиял гІейгун эбел-инссул бетІералде рахунел. ГьитІинаб ригь, недегьай лълъади, чияде ккечІеб къо – гьеле гьеб буго гІумру. ГьитІинаб ххалкъалълъ жидерго чи кІодо гьавулевила, кІудияб ххалкъалълъ гІодовегІан гьавулевила. ГьитІинаб хъарчигъаялълъ хъокой рагІи кьоларо. ГьитІинаб хІалтІухъ кьолеб кІудияб мухь букІунаребила. Цо нухалълъ, катихъаги борчІун, гІункІкІ жиндирго картІинибе ун буго. ГІемераб меххалълъ чІчIун буго кето, чанги къан, картІил кІалтІа. ГІункІкІ къватІибе баккиялда хьул къотІараб катицца гьелда гьарун буго: - Дицца гІункІкІал ццерегоялдасса нахъе кваналаро. Мунги гьанже дикьа хІинкъизе ккеларо. Чанги гІункІкІалълъе дицца, кваназе жоги кьун, кумекцин гьабуна. Дуеги кьела дицца ссахІ цІцIороссаролIил, гьеб картІиниссаги бахъун, доле доб картІинибе мун бекерун ани. ГІонкІкІоцца картІиниссанго катие жаваб кьун буго: - ГьедигІан гьитІинаб хІалтІухъ гьедигІан кІудияб мухь кьеялълъе цо гІила батила. БачІинаро дун къватІибе. Гьелдасса нахъе абулебги рагІула: гьитІинаб хІалтІухъ кІудияб мухь кьолеб бугони, ургъизе ккелила, гьелда нахъа цо гъваца батизе бегьулила. ГьитІинаб хІенхІидассанила кІудияб цІа рекІунеб. ГьитІинаб цІаялълъила кІудиял рукъзал рухІулел. ГьитІинаб яхІалълъги кІудияб гьунар гьабулеб, кІудияб яхІалълъги бахІарчи вахъинавулев. ГьитІинабги кІочон тун, кІудиялде вортуге. ГьитІинабгІан нацІцIицца цІцIикІкІун хІанчІулебила. ГьитІинав вацц хвани, кІудияв вацц гІодове къулулев; кІудияв вацц хвани, гьитІинав эххеде ворххулев. ГьитІинав кІодо гьавуларев кІодолъиялде вахунарев. ГьитІинав чи гьитІинав чи гІадин чІчIарав лълъикІ. ГьитІинав чиги гучук гьойги – цого жо. ГьитІинав чияссе – бухъарабго хоб, чІварабго лахІту. ГьитІинав чияссул гІамал ккурав кІудияв чиги лълъикІав вукІунарев, кІудияв чияссул гІамал ккурав гьитІинав чиги лълъикІав вукІунарев. ГьитІинав чияссулгунги гважул когІоялълъулгунги маххссара гьабуге. ГьитІинал кІудиял гІунин, гІолохъаби лIугьунел, тІирщ кІодолъунин, тІад нигІматал рижулел. ГьитIинал мунагьал такрарлъунила метерисса гьел кIудиязде ссверулел. ГьитІинал тІадлъани, чІахІиял хола. ГьитІиналда разилъуларессе кІудияб щолареб. ГьитІиналълъул бицунессда кІудияб бихьулареб. ГьитІинассда малълъула, кІудияссда гьикъула. ГьитІинго босараб лъай – тІогьолI гьабураб гьоцІцIо. ГьитІинго гьабураб цІцIали – ганчІида бикІараб накъищ. ГьитІинго гІегІедараб гІедал къвакъвадулареб. ГьитІинго кинабго лъалевлъунги вукІунге, кІудияздаги малълъаруге. ГьитІинго лъараб – ганчІида бикІараб накъищ. ГьитІинго малълъараб адаб – багьа гьабизе кІолареб рател. ГьитІинго супи, как биххун, чІвай. ГьитІинго ургъел гьабичІесс дуниял гьабулареб. ГьитІинго хоно бикъарасс гІедал оцги бикъулеб. Оц бикъунилан, диванги гьабун, цо гІолохъанчи тусснахъалде витІулев вукІун вуго. Гьесс гьарун буго, жив я вуссинила тусснахъалдасса, я вуссинарила, бегьулеб батани, жив эбелалълъулгун къо-мехх лълъикІ гьабизе виччайилан. Эбелалда асскІове щвейгун, речІчІун тІадгун, гьесс гьелълъул керен тІун реххун буго. ЦІидассан цойги диван гьабизе ккун буго гІолохъанчияссе. Диванбегасс гьессда гьикъун буго: щайила дуцца мун гьавурай, керен кьун, гІезавурай эбелалълъе гьедигІан хІалихьатаб жо гьабураб. Васасс жаваб кьун буго: жиндие щайила нужецца тамихІ гьабулеб, жив гьавурай ва жив гьаб къоялде ккезавурай эбелалълъе щайила гьабулареб? Дун хоно бикъун вачІани, гьелълъ белъун кьолаан, гІанкІу бикъун вачІани, бежун кьолаан. Щиб дицца бикъаниги, эбел тІад рекъолаан. БачІинахъего гьелълъ дие гІадлу гьабун букІарабани, гьаб жакъассеб къо диде бачІунароан. Дие гурила диван гьабизе кколеб букІараб, гьелълъие гьабизе кколаанила… ГьитІинго цІцIаличІесс нахъа керен ххачала. ГьитІинго щвараб гІелму щулалъулеб букІуна, Ххарадуниб щвараб лъай лълъеда хъвараб ххатІ буго. Гьобо бан бахъиндал, вахІин, аниб лълъимго букІун гьечІогуриян абурабила цоясс. КІиго ваццассул гьобо базе къотІи кканила. Цо гохІда ццебе бакІги тІасса бищанила, хІалтІуде тІаделъанила. Цоясс хІарщ буцанила, къед банила, цоясс хъарщи-цІул къачІанила, ГІемераб гІакъубаги бихьун, тІассагьобоги гъоркьагьобоги рекъезабунила, аххиралда тІад тІохги банила. Цо нухлулав, хІалтІулел ваццазухъги валагьун, щибго жоги гьезда абичІого, нахъе анила. Ваццазул гьессда ццин бахъанила. Ххадурги рортун, чІчIезавунила: - Ле нухлулав, дуцца ниж гІадамаллъунго рикІкІунел гьечІо гури! Дур «ассаламу гІалайкумги», «гьабулеб данде билълъаги» кире арал? - ТІасса лIугьа, гьудулзаби. Дицца нужее саламги кьуна, гьара-рахьиги гьабуна. Дир гІайиб гурохха лъарал хъуялълъ нужеда гьеб рагІизе биччачІолъи. Ваццал цин риххун кканила. Кинаб лъаралълъул, кинаб хъуялълъулин гьасс бицунеб бугебан, нухлулассухъ чІваркьун ралагьанила. Цинги, лълъимго гьечІеб бакІалда жидецца гьобо балеб букІинги бичІчІун, рекІедеги рачІун, абунила: ВахІ, аниб лълъимго букІун гьечІо гури! Гьобо баччун уневги угьдаравила, цІцIалкІу босун уневги угьдаравила. Гьобо хунилан, рогІоро хисулареб. Гьобол ахІе, рукъ бихьун. Цо нухалълъ авлахъалда гІонкІкІода варани данделъанила. Гьелда ракІалде кканила варани гьоболлъухъ ахІизе. Вараниялълъ абунила билълъун жо ккеларин, жиб жиндирго нухда ине теян. Гьелълъухъги гІенеккичІого, хІаллицца бачун буго гьеб гІонкІкІоцца. Щун руго гьел гІонкІкІол каратІ бугеб бакІалде, ва гІункІкІ лIугьун буго варани жиндирго картІинибе цІцIазе. КигІан кутакалда гІонкІкІоцца цІцIаниги, вараниялда гьелълъул картІинибе лIугьине кІун гьечІо. Гьобол ахІе, рукъ бихьун! – анги абун, варани жиндирго нухда анила. Гьобол вачІани, лъимал роххулел. Гьобол вачІун кьолареб, кьибил бачІун кунареб. Гьобол вачІуна, уна: унтул гьобол бигьаго вачІуна, захІматго уна. Гьобол вачІунаребги чІагІа бухІуларебги къо бачІунгеги. Гьобол вихьун, кьер тІураб, кьибил бихьун, хІинкъараб къо бачІунгеги. Гьобол вихьун, чед беке, чу бихьун, кІалцІи бай. Гьобол вокьулессул хІал анкьидассан лъалеб. Гьобол гІемерассул гІумру берцинаб. Гьобол лълъикІавани, нухда ххер бижилаан. Гьобол лълъикІавила вачІинеги лъалев, инеги лъалев. Гьобол лълъикІалълъув рещтІа, лълъим батаралълъув кванай. Гьобол рихарасс лъимал руххулел. Гьобол рихарассул йокьулей хваги. Гьобол росулIего виччаларилан Кинххва – Кинххвада гурони рещтІинарилан гьобол. Гьобол цин кваназаве, калам ххадуб гьабе. Гьоболасс чІоло къай. Гьоболасс тогеги, катицца тогеги. Гьоболассда букІунебила сайигъаталълъ гурони чурулареб цо тІанкІ. Гьоболассда гьикъун гуреб гьан тІамулеб, гьессда гьикъун гуреб хІелеко хъолеб. Гьоболассда рекъарабила гьоболлъи гьабулеб (гьобол вихьунила гьоболлъи гьабулеб). Гьоболассе гьоболлъи лъабго къоялъила гьабулеб; ункъабилеб къоялълъ гьабураб – ссадакъайила. Гьоболассе квен кьелалде ракьандасса гІус бихьейила. Гьоболассул мугъ берцинаб. Гьоболассул мугъалда меседил мугьру. – Гьоболассул хІама хІорде бачанищ? – Бачана. Гьоболассулгун даран ххинкІазул лълъикІаб. Гьоболги вукІуна, гьодориги вукІуна, гьоболассда божа, гьодорида божуге. Гьоболги хвелги ахІичІониги рачІунелила. Гьоболлъун индал – ххан, гьобол вачІиндал – лагъ. Гьоболлъухъги вукІун, гьалбал къабул гьаруларел. Гьоболлъухъ унелълъул хьитал рукъарай, хьвадизе унелълъул гурде букъарай. Гьодил кварав – гІадалав, гІадал кварав – цІцIодорав. Гьой бетІерлъуде ккани, гъалбацІал пасалъула. Гьой буго гважуцца ичІго гьабулеб жо. Ххунздерил хханзабазул вакил хІисабалда, Иран пачалихъалде витІун вукІун вуго ГьоцІцIалIа ГІалисканди абулев гІакълучи. (ГІалисканди вукІана кІибилев имам ХІамзатил эмен). Дагъистаналълъул ххалкъ щиб гьунаралълъул, щиб гІакълу-лъаялълъул гІадамал ругелали лъазе бокьарав Ираналълъул шагьасс гьессул хІал бихьун буго чанго батІияб нухалдалъун. Шагьассул гІадамаз ГІалискандихъе босун бачІун буго кинабго рахъ бащадаб цІулал кІал. Гьез гьикъун буго: «Гьалълъул роххти кинаб рахъ, тІогь кинаб рахъ?» – ан. ГІалискандицца цІул лълъелIе реххизабун буго. Цинги гьелълъул цояб рахъ цоялдасса цІцIикІкІун тІерхьараб меххалълъ, бихьизабун буго, гьаб рахъ роххти бугин, доб рахъги тІогь бугилан. Нахъеги шагьассул чагІаз, гьессда ццебе цо хІул-хІулараб хІамаги чІчIезабун, гьалълъул херлъи-бахІарлъи лъалищ дудаян гьикъун буго. ГІалискандицца жаваб кьун буго, нижер умумузул аби бугин, къажарассулги хІамилги херлъи-бахІарлъи лъаларилан. ГІалискандил жавабалълъ рагІаризарурал къажарал ургъун руго гьессие хъачІаб маххссараялълъе. Гьев хІажатхханалълъуве араб меххалълъ, раххссидасса биччан буго шагьассул азбаралълъул бищун квешаб гьой. ГьакІкІан кІалгун тІаде бачІунеб букІараб гьойдул кІалдиб ГІалискандицца квегІаб квералълъ тІагъур къазабун буго, кваранаб квералълъ чохьолI хханжарги хъубухъун буго. Дуцца гьабураб жо щиб? Бегьилищ шагьассул гьой чІвазе! – ян къажарал рихха-ххочараб меххалълъ, ГІалискандицца гьезие цоги кици тІамун буго: «Гьой буго гважуцца ичІго гьабулеб жо». Гьой букІуна хІапизе, хІосс букІуна кьабизе. Гьой бухьунеб тІил гІадав, ресалда данде ноцIцІ гІадав. Гьой лагІунилан, гІор хъублъулареб, бахІри чвердонилан, ралъад чороклъулареб. Гьой лIугьунеб жо тарщидаго лъала. Гьой хвани, бацІ боххулеб, бацІ хвани, вехь воххулев. Гьойги бацІги рекъани, вехьасс гІи хьихьуларо. Гьойда кІалдиб ракьа речІчІе. Гьойда кІалдибе тІил бегьуге. Гьойдаги речІчІараб гамачІ кІочон толареб. Гьойдуе нух толебила, хханассе бакІ толебила. Гьойдуе хьит гьабуни, жинццаго кваналеб. Гьойдуе чури тІе, чодуе кІалцІи бай. Гьойдул балъ гьабулев чи гІадин. Гьаб кици тІамула ганчІидасса тІотІоегІан жиндиего пайда гьечІеб жоялда тІад гІумру инабулев чияссул хІакъалълъулI. РукІаралила гьойдул балъ гьабулев цо чиги гьессул чІчIужуги. Гьойдул балъ гьабуралълъухъ гьессие щолеб букІарабила кІиго шагьи. КІиго шагьиялде босараб ссапун тІагІинегІан, квералги чурулел рукІаралила. ЧІчIужуялълъ россассда абурабила гьойдул балъ гьабиялълъул нилIее бугеб ххайирго лъаларин жиндаян. Россасс чІчIужуялълъул рагІи гІад гьабурабила: гьойдул балъ гьабулев чийилан жив вукІинин, гьойдул балъ гьабулев чияссул чІчIужуйилан мун йикІинин, гьеб пайда-ххайир гІоларищилан. Гьойдул бицарав гьойдул багьаяв вукІунарев. Гьойдул мугъалда цІадул цунтур букІунебила, катил мугъалда цІцIорол къоно букІунебила. Гьойдул ругънае гьойдул мацIцІ даруяб. Гьойдул ххвалчен чурийила, чодул малърал кІалцІийила. Гьойдул хІапи рагІун, вахъунге, хІелкил гІегІеди рагІун, вахъа. Гьойцца гьойдул гьан кунареб, гІадамасс гІадамассул гьан кунеб. Гьойцца кІал чІвараб жо гьойдуе те. Гьойцца пурццимахх кІкІунеб бихьанилан абуни, божа; нус йокьулей якьад йихьанилан абуни, божуге. Гьойцца чІчIикІунилан, ралъад чороклъулареб. Гьойццаги чури кьолев тІасса вищулевила. Гьоко мехъсса къиругеги, гІакълу мекъсса ссверугеги. Гьоло бахаралълъубе ххурма бахинабейила. МагІарухъа гьоболалълъ гьалбадирие сайгъаталълъе гьоло бачІун буго. Данде кьолеб сайигъаталълъул къадар рукъалълъул бетІергьанасс гьадин чІчIезабун буго: «Яс, – ан абун буго гьесс чІчIужулялда, – гьоло бахаралълъубе ххурма бахинабе». Гьоло квараблъи лълъадуда лълъицадайила бицараб? Гьоло кколареб цІцIалкІу, цІцIад кколареб буртина. Гьоркьо-гьоркьоб гІин цІцIачІони, хІамида жибго хІама букІин кІочонебила. Гьоркьоблъи битІулеб, гьоркьоб хІучч битІун цІцIани. Гьоркьоблъи лълъикІаб хъизан бацІикьаги хІинкъулареб. Гьоркьов кІалъан, чияссул рагІи къотІизабуге, кигІан хІакъаб бицунев чи мунго вугониги. Гьоркьове ккеялдасса бокьове ккей лълъикІаб. Гьоркьохъан гьечІого, ригьин лIугьунареб, гьоркьов чи кІалъачІого, даран кколареб. Гьоркьохъан лълъикІай йигони, гІантай ясалълъеги лълъикІав росс щолев. Гьорода бадибе туни, дурго гьурмада жужалеб. Гьорода бадиве кІущани, чуризе жиндего ккола. Гьорол къоялълъ куй биче, цІцIадал къоялълъ чу биче. Гьорол къоялълъ хІелкил рачIчІ гІадав. Гьорон ругьунаб чехьалълъе бакъванбугІа – багьана. Гьороссаги бачун, гІункІкІ царгъинибе биччалареб. Гьороцца авлахъ нахъе гъолареб. Гьороцца босун бачІараб гьороцца унеб. Гьороцца босун унеб кІкІараялълъ гъотІода абурабила жиндие нух кьейилан. Гьороцца хъамун, гъотІол тІамахги исибе ккогегийила. Гьороцца цІа гьалаглъулеб, гьакълицца ццин гьалаглъулеб. Гьорчо гирунилан, гохІ биххулареб. Гьорчо танк батаралълъуб чІчIола, квешав чияссул кІал кидаго чІчIоларо. ГьоцІцIо бецІцІулебги – кІал, берссен лагІулебги – кІал. ГьоцІцIо букІаралълъуб тІутІ камулареб. ГьоцІцIо гьабулеб – на, гьабураб чІчIикІулеб – чІчIикІва. ГьоцІцIо гьабулеб найил зузуй батІияб букІуна. «ГьоцІцIо! ГьоцІцIо!» – ян ахІдон, кІал гьуинлъулареб, гьоцІцIо кваначІони. ГьоцІцIо гІадинги вукІунге, чияцца цІцІун тІагІинедухъ; чинкир гІадинги вукІунге, тун гІодове реххиледухъ. ГьоцІцIо квананиги – цІцІел кІал, цІцIибил квананиги – гьвел кІал. ГьоцІцIо тІинкІулебги мацІцIила, загьру тІолебги мацIцІила. ГьоцІцIо тІун гурони, квенги кванаге, бидаяб гурони чуги рекІунге. ГьоцІцIоги бахун кьуни, чохьоцца нусги кунеб. ГьоцІцIоги гьуинаб, гьоркьоб мехх бахъун чІчIикІараб. ГьоцІцIоги кьогІлъулеб, гІемер чІчIикІани, ссакъиссги бутІунеб, гІемер чІамуни. ГьоцІцIогун гурони квенги кванаге, рахІат гьечІеб бусадаги вегуге. Гьудул ахІун вачине кколаро, ахІани тушманги вачІуна. Гьудул бадиве валагьулевила, тушман хІатІазухъ валагьулевила. Гьудул ватІалъарав чи – кваранаб квер батІалъарав чи. Гьудул вукІуна ваццассдасса лълъикІавги, гьудул вукІуна тушманассдасса квешавги. Гьудул гьаве, хІал бихьун. Гьудул гьавулевги – мунго, тушман гьавулевги – мунго. Гьудул гьечІев магъула – мачІал гьечІеб сагула. Гьудул гьудулассда релълъарав вукІунев, тІинчІ хъурмида релълъараб букІунеб. Гьудул гьурмаде валагьулевила, тушман мугъалде валагьулевила. Гьудул къо ккедал лъалевила, эбел-эмен дуего лъимал гьаридал лъалелила. Гьудул къварилъи ккедал лъала, бахІарчи къеркьеялълъулI лъала. Гьудул нусгоги дагьав, тушман цоги гІемерав. Гьудул рикІкІадассан вачІуневила, тушман дур кІалдиссан вачІуневила. Гьудул цо нухалълъ вачче, боххдул ххадур рехъерхъани, реххун те. Гьудулал кутул тушманал бацІаздасса бергьунелила. Гьудуласс бадибе абулеб, тушманасс нахъассан абулеб. Гьудуласс нахъассан веццулевила, тушманасс бадиве веццулевила. Гьудуласс нилIер гІунгутІаби нилIеда рицунел, тушманасс чияда рицунел. Гьудулассдасса хІинкъа, тушманассдасса хІинкъуге. Гьудулассе гІоло рухІ кьезе бегьула, гьединав гьудулни ватизе захІмалъула. Гьудулассе кьураб жо – нахъе лъураб ххазина. Гьудулассеги налъулавлъун вукІунге. Гьудулассин гьудул гуккулев. Гьудулассул гьудул – дурги гьудул. Гьудулассул сайгъат гІучІ бугониги, гьеб гІочІода дуцца ралъад бахунеб. Гьудулассул хІал лъала, къварилъи ккедал; гІагаразул хІал лъала, мискинлъидал; хъизаналълъул хІал лъала, рикІкІалъидал. Гьудулассулгун гьудуллъи битІула, гьоркьоб хІучч битІун цІцIараб меххалълъ (Гьоркьоблъи битІичІони, гьудуллъи битІулареб). Гьудулзаби гьечІев чи – кьалбал гьечІеб гъветІ. Гьудулзаби ругессе дуниял майдангІан гІатІидаб, гьудулзаби гьечІессе огъохъатгІан къваридаб. Гьудулзаби цоцадасса рикІкІадал лълъикІал, мехх-мехх бихьун цоцахъе раккиги лълъикІаб. Гьудулзаби цІиялги гьаре, басриялги кІочон тоге. Гьудуллъи багьадурассулгун гьабе. Гьудуллъи багІарабила, тушманлъи чІчIегІерабила. Гьудуллъи буго гьабизе бигьаяб, тезе захІматаб жо. Гьудуллъи гьабе дудассаго лълъикІассулгун. Гьудуллъи гІел бащадассулгун гьабе, гьалмагълъи хІал рекъолессулгун гьабе. Гьудуллъи чІчIужуялълъул ваццассулгун ккве. Гьудуллъи цІцIорол ссурахІи гІадаб жойила, бекани, тІокІаб къачІазе кІоларебила. Гьудуллъиги ваццлъиги боцIцIуд гьабулев. Гьудуллъиялълъ гІуцІцIула, тушманлъиялълъ биххула. Гьудуллъун гьавизе вокьарассул, ццин бахъинабун, хІал бихье. Гьуинаб квен кьогІ гьабулеб кьалалдасса кьогІаб квен гьуин гьабулеб рекъел лълъикІаб. Гьуинаб кьогІлъарай, кьогІаб гьуинлъарай. Гьуинаб мацІцIалдаги загьруяб ххеч батулеб. Гьуинаб рагІуцца махх-чаранги биунеб, гьуинаб маххссараялда хваралги релъулел. Гьуинаб цІцIункІичІони, цІцIекІалълъул тІагІам лъаларебила. Гьуинабги цІцIекІабги чІамидал лъала. Гьукъараб жо – берцинаб. Гьукъараб жо – гьуинаб. Гьумер бахьин, махьа чІчIегІер. Гьумер битІарассул гьудул гІемерав. Гьумер битІун бугилан, тушманассда божуге, жаниссан бигун букІунеб. Гьумер чІчIегІерав ракІ бацІцІадавги вукІуневила, гьумер хъахІав ракІ чІчIегІеравги вукІуневила. Гьунар бугел цо къоялълъцин рекъон рукІунарел, гьунар гьечІел рекъечІеб къоцин букІунареб. Гьунар-маххщел лълъикІаб, лълъиего бокьулеб. Гьунар тІокІаб лълъикІаб, чехь бащадаб лълъикІаб. Гьури биччалелълъулги нахъеххун валагьейила. Гьури кьарияссул хІалтІи хІалакъаб. Гьури хьвазе рохь букІине ккола. Гьури хІалакъазул хІалтІуда цІа рекІунеб. Гьури чІван, чІучІарай, бакъ чІван, чІчIегІерлъарай. Гьури чІвачІого, гІучІ багъарулареб. Гьурмада гІатІ буцулареб. Гьурмал кьер – сахлъиялълъул матІу. Гьурмада рас бижараб жоялдаги божуге, къотІун гІодобе реххараб бугониги, чол боххалдаги божуге. Гьурмахъ ралагьун бичІчІулеб жо кІалалълъ бицунелдасса битІарабила. Гьурщарассул – къватІиб, тІупарассул – жаниб. Гьуссун багъулеб гьой гІадав. Гьуссун тІамураб гьойцца бацІ кколареб.

И i ИгиштIани, ЦIцIалкIитIа “цIцIар рагIарав багьадур!” Анссадерил гIоралде ГIинтIилъар кIанцIарабила. Илбисалда абурабила дудасса квешаб жого бугодаян. Илбисалълъги абурабила жиндасса квешав чи хварав какулев чи вугилан. Иман гьечIеб бакIалда ияхIги букIунареб. Иман щулалъизе ккани, гІелму тІалаб гьабейила. «Инаро» бачарай рокъой ххутIарайила. Инаро дун хIорихъе, хIатIазде бакъ щвечIого, галиги бахъиларо, гурга кодой кьечIого. Инелъун бергьараб гIищкъу – саяхълъи, тезелъун гьабураб рокьи – хъахIбалъи. Инжитав чияссул ишалги инжитал рукIуна. Инжилъун гIадамазда гьоркьов вукIинегIан, хIамалъун гьирикьго лълъикIила. Инсан вахараб борххалъиялда бараб букIунила гьессда бихьулеб майданалълъул гIатIилъи. Инсанасс щибго хIехьолебила, ракъи хIехьоларебила. Инсан жиндир заманалда релълъаравила вукIунев. Инсанассул жавабалълъ жиндир гIакълу борцуна, Калам къокъаб бугони, къимат цIцIикIкIун гьабула. Инсанассул кIалдиб мацIцI рекIараб ххвалчен буго, КIалдиссан пулеб гьури гьалаглъулеб чIор буго. Инсанассул черхх бетIергьанчиясс бачухъе билълъунеб жойила. Инсанассул яхI – мугъ чIвалеб ссангар, гIадамассул кIкIвахI – бохх ккураб лангар. Инссудасса вас цIцIодорав лIугьин – роххелила, ваццассдасса вацц цIцIодорав лIугьин – жахIдайила. Инссудасса чIухIарав вас гIемерав вукIуна, ЧIарбида эмен лъедал, чияр цIцIобалде кколев. Инссул къадруялда чIчIа. Гьеб букIана мискинзаби кидаго мискин рукIа, къуралги кидаго къунги хунги рукIаян абулел абадиялълъ тIалъи жидеего бокьаразул аби. Гьеб мурад цIунун рижарал рукIана «ЛълъикIлъи хIехьезе аххтачодаги хханассул васассдаги гурони кIоларо», «АхIун вачун, бачавехь таххбакIалда толаро» гIадал кицаби». БукIинчIеб рокъоб рекъечIеб бетIергьанчихвад» гIадал абиялги. Инссул сагIадат бихьун, васассе къимат кьоге. Инссул сагIадаталълъул васассе ххайир гьечIо, жиндир сияразухъе ссурукълъи ккун батани. Инссул ццин цаххбиниб. Налъи холареб, би бакъвалареб. Умумузул гьал кицаби руго инсан гьечIел питнабазде ахIулел кIалзул гIарадаби. РукIун руго питнаби цо кIалъараб кIалалълъ рикIкIен гьечIел биял гIодоре тIуралги. РецIелалълъе цIцIараб заман букIинчIо, гьелълъул гIорхъи букIана ссанагIат рекъараб къо. Бицен буго: Васассул эмен чияцца чIван вукIун вуго, гьев эбелалълъ гьавилалдего. Бидулав херлъун вуго, вас гIун вачIун вуго. ГодекIанир ихдалил бакъалда курмул роркьулел рукIун руго херал чагIи. Дагьал дорегIан маххссаро-ххочIалда, цоцазул мугжул кIкIвалел рукIун руго гIолохъабиги. Цо херав чиясс гIолохъабазда жиндир гъоркьамегеж кIкIваян абун буго. Жинцца кIкIвалилан, дов эмен чIвараб меххалълъ ургьив вукIарав васасс нус кодобе босун буго. Мегеж кIкIвалеб меххалълъ, гьесс гьикъун буго: «КIудияв чи, бидуе хъукьлъи букIунебищ?» – ан. Гъоссги жаваб кьун буго букIунарилан. «Ма, букIунареб батани!» – ян васассги эмен чIварав чияссул бидул гIор биччан буго. Инссухъ ралагьун, васги лъалевила, васассухъ ралагьун, эменги лъалевила. Инссухъ ралагьун, яс кье, эбелалълъухъ ралагьун, яс яче. ИнчIевани лъаргIиве, лъачIевани Магьдида. ИнчIого къоги беццуге, вихьичIого чиги веццуге. ИнчIого ххаселги беццуге, хвечIого нуцалчиги веццуге. Инссуда малълъаруге, гьесс малълъараб гьабе. Инссуеги лъимал жиндиего жо кьолел рокьулел. Инссул адаб тарав васассдассаги цIунаги, къо ккедал ватуларев ваццассдассаги цIунаги. Инссул боцIцIуцца гьаглъарассдассан пайда бахунареб. Инссул гьоболги тоге, эбелаб нухги тоге. Инссул гIамал гьечIев вас ватуларо, бацIил гIамал гьечIеб тIинчI букIунаро. Инссул кIал чIвазе раскIил кIиго ругIел гIолеб. Инссул малълъ босуларев вас лIугьунгеги, эбелалдасса бергьарай яс лIугьунгеги. Инссул нигIматал кунелълъул, эменги кIочон тоге. Инссул нухдассанила васги унев (инссул квартIа-гъецI босуларев вас вукIунарев). Инссул рател бичарасс бачагохIал росула. Инссул рокьи ккун, васассе ячарайила, эбелалълъул рокьи ккун, яс кьурайила. Инссул росу тарассда лълъикIаб къо бихьуларо. «Инссул рукъбугьадил орорго ражидул букIун буго!» – ян абурабила гIандиссесс. Инссул ххам бугони, гурдал ххалатал, рокъоб хханжу бугони, ххинкІал чІахІиял Инссул цIцIар – васассе, росдал цIцIар – киназего. Инссуцца бекьараб васасс лъилъулеб. Инссуцца ххер бичани, васасс хур бичулеб. Инссуцца соно квани, лъималазул цаби секколел. ИнчIого, хвечIого чияссул къимат лъаларебила. Ирс бикьулелълъул гьоркьов ххутIарав. Ирсалълъе щвараб гъамасс цIураб меседалдасса васассул кверзул маххщел бергьунебила. Исана сон савуд хварабгIаги. Исана тIад восила, тIадеялълъул лълъим лъала. Кици гIунтIизабула Авар гIоралълъ вас восун арай ГьидалIа эбелалде. Эбелалда вихьун вуго гIоралда тIад восун жиндирго лълъим лъаларев вас. Йоххизеги йоххун эбелалълъ гьал рагIаби абун руго. Гьеб магIнаялдани гуро жакъа гьеб кици хIалтIизабулеб. Гьеб хIалтIизабула «Инсан ццевеххун цойидассан унаро, дагь-дагьккун уна» абураб магIнаялда. Исхъалидул чухъида хъабарча бащалъиларо. Итни къо къоялгун шагьадулеб. Их бащалъизегIан божи бугеб хур тоге. Их лълъамалъичIони, лълъидир бакъвалъулареб. Ихдал гьури – гьанал барти. Ихдал нилIецца кьолеб, ххаслихъе нилIее кьолеб. Ихдал хур реххун тоге, ххасало рукъ реххун тоге. Ихдал хурибе бачIони, ххаслихъе цогъринибе балареб. Ихдал хIама къинлъугеги, хIалтIулI чIчIужу къинлъугеги. Ихдалил къо – къоролалълъул ракI. Ихдалил къоялдаги къадарав бихьинчияссдаги божизе бегьуларел. Ихдалил къоялълъ лъагIалицца кваназарулел. Ихдалил лълъалъ – карае, ххасалил лълъалъ – кьолбое. Ицц бацIцIадаб бугони, гIорги бацIцIадаб букIуна. Иццул бетIералда гурони, тIокIкIараб лълъим букIунареб. Иццул лълъим щоларелълъуб лъарал лълъимги – иццул лълъим. ИчIгоялълъ гьабе, лъабгоялълъ кванай. Иш лъалев анцIгояссдасса хIалтIулев цо чи лълъикIав. ИяхI баччулаго, хIулун тIагIарав, Хварал рукъулаго, вакъуцца хварав. ИяхI бугев цин хола, къадарав кIицIцIул хола. ИяхI гьечIого хьвадарассе – дуниял гIатIидаб жо. ИяхI лъолелълъуб чед лъурав, чохьохъ чIахъен бичарав. ИяхIги хIалихьалъиги хабалIеги цадахъ билълъунеб. Йихьизе берцинай лълъикIай, ятизе гIакъилай лълъикIай. Йокьизеялдасса рихине захIматабила. Йокьанщинай ясги щоларей, бицанщинаб рагIиги батулареб. Йихьугеги, рагIугеги, дида гурхIаралда Аллагь гурхIаги! Йокьуларей лълъади – бокьулареб квен.

Гъ v 1. Гъагъал – ссогIал, кьварарал, бадибе рагIи абулел, цояб бер бахъулелълъул, цогидаб къапуларел, цинги тIаде вачIарав гьобол-гьудулассе квасгIан тамахал, нахгIан хIеренал. 2. Гъадидаги кколебила бищунго гIакъилаб жибгойилан. 3. Гъадидасса тIинчI лумияб. 4. Гъадицца тIанчIида малълъулеб букIун буго, гIадамил лъимер гIодобе къулулеб бихьарабго, боржаян. ТIанчIицца абун буго - гIадамил лъимер гIодобе къулизегIанго чIчIеларила жиб, гьеб бихьарабго боржинила. Гьеб меххалълъ гъадицца гьелълъул бетIералда гозо кIутIун буго, цIцIодорил цIцIодоранги абулаго. Гьелда тIад бижараб буго «Гъадидасса тIинчI лумияб» абураб кици. 5. Гъадилаб – гъадие, цIцIудулаб – цIцIудуе. 6. ГъадилIа лачен. 7. ГъадилIан лаченги лIугьунеб, лочнолIан гъедуги лIугьунеб. 8. Гъадихъе мокъокъ щолареб, щвани, инжит гьабулеб. 9. Гъадихъе щвараб хъарчигъаялълъ бахъулеб. 10. Гъадицца лочнол бер бахъарабила. 11. Гъадицца гъадил бер бахъулареб, гIадамасс гIадамассул бер бахъулеб. 12. Гъадицца къвагъан ахIараб меххалълъ, тIанчIицца тIокIаб щибилан ахIилеб? 13. Гъадринибе карщгицин батIа-батIайисса чIвазе бегьулебила. 14. Гъазибегил талихI – аваданай Ххалун, Ххалунил талихI – аваданав Гъазибег. РакIалде щвезабе - «Аваданаб рукъ – рагьадго Алжан». Гъазибегги Ххалунги рукIана аваданлъиялда гIумру арал, рукъ мискинал – жалго бечедал, жалго херал – ракI бахIарал росс-лълъади. Херай Ххалуницца бицунаан, гьаб гIумруялде рахинегIан, дагьал кочIол рагIабиги абичIого, кьурдун цо-кIиго ссвериги бахъичIого, сордо бачIун, бусада хьибил лъурал росс-лълъади гурила жал. 15. Гъалай хъванилан, маххул гIарац лIугьунареб, дарай ретIунилан, хIамил чу лIугьунареб. 16. ГъалатI ккедал абула илбисалълъ малълъунилан, цинги кици букIуна мунго дуццагойилан. 17. ГъалатI ккечIого, битIаралде ургъуларел. 18. ГъалатI ккеялдасса гъалатI битIизабунгутIи кIудияб, мунагь гьабиялдасса мунагьалълъе мукIурлъи лълъикIаб. 19. ГъалатI кколарев чи вукIунарев, малълъ кIутIулареб чу букIунареб. 20. ГъалатI кколарев чи вуго ретIун тIимугъгун, гъассда гIодов чIчIарав чи. 21. ГъалатI лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. 22. ГъалатI нусго соналдассанги битIизабизе бегьулеб. 23. ГъалбацI асир гьабизе царал гьунар гIеларо, гъадил гунпара кьвагьун, гачил хъала тIеларо. 24. ГъалбацI гьечIеб рохьоб ци басандула. 25. ГъалбацI кинабго жоялдасса бергьунеб, инсан гъалбацIалдасса бергьунев. 26. ГъалбацI – царае ххан. 27. ГъалбацIазул бетIералда чахъу тараб боялдасса чахъабазул бетIералда гъалбацI тараб бо бергьунебила. 28. ГъалбацIал гьалаглъизе гьой бетIерлъун ккогегийила. 29. ГъалбацIалълъ нахъе цIцIоко толеб, бахIарчиясс цIцIар толеб. 30. ГъалбацIалълъул рачIчIлъуналдасса катил бетIерлъунго лълъикIила. 31. Гъалдибералда месед бекьунилан, хIамил чу лIугьинаро. 32. Гъанкъизе гъветIгицин берцинаб бищулебила. 33. Гъанкъилищилан абурабила тIоххоцца, балагьилинхха цоян абурабила родоцца. 34. ГъасстIа вукIун, бечелъарав мискинчи! 35. ГъасстIа кватIани, эбел-ясалда гьоркьобги кколебила рагIи. 36. ГъасстIа кватIани, я лълъадулгун рагIи кколеб, я гIемераб лълъим гьекъолеб. 37. ГъасстIа кето кьарияй, бокьоб боцIцIи хIалакъай. 38. ГъасстІа россассулгун рохъо бикьарай, хьагинире ххинкIал гIуж бан реххарай. 39. ГъасстIа цIа гьечIого, тIохда кIкIуй букIунареб. 40. Гъвалайин дие бокьулареб. 41. Гъвала букIун буго, ххарил гIарахъалда ссверун лIугьун, кваналеб. Гьеб гьойилан ккун, лIутун вачIунев чияссда гIадамаз абун буго, доб гьой гурин, гъвала бугилан. «Гъвалайин дие бокьулареб!» – ан цIцIукIа нахъ вуссун гьечIо. Гьал рагIаби ххутIун руго жо гуреб жоялдасса хIинкъарав чияссул хIакъалълъулI кицилъун. 42. Гъвалида жибго жеги цIцIе гIечIеб бурутIилан кколебила. 43. Гъванща цIунулебги – мацIцI, гъванща буххулебги – мацIцI. 44. Гъванщу гIодулей, гIабдал елъулей. 45. Гъваридаб гIурул хъуй дагьаб, гIакъилассул калам дагьаб. 46. Гъварул моцIцIу цIцIункIизе цIцIар ГIалиде ахIана, ЦIцIобалълъул накIкI щунщудун, щуб ГIумариде ккана. 47. Пачаяссул заманалда диванбегзаби рищун толаан. Гьезда гьоркьосса ришват цIцIикIкIун кьурал диванбегзабилъунги кколаан. Авар рахъалълъул Бакълъухъ бакIалдассан шаригIат диванхханаялде рищулел рукIун руго Могьохъ росулIа ГIумарги НитIа росулIа ГІалиги. Жидецца рищулезул гIемериссез ццебеккунго ГIали вищизе рагIи кьун букIун буго. Цинги, ГIумарил ришват цIцIикIкIараб меххалълъ, цIцIайи гьессде ккун буго. Цинги ГIалицца ццереххун реххссарал, магIарулазда гьоркьор кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби абун руго. 48. Гъвесс кваналессул гел рачлихъ бахъун букIунебила. 49. ГъветI бекидал, гIаркьалабазул бицунареб. 50. ГъветI бихьун – пихъ, чи вихьун – хIалтIи. 51. ГъветI бихьун – рагIад, чи вихьун – къисмат. 52. ГъветI бугеб бакIалда бихьинкетоги цIцIеги хьихьугейила. 53. ГъветI гьороцца реххулеб, гIадан бугьтаналълъ толарев. 54. ГъветI кинаб бугониги кIваричIо, пихъ лълъикIаб бугони. 55. ГъветI кьалбаз ккола, гIадан гьудул-гьалмагълъиялълъ ккола. 56. ГъветI пихъ бижулеб лълъикIаб, чи хIалтIулев лълъикIав. 57. Гъеду гъагъадунилан лочнол къимат холареб. 58. Гъежххалатил гъеж бекаги, кунххалатил квер къотIаги. 59. Гъизараб чуризеялдасса чурараб цIунизе бигьаяб. 60. Гъизараб чуруларей, чурараб цIунуларей. 61. Гъира бугони, хIалтIи жибго билълъуна. 62. Гъира гьечIеб квалквал – хьул гьечIеб чIамчIам. 63. Гъирун хвеялдасса хIулун хвейго бокьилилан абурабила царацца. 64. ГъогъолIейила гьорчо гирулеб, бугелълъубейила боцIцIи унеб. 65. Гъодоцца буххун, ралъад лIугIулареб. 66. Гъонода къачIони, магьида жо кколаро 67. Гъоркь рекIараб жоги хIама бугила, хIамитIа рекIаравги хIама вугила. 68. Гъоркьан баккарабги чIчIикIарав, тIассан баккарабги чIчIикIарав. 69. Гъоркьан гьаналав, тIассан гьоролав. 70. Гъоркьан тIутIурав, тIассан ххоххорав. 71. Гъоркье рортизейилан кьурулIе лIугьунарел, росун инейилан гIурулIе кIанцIуларел. 72. Гъоркьеххун бугеб цIцIеда тIадеххун бугеб бацIицца лълъим гъабургъинабугеян абурабила. 73. Гъоссогъадил тIинчI гIадав. 74. «Гъоссол цIураб къвачIиниб гIарац-месед кин балеб, хъублъи къватIибе чIехьон, жанисса чуричIого». 75. «ГъоссолI букIун, тIотIоцца тIогьолI бугеб найиде - «Дун лъаларищ, гьвел роцц!» – ан рогьоб къабихIаб бала». 76. ГъотIода рекъарабила пихъги букIунеб. 77. ГъотIода ццерессан унелълъул, гIащтIи роццда нахъа бахъе. 78. ГъотIодайила гъудул рещтIунел, нохъодейила маккал ссверулел. 79. ГъотIодасса гъотIоде кIанцIунилан гъадил лачен лIугьинаро. 80. ГъотIое къимат – пихъ бихьун, чияссе къимат – иш бихьун. 81. ГъотIокье гурони гIеч бортулареб. 82. ГъотIол борххалъи лъала, рагIадалълъухъ балагьун, чияссул ритIухълъи лъала, гIамалалълъухъ балагьун. 83. ГъотIоцца кьалбал, гIодоре унел гьечIони, эххеде риччала. 84. ГъоцIоцца махх кколеб, россасс чIчIужу кколей. 85. Гъугъай ххеххаб накIкIалълъул цIцIад хъандаяб букIуна. 86. Гъурщил багьа лъаларев кепкил багьаяв вукIунарев. 87. ГъурщитIа гъурущ лъунила бечелъи гIолеб. 88. ГъутIбузда гIазу – гъудузе бертин. 89. ГъутIбузул гIурччинлъи кьалбазул сахлъиялда бараб букIуна.

Гъ v 1. Гъагъал – ссогIал, кьварарал, бадибе рагIи абулел, цояб бер бахъулелълъул, цогидаб къапуларел, цинги тIаде вачIарав гьобол-гьудулассе квасгIан тамахал, нахгIан хIеренал. 2. Гъадидаги кколебила бищунго гIакъилаб жибгойилан. 3. Гъадидасса тIинчI лумияб. 4. Гъадицца тIанчIида малълъулеб букIун буго, гIадамил лъимер гIодобе къулулеб бихьарабго, боржаян. ТIанчIицца абун буго - гIадамил лъимер гIодобе къулизегIанго чIчIеларила жиб, гьеб бихьарабго боржинила. Гьеб меххалълъ гъадицца гьелълъул бетIералда гозо кIутIун буго, цIцIодорил цIцIодоранги абулаго. Гьелда тIад бижараб буго «Гъадидасса тIинчI лумияб» абураб кици. 5. Гъадилаб – гъадие, цIцIудулаб – цIцIудуе. 6. ГъадилIа лачен. 7. ГъадилIан лаченги лIугьунеб, лочнолIан гъедуги лIугьунеб. 8. Гъадихъе мокъокъ щолареб, щвани, инжит гьабулеб. 9. Гъадихъе щвараб хъарчигъаялълъ бахъулеб. 10. Гъадицца лочнол бер бахъарабила. 11. Гъадицца гъадил бер бахъулареб, гIадамасс гIадамассул бер бахъулеб. 12. Гъадицца къвагъан ахIараб меххалълъ, тIанчIицца тIокIаб щибилан ахIилеб? 13. Гъадринибе карщгицин батIа-батIайисса чIвазе бегьулебила. 14. Гъазибегил талихI – аваданай Ххалун, Ххалунил талихI – аваданав Гъазибег. РакIалде щвезабе - «Аваданаб рукъ – рагьадго Алжан». Гъазибегги Ххалунги рукIана аваданлъиялда гIумру арал, рукъ мискинал – жалго бечедал, жалго херал – ракI бахIарал росс-лълъади. Херай Ххалуницца бицунаан, гьаб гIумруялде рахинегIан, дагьал кочIол рагIабиги абичIого, кьурдун цо-кIиго ссвериги бахъичIого, сордо бачIун, бусада хьибил лъурал росс-лълъади гурила жал. 15. Гъалай хъванилан, маххул гIарац лIугьунареб, дарай ретIунилан, хIамил чу лIугьунареб. 16. ГъалатI ккедал абула илбисалълъ малълъунилан, цинги кици букIуна мунго дуццагойилан. 17. ГъалатI ккечIого, битIаралде ургъуларел. 18. ГъалатI ккеялдасса гъалатI битIизабунгутIи кIудияб, мунагь гьабиялдасса мунагьалълъе мукIурлъи лълъикIаб. 19. ГъалатI кколарев чи вукIунарев, малълъ кIутIулареб чу букIунареб. 20. ГъалатI кколарев чи вуго ретIун тIимугъгун, гъассда гIодов чIчIарав чи. 21. ГъалатI лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. 22. ГъалатI нусго соналдассанги битIизабизе бегьулеб. 23. ГъалбацI асир гьабизе царал гьунар гIеларо, гъадил гунпара кьвагьун, гачил хъала тIеларо. 24. ГъалбацI гьечIеб рохьоб ци басандула. 25. ГъалбацI кинабго жоялдасса бергьунеб, инсан гъалбацIалдасса бергьунев. 26. ГъалбацI – царае ххан. 27. ГъалбацIазул бетIералда чахъу тараб боялдасса чахъабазул бетIералда гъалбацI тараб бо бергьунебила. 28. ГъалбацIал гьалаглъизе гьой бетIерлъун ккогегийила. 29. ГъалбацIалълъ нахъе цIцIоко толеб, бахIарчиясс цIцIар толеб. 30. ГъалбацIалълъул рачIчIлъуналдасса катил бетIерлъунго лълъикIила. 31. Гъалдибералда месед бекьунилан, хIамил чу лIугьинаро. 32. Гъанкъизе гъветIгицин берцинаб бищулебила. 33. Гъанкъилищилан абурабила тIоххоцца, балагьилинхха цоян абурабила родоцца. 34. ГъасстIа вукIун, бечелъарав мискинчи! 35. ГъасстIа кватIани, эбел-ясалда гьоркьобги кколебила рагIи. 36. ГъасстIа кватIани, я лълъадулгун рагIи кколеб, я гIемераб лълъим гьекъолеб. 37. ГъасстIа кето кьарияй, бокьоб боцIцIи хIалакъай. 38. ГъасстІа россассулгун рохъо бикьарай, хьагинире ххинкIал гIуж бан реххарай. 39. ГъасстIа цIа гьечIого, тIохда кIкIуй букIунареб. 40. Гъвалайин дие бокьулареб. 41. Гъвала букIун буго, ххарил гIарахъалда ссверун лIугьун, кваналеб. Гьеб гьойилан ккун, лIутун вачIунев чияссда гIадамаз абун буго, доб гьой гурин, гъвала бугилан. «Гъвалайин дие бокьулареб!» – ан цIцIукIа нахъ вуссун гьечIо. Гьал рагIаби ххутIун руго жо гуреб жоялдасса хIинкъарав чияссул хIакъалълъулI кицилъун. 42. Гъвалида жибго жеги цIцIе гIечIеб бурутIилан кколебила. 43. Гъванща цIунулебги – мацIцI, гъванща буххулебги – мацIцI. 44. Гъванщу гIодулей, гIабдал елъулей. 45. Гъваридаб гIурул хъуй дагьаб, гIакъилассул калам дагьаб. 46. Гъварул моцIцIу цIцIункIизе цIцIар ГIалиде ахIана, ЦIцIобалълъул накIкI щунщудун, щуб ГIумариде ккана. 47. Пачаяссул заманалда диванбегзаби рищун толаан. Гьезда гьоркьосса ришват цIцIикIкIун кьурал диванбегзабилъунги кколаан. Авар рахъалълъул Бакълъухъ бакIалдассан шаригIат диванхханаялде рищулел рукIун руго Могьохъ росулIа ГIумарги НитIа росулIа ГІалиги. Жидецца рищулезул гIемериссез ццебеккунго ГIали вищизе рагIи кьун букIун буго. Цинги, ГIумарил ришват цIцIикIкIараб меххалълъ, цIцIайи гьессде ккун буго. Цинги ГIалицца ццереххун реххссарал, магIарулазда гьоркьор кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби абун руго. 48. Гъвесс кваналессул гел рачлихъ бахъун букIунебила. 49. ГъветI бекидал, гIаркьалабазул бицунареб. 50. ГъветI бихьун – пихъ, чи вихьун – хIалтIи. 51. ГъветI бихьун – рагIад, чи вихьун – къисмат. 52. ГъветI бугеб бакIалда бихьинкетоги цIцIеги хьихьугейила. 53. ГъветI гьороцца реххулеб, гIадан бугьтаналълъ толарев. 54. ГъветI кинаб бугониги кIваричIо, пихъ лълъикIаб бугони. 55. ГъветI кьалбаз ккола, гIадан гьудул-гьалмагълъиялълъ ккола. 56. ГъветI пихъ бижулеб лълъикIаб, чи хIалтIулев лълъикIав. 57. Гъеду гъагъадунилан лочнол къимат холареб. 58. Гъежххалатил гъеж бекаги, кунххалатил квер къотIаги. 59. Гъизараб чуризеялдасса чурараб цIунизе бигьаяб. 60. Гъизараб чуруларей, чурараб цIунуларей. 61. Гъира бугони, хIалтIи жибго билълъуна. 62. Гъира гьечIеб квалквал – хьул гьечIеб чIамчIам. 63. Гъирун хвеялдасса хIулун хвейго бокьилилан абурабила царацца. 64. ГъогъолIейила гьорчо гирулеб, бугелълъубейила боцIцIи унеб. 65. Гъодоцца буххун, ралъад лIугIулареб. 66. Гъонода къачIони, магьида жо кколаро 67. Гъоркь рекIараб жоги хIама бугила, хIамитIа рекIаравги хIама вугила. 68. Гъоркьан баккарабги чIчIикIарав, тIассан баккарабги чIчIикIарав. 69. Гъоркьан гьаналав, тIассан гьоролав. 70. Гъоркьан тIутIурав, тIассан ххоххорав. 71. Гъоркье рортизейилан кьурулIе лIугьунарел, росун инейилан гIурулIе кIанцIуларел. 72. Гъоркьеххун бугеб цIцIеда тIадеххун бугеб бацIицца лълъим гъабургъинабугеян абурабила. 73. Гъоссогъадил тIинчI гIадав. 74. «Гъоссол цIураб къвачIиниб гIарац-месед кин балеб, хъублъи къватIибе чIехьон, жанисса чуричIого». 75. «ГъоссолI букIун, тIотIоцца тIогьолI бугеб найиде - «Дун лъаларищ, гьвел роцц!» – ан рогьоб къабихIаб бала». 76. ГъотIода рекъарабила пихъги букIунеб. 77. ГъотIода ццерессан унелълъул, гIащтIи роццда нахъа бахъе. 78. ГъотIодайила гъудул рещтIунел, нохъодейила маккал ссверулел. 79. ГъотIодасса гъотIоде кIанцIунилан гъадил лачен лIугьинаро. 80. ГъотIое къимат – пихъ бихьун, чияссе къимат – иш бихьун. 81. ГъотIокье гурони гIеч бортулареб. 82. ГъотIол борххалъи лъала, рагIадалълъухъ балагьун, чияссул ритIухълъи лъала, гIамалалълъухъ балагьун. 83. ГъотIоцца кьалбал, гIодоре унел гьечIони, эххеде риччала. 84. ГъоцIоцца махх кколеб, россасс чIчIужу кколей. 85. Гъугъай ххеххаб накIкIалълъул цIцIад хъандаяб букIуна. 86. Гъурщил багьа лъаларев кепкил багьаяв вукIунарев. 87. ГъурщитIа гъурущ лъунила бечелъи гIолеб. 88. ГъутIбузда гIазу – гъудузе бертин. 89. ГъутIбузул гIурччинлъи кьалбазул сахлъиялда бараб букIуна.