Ж $ 1. ЖавабалълъулI ххеххлъарав, битIаралълъулI тIекълъула, лъай гьечIевгун ургъани, ургъелал гIемерлъула. $awaba:u/ {e{;araw, biTara:u/ Teq;ula, ;ay hezewgun urvani, urvelal femer;ula. 2. Жавгьар кисинибги тун, капек балагьулареб. $awhar kisinibgi tun, ka_ek balahulareb. 3. Жавгьар рощногохIдаги гвангъун бихьулеб. $awhar ro&nogo\dagi gwanvun bi%uleb. 4. Жаги – дирго, кIалги – дирго, гIаданлъиги – дирго! $agi - dirgo, jalgi - dirgo, fadan;igi - dirgo! 5. Жагьандаманалълъуб бихьинхIама кIиго шагьиде букIунебила. $ahandamana:ub bi%in\ama jigo ^ahide bujunebila. Кици буго, доба рикIкIада къайи учуз букIунеб рагIула, гъоба кибалиго къваригIанщинаб жо чIобого гIадин щолеб рагIулаян, букIунареб, щолареб жоялълъулги бицун, чияр бакI беццулев чи маххссароде ккун абулеб. Кициялълъул магIна буго - «Гьедин батани, гьениб хIамаги кIиго шагьиде щолеб батилахха», – ян абураб. kici bugo, doba riJada qayi uxu# bujuneb rafula, voba kibaligo qwarifan&inab $o zobogo fadin &oleb rafulayan, bujunareb, &olareb $oya:ulgi bicun, xiyar baj beCulew xi ma{Sarode Kun abuleb. kiciya:ul mafna bugo - «hedin batani, henib \amagi jigo ^ahide &oleb batila{a», - yan aburab. 6. Жагьилассул тIагIаталдасса гIалимчияссул макьу ххирияб. $ahilaSul TafataldaSa falimxiyaSul mapu {iriyab. 7. Жагьиллъиялдасса кIудияб мискинлъи гьечIеб. $ahil;iyaldaSa judiyab miskin;i hezeb. 8. Жагьилчи – беццав чи. $ahilxi - beCaw xi. 9. Жагьилчиясс лъай малълъун, гIалимчи вахъунарев. $ahilxiyaS ;ay ma:un, falimxi wa]unarew. 10. Жадул лIар гьекъезегIан, цIадул лIар гьекъей лълъикIаб. $adul /ar heqe#efan, `adul /ar heqey :ijab. 11. Жакъа букарараб бакI метер хъассуге. $aqa bukararab baj meter ]aSuge. 12. Жакъа гурони лъачIин, жиндасса жиндир цIцIар кIудияб букIун бугилан абурабила ХIажимурадицца. $aqa guroni ;azin, $indaSa $indir ~ar judiyab bujun bugilan aburabila \a$imuradiCa. ЗахIматаб ххалатаб нухги нахъа тун унев ХIажимурадилги гьессул муридазулги чуял ссваканила. РещтIине ссанагIатаб бакIги балагьун, гьез чуяздасса кьалал рахъанила, буртабиги ххарда тIамун, жалгоги реганила. Цадахъ босун букIараб квен-тIеххги тIагIун, ракъун-къечон ругел гьезул хIукму кканила, гIиял къавудеги ун, гIухьбузда квен гьаризе. Гьалмагъзаби жиндассаги ссвакарал гIадин рихьарав ХIажимурад живго анила гIухьбузухъе. Салам-каламалдасса ххадуб гьесс бицанила жив щивали, цинги гьаранила хъвезе цо куй кьеян. Киданиги ХIажимурад рихьичIел гIухьби гьев хIурул цIураб партал ретIарав, къечалълъ кIутIби чIучIарав гьоболассухъ щаклъигун ралагьанила. ЦIцIар рагIарав бахIарчи гьев ватиялда божичIел гIухьбузда кканила, ХIажимурадил машгьурлъиялдассан пайдаги босун, жал маххссараде кквезе вачIарав чи ватилин гьеван. Росун тIилалгун, тIаделъанила гьессде гIухьби. ХьвагIун квералгун тIад вуссарав ХIажимурадицца ккараб жо бицанила гьалмагъзабазда. Цинги вахъун гIухьбузухъе анила цо мурид. Гьесс абунила жив ХIажимурадицца витIарав чапар вугин, мурадги бугин ракъарал муридзабазе хъвезе куй бачин. ГIухьби гьессда божанила, муридассда ццебеги хъунила битIахъе хIамагIанаб куй. КъваригIелги тIубан, тIад вуссарав муридассда ХIажимурадицца абун буго - «Жакъа гурони лъачIо дида, дидасса дир цIцIар кIудияб букIин». #a\matab {alatab nu[gi na]a tun unew \a$imuradilgi heSul murida#ulgi xuyal Swakanila. re&Tine Sanafatab bajgi balahun, he# xuya#daSa palal ra]anila, burtabigi {arda Tamun, $algogi reganila. cada] bosun bujarab kwen-Te{gi Tafun, raqun-qexon rugel he#ul \ukmu Kanila, fiyal qawudegi un, fu%bu#da kwen hari#e. halmav#abi $indaSagi Swakaral fadin ri%araw \a$imurad $iwgo anila fu%bu#u]e. salam-kalamaldaSa {adub heS bucanila $iw &iwali, cingi haranila ]we#e co kuy peyan. kidanigi \a$imurad ri%izel fu%bi hew \urul `ural _artal reTaraw, qexa: juTbi zuzaraw hobolaSu] &ak;igun ralahanila. ~ar rafaraw ba\arxi hew watiyalda bo$izel fu%bu#da Kanila, \a$imuradil ma^hur;iyaldaSan _aydagi bosun, $al ma{Sarode Kwe#e wazaraw xi watilin hewan. rosun Tilalgun, Tade;anila heSde fu%bi. %wafun kweralgun Tad wuSaraw \a$imuradiCa Karab $o bicanila halmav#aba#da. cingi wa]un fu%bu#u]e anila co murid. heS abunila $iw \a$imuradiCa wiTaraw xa_ar wugin, muradgi bugin raqaral murid#aba#e ]we#e kuy baxin. fu%bi heSda bo$anila, muridaSda Cebegi ]unila biTa]e \amafanab kuy. qwarifelgi Tuban, Tad wuSaraw muridaSda \a$imuridiCa abun bugo - «$aqa guroni ;azo dida, didaSa dir ~ar judiyab bujin». 13. Жакъа гьабизе бегьулеб хIалтIи метералде тоге. $aqa habi#e behuleb \alTi meteralde toge. 14. Жакъа гьабизессеб метералде тIамуге. $aqa habi#eSeb meteralde Tamuge. 15. Жакъа гьабичIеб метералде батулареб. $aqa habixeb meteralde batulareb. 16. Жакъа дуе шагьи кьурасс метер духъа гъурущ батIа гьабулеб. $aqa duye ^ahi puraS meter du]a vuru& baTa habuleb. 17. Жакъа дур цIцIар балъго абизе кIоларесс метер тIатун абулеб. $aqa dur ~ar ba;go abi#e jolareS meter Tatun abuleb. 18. Жакъа кваназе кколеб метералде тейила, метер гьабизе кколеб жакъаго гьабейила. $aqa kwana#e Koleb meteralde teyila, meter habi#e Koleb $aqago habeyila. 19. Жакъа мун тIад велъарав метер дудаго тIад велъизе гурин. $aqa mun Tad we;araw meter dudago Tad we;i#e gurin. 20. Жакъа – цIцIалдохъан, метер – малълъухъан. $aqa - ~aldo]an, meter - ma:u]an. 21. Жакъа хвелел гIадин аххиратги гьабейила, кидаго хвеларел гIадин дуниялги гьабейила. $aqa [welel fadin a{iratgi habeyila, kidago [welarel fadin duniyalgi habeyila. 22. Жакъа херав чи вукIин дир гIайиб батанани, воре, заман аниги, нужго херлъизе чIчIоге. $aqa [eraw xi wujin dir fayib batanani, wore, #aman anigi, nu$go [er;i#e Zoge. 23. Жакъа хоно бикъарасс метер гIанкIуги бикъулеб, метер гIанкIу бикъарасс ссезе оцги бикъулеб. $aqa [ono biqaraS meter fanjugi biquleb, meter fanju biqaraS Se#e ocgi biquleb. 24. Жакъа щвараб жакъа кунев, метер щвараб метер кунев. $aqa &warab $aqa kunew, meter &warab meter kunew. 25. Жакъа шагьи бикъун, метер гъурущ бикъунила цIцIогьор вахъунев. $aqa ^ahi biqun, meter vuru& biqunila ~ohor wa]unew. 26. Жакъассеб какани, метериссеб бачIинчIого букIине бегьула. $aqaSeb kakani, meteriSeb bazinzogo bujine behula. 27. Жакъасселълъул жакъа бице, метерисселълъул метер бицине те. $aqaSe:ul $aqa bice, meteriSe:ul meter bicine te. 28. Жакъасселълъул рикъзи Аллагьасс жакъа кьолеб, метерисселълъул рикъзи метер кьолеб. $aqaSe:ul riq#i allahaS $aqa poleb, meteriSe:ul riq#i meter poleb. 29. Жал бурияб бацI лIугьинчIев, лIар ххечаб оц лIугьинчIев. $al buriyab ba` /uhinzew, /ar {exab oc /uhinzew. 30. Жалацца кквечев рачIчIалълъ кколаро. $alaCa Kwexew raZa: Kolaro. 31. Жалго гьоболассе гьабигIан квешал – гьоболлъухъ гурони, сордо баларел. $algo hobolaSe habifan kwe^al - hobol;u] guroni, sordo balarel. 32. Жалго гIезегIан лъималазе бищунго херал чагIи рокьулел, кIудиял гIейгун бищунго херал чагIи рихунел. $algo fe#efan ;imala#e bi&ungo [eral xafi ropulel, judiyal feygun bi&ungo [eral xafi ri[unel. 33. Жаниб тани – турулел, течIого бицани – ссурулел. $anib tani - turulel, tezogo bicani - Surulel. 34. Жанибе пударичIо, къватIибе бадаричIо, дицца лъимал кин хьихьилел? $anibe _udarizo, qwaTibe badarizo, diCa ;imal kin %i%ilel? Абиялълъ бицунеб буго тIабигIаталълъул. Ххасел чIчIовулI пуй-чIваялги рахъинчIони, аххиралда гIазабиги рачIони, хурги цIун бачIунареб меххалълъ, жинцца лъимал киндай хьихьилаян зигардулей йиго бессдалазул ургъел чIварай эбел. abiya: bicuneb bugo Tabifata:ul. {asel Zowu/ _uy-zwayalgi ra]inzoni, a{iralda fa#abigi razoni, [urgi `un bazunareb me{a:, $inCa ;imal kinday %i%ilayan #igarduley yigo beSdala#ul urvel zwaray ebel. 35. Жаниб тIагъур гьечIеб тIадтIагъур гIадав, жаниб гъвар-гъвар гьечIеб царгъил тIи гIадав. $anib Tavur hezeb TadTavur fadaw, $anib vwar-vwar hezeb carvil Ti fadaw. 36. Жаниве вачIунелълъул – нилIерав, къватIиве унелълъул – чиярав. $aniwe wazune:ul - ni/eraw, qwaTiwe une:ul - xiyaraw. 37. Жанир рукIун – рукъ чIунтарал, рокъор рукIун – хур чIунтарал. $anir rujun - ruq zuntaral, roqor rujun - [ur zuntaral. 38. Жанир херлъаги, хвезе кватIаги. $anir [er;agi, [we#e kwaTagi. 39. Жанисса гьодорав – гьаракь кIудияв. $aniSa hodoraw - harap judiyaw. 40. Жаниссан бан билълъунареб оц къватIиссан банги билълъунареб. $aniSan ban bi:unareb oc qwaTiSan bangi bi:unareb. 41. Жаниссан хIал хъубав гьалмагъ гьуссун тIамураб гьоялдассаги квешавила. $aniSan \al ]ubaw halmav huSun Tamurab hoyaldaSagi kwe^awila. 42. ЖахIда бугев чияссдасса ццидалаб цигицин лълъикIила. $a\da bugew xiyaSdaSa Cidalab cigicin :ijila. 43. ЖахIда лъабго жоялълъе букIине бегьула, Аллагьассе лагълъи гьабиялълъулI, ссадакъа кьеялълъулI, чияссе гIакълу кьеялълъулI. $a\da ;abgo $oya:e bujine behula, allahaSe lav;i habiya:u/, Sadaqa peya:u/, xiyaSe faqlu peya:u/. 44. ЖахIда рекIел загьруйила. $a\da rejel #ahruyila. 45. ЖахIдачияссе кидаго рахIат букIунареб. $a\daxiyaSe kidago ra\at bujunareb. 46. Жиб жакъа гурони аниб букIинчIилан абурабила хIамицца, жакъа гурони жибги тIаде ккечIилан абурабила бацIицца. $ib $aqa guroni anib bujinzilan aburabila \amiCa, $aqa guroni $ibgi Tade Kezilan aburabila ba`iCa. 47. Жибго гъагъадунила гъадицца бусен тIатинабулеб. $ibgo vavadunila vadiCa busen Tatinabuleb. 48. Жибго гьитIин – гьунар кIодо. $ibgo hiTin - hunar jodo. 49. Жибго гьитIинаб бугониги, цIцIунцIцIраялълъ ракь гьобогьуна. $iwgo hiTinab bugonigi, ~un~raya: rap hobohuna. 50. Жибго хIама бугониги, тIенкел чол гIадинаб бихьула. $ibgo \ama bugonigi, Tenkel xol fadinab bi%ula. 51. Жиб-жиб рагIиялълъул цIцIайи букIунеб. $ib-$ib rafiya:ul ~ayi bujuneb. 52. Жиб-жиб росулI гьобол лълъикIав, жиб-жиб магъилI хур лълъикIаб. $ib-$ib rosu/ hobol :ijaw, $ib-$ib mavi/ [ur :ijab. 53. Жибго-жибго бекеризе биччани, бекерун къолеб чуги батулареб, живго бицине виччани, гIайиб бугев чиги ватуларев. $ibgo-$ibgo bekeri#e biXani, bekerun qoleb xugi batulareb, $iwgo bicine wiXani, fayib bugew xigi watularew. 54. Жив анивги лъалев ватанилан абурабила ичичIалиссесс. $iw aniwgi ;alew watanilan aburabila ixizaliSeS. 55. Жив, учузаб жо босизегIан, бечедав чи гурилан абулебила жугьтIицца. $iw, uxu#ab $o bosi#efan, bexedaw xi gurilan abulebila $uhTiCa. 56. Живго веццулев – ахIмакъ, лъимал реццулев – гIабдал. $iwgo weCulew - a\maq, ;imal reCulew - fabdal. 57. Живго веццулев – цоцIцIул гIабдал, лъимал реццулев – кIицIцIул гIабдал. $iwgo weCulew - co~ul fabdal, ;imal reCulew - ji~ul fabdal. 58. Живго вокьизавулевги – живго, живго рихинавулевги – живго. $iwgo wopi#awulewgi - $iwgo, $iwgo ri[inawulewgi - $iwgo. 59. Живго – гьанив, ракI – магIарда. $iwgo - haniw, raj - mafarda. 60. Живго гъанкъизе гъветIги берцинаб бищулебила. $iwgo vanqi#e vweTgi bercinab bi&ulebila. 61. Жиндирго гурони ургъел гьабуларев вацц – вацц кколаро. $indirgo guroni urvel habularew waC - waC Kolaro. 62. Живго гьитIин – гIамал кIодо. $iwgo hiTin - famal jodo. 63. Живго гьоболлъухъ ккечIессда гьоболассул къимат лъалареб. $iwgo hobol;u] KezeSda hobolaSul qimat ;alareb. 64. Живго гIакъиллъун вихьи гIакъилассул иш гуро. $iwgo faqil;un wi%i faqilaSul i^ guro. 65. Живго гIодов ккарав гIодуларев. $iwgo fodow Karaw fodularew. 66. Живго – гIодов, ххиялал – зодор. $iwgo - fodow, {iyalal - #odor. 67. Живго гIодовегIан гьавурав гIадамаз кIодо гьавула. $iwgo fodowefan hawuraw fadama# jodo hawula. 68. Живго гIорцIцIарассда цогидалги гIорцIцIун ругилан кколелила. $iwgo for~araSda cogidalgi for~un rugilan Kolelila. 69. Живго жиндаго вихьуларессе вихьизавизе чи къваригIунев. $iwgo $indago wi%ulareSe wi%i#awi#e xi qwarifunew. 70. Живго жиндаго гIадин, чи лъаларевила. $iwgo $indago fadin, xi ;alarewila. 71. Живго жиндаго рихарав чияеги вокьуларев. $iwgo $indago ri[araw xiyaye wopularew. 72. Живго жиндассаго нечоларев чияссул пайда гьечIебила. $iwgo $indaSago nexolarew xiyaSul _ayda hezebila. 73. Живго жиндиего гIейги гIабдалассул иш буго. $iwgo $indiyego feygi fabdalaSul i^ bugo. 74. Живго жиндиего гIурав гIадамазе басралъула. $iwgo $indiyego furaw fadama#e basra;ula. 75. Живго камилав гьечIесс чи камил гьавиларо, беццав чиясс нух малълъун, нухда витIун ккеларо. $iwgo kamilaw hezeS xi kamil hawilaro, beCaw xiyaS nu[ ma:un, nu[da wiTun Kelaro. 76. Живго квешасс чи какула, чехь квешасс квен какула. $iwgo kwe^aS xi kakula, xe% kwe^aS kwen kakula. 77. Живго кIодо гьавулевги – живго, живго инжит гьавулевги – живго. $iwgo jodo hawulewgi - $iwgo, $iwgo in$it hawulewgi - $iwgo. 78. Живго нацIцIицца хварав, боцIцIи чияцца кварав. $iwgo na~iCa [waraw, bo~i xiyaCa kwaraw. 79. Живго ричIулеб кIул кIалила. $iwgo rizuleb jul jalila. 80. Живго хвелалде лъималазухъе боцIцIи кьурассда оцол лIар чохьолI къагийила. $iwgo [welalde ;imala#u]e bo~i puraSda ocol /ar xo%o/ qagiyila. Цо чиясс живго хвелалдего жиндир бугеб бечелъи-боцIцIи, лъималазда гьоркьоб бикьун, кколессе кколеб жо кодобе кьун букIун буго. Инссудассан щолеб жоялде жидер тIокIаб хьул гьечIел лъималаз гьев цIакъ язихъго тун вуго. Чара хварав эмен ургъун вуго гьадинаб хIилаялде. Гьесс балагьун буго кIудияб оцол лIар. Лъун буго щулияб гъанссиниб. Цинги, цо-цоккун лъабавго васги ахIун, щивассда балъго абун буго - «Дие мун киназдассаго вокьула. Дир гьаб гъанссиниб буго ххасс гьабун дуе кьезе цIунараб ххазина. Дун хвараб меххалълъ гьеб, лълъидаго лъазе течIого, дуего босе». Гьелдасса нахъе лъималазда гьоркьоб гьессул хIурмат цIцIикIкIун буго, цоцалълъ къаццандун, цIакъго лълъикI хьихьун вуго. Хун вуго эмен, рортун руго васал «балъгояб ххазина» босизе. Оцол лIаралда тIад инссуцца хъван ратун руго кицилъун ххутIарал гьал хъачIал рагIаби. co xiyaS $iwgo [welaldego $indir bugeb bexe;i-bo~i, ;imala#da horpob bipun, :oleSe Koleb $o kodobe pun bujun bugo. inSudaSan &oleb $oyalde $ider Tojab %ul hezel ;imala# hew `aq ya#i]go tun wugo. xara [waraw emen urvun wugo hadinab \ilayalde. heS balahun bugo judiyab ocol /ar. ;un bugo &uliyab vanSinib. cingi, co-co Kun ;abawgo wasgi a\un, &iwaSda ba;go abun bugo - «diye kina#daSago wopula. dir hab vanSinib bugo {aS habun duye pe#e `unarab {a#ina. dun [warab me{a: heb, :idago ;a#e tezogo, duyego bose». heldaSa na]e ;imala#da horpob heSul \urmat ~iJun bugo, coca: qaCandun, `aqgo :ij %i%un wugo, [un wugo emen, rortun rugo wasal «ba;goyab {a#ina» bosi#e. ocol /aralda Tad inSuCa ]wan ratun rugo kici;un {uTaral hal ]azal rafabi. 81. Живго хIалихьатасс чу какулеб, чу хIалихьатасс бо какулеб. $iwgo \ali%ataS xu kakuleb, xu \ali%ataS bo kakuleb. 82. Живго – хIуртIа, гIамал кIодолъи – зодоб. $iwgo - \urTa, famal jodo;i - #odob. 83. Живго цохIо сапаралде унессул берал мугъалда нахъаги рукIине ккола. $iwgo co\o sa_aralde uneSul beral muvalde na]agi rujine Kola. 84. Живго чадил багьаяв гьечIев – рагIи чодул багьаяв. $iwgo xadil bahayaw hezew - rafi xodul bahayaw. 85. Живго чорокасс чи вацIцIад гьавуларев. $iwgo xorokaS xi wa~ad hawularew. 86. Живго эмен лIугьинчIого, инссул къимат лъалареб. $iwgo emen /uhinzogo, inSul qimat ;alareb. 87. Жигар бахъарассе жо камулареб. $iwgo ba]araSe $o kamulareb. 88. Жигар – гIолохъанлъиялда, гIакълу – санада. $igar - folo]an;iyalda, faqlu - sanada. 89. Жеги раса-цIцIалкIу – магIида. $egi rasa-~alju - mafida. Гьаб кициялълъул магIна буго, цIияй нусалълъул хIал гьелълъ раса-цIцIалкIу хIалтIизабураб меххалълъ лъалин, жеги къо радалго бугилан абураб. hab kiciya:ul mafna bugo, `iyay nusa:ul \al he: rasa-~alju \alTi#aburab me{a: ;alin, $egi qo radalgo bugilan aburab. 90. Жидедаго гIайиб ккедал, лъимал гIодуларел. $idedago fayib Kedal, ;imal fodularel. 91. Жийго еццун, гIорцIцIуларей, гIадамал какун, чIалгIунарей. $iygo yeCun, fir~ularey, fadamal kakun, zalfunarey. 92. Жийго нуслъун йикIаго якьад рихарай, жийго якьадлъун йикIаго нус рихарай. $iygo nus;un yijago yapad ri[aray, $iygo yapad;un yijago nus ri[aray. 93. Жинда бугеб рухI бихьунила хIанчIчIидасса би баккулеб. $inda bugeb ru\ bi%unila \anZidaSa bi baKuleb. 94. Жинда гIемерал бакънал рачине лъалаанилан абурабила къоркъоцца, кIалдибе лълъим бачIун, квалквал кколаребани. $inda femeral baqnal raxine ;alaanilan aburabila qorqoCa, jaldibe :im bazun, kwalkwal Kolarebani. 95. Жинда жаниб бугеб черхх чухъида лълъикI лъала. $inda $anib bugeb xer{ xu]ida :ij ;ala. 96. Жинда кинабго лъалилан щибниги лъаларев ахIдолевила. $inda kinabgo ;alilan &ibnigi ;alarew a\dolewila. 97. Жинда рекъараб гIетI тIинкIичIони, богIол мугь тIирщулареб. $inda reqarab feT Tinjizoni, bofol muh Tir&ulareb. 98. Жиндаго бугеб нацIцI бихьуларев, чияда бугеб тIигьа гIадлъарав. $indago bugeb na~ bi%ularew, xiyada bugeb Tiha fad;araw. 99. Жиндаго маххщел гьечIеблъи лъаларев «устарги» хваги, жиндаго гIакълу гьечIеблъи лъалерев «гIакъилги» хваги. $indago ma{&el hezeb;i ;alarew «ustargi» [wagi, $indago faqlu hezeb;i ;alarew «faqilgi» [wagi. 100. Жиндагоги лъаларев, лъалареблъиги лъаларев – кIирекIарав жагьилчи. $indagogi ;alarew, ;alareb;igi ;alarew - jirejaraw $ahilxi. 101. Жиндагоги лъалев, лъалесс малълъарабги босулев – гIакъил, жиндагоги лъаларев, лъалесс малълъарабги босулев – цIцIодор, жиндагоги лъаларев, лъалесс малълъарабги босуларев – гIабдал. $indagogi ;alew, ;aleS ma:arabgi bosulew - faqil, $indagogi ;alarew, ;aleS ma:arabgi bosulew - ~odor, $indagogi ;alarew, ;aleS ma:arabgi bosularew - fabdal. 102. Жиндагоги лъаларев, лъалез малълъарабги босуларев. $indagogi ;alarew, ;ale# ma:arabgi bosularew. 103. Жиндассаго тIутIал рачахъуларесс чиядасса гьаби рачахъиларо. $indaSago TuTal raxa]ulareS xiyadaSa habi raxa]ilaro. 104. Жиндего ккараб меххалълъ – чулъун, чияде ккараб меххалълъ – хIамалъун. $indego Karab me{a: - xu;un, xiyade Karab me{a: - \ama;un. 105. Жиндие бокьулареб жо чияе гьабуларев чи – гьеле бищунго лълъикIав чи. $indiye bopulareb $o xiyaye habularew xi - hele bi&ungo :ijaw xi. 106. Жиндиего гьабураб лълъикIлъи лъаларессда гьеб лъазабуни, лъабго бессдал лъималазе гурде гьабурабгIан кири букIунебила. $indiyego haburab :ij;i ;arareSda heb ;a#abuni, ;abgo beSdal ;imala#e gurde haburabfan kiri bujunebila. 107. Жиндие гьабураб хIурмат лъалареб жо – хIамайила. $indiye haburab \urmat ;alareb $o - \amayila. 108. Жиндие как баян – Аллагь, рузманалде унгеян – илбис. $indiye kak bayan - allah, ru#manalde ungeyan - ilbis. 109. Жиндие квешлъи гьабурав гьойдацин кIочонарев. $indiye kwe^;i haburaw hoydacin joxonarew. 110. Жиндиего бокьараб жоялълъе нух дибирасс бокьаралълъусса балагьулеб. $indiyego boparab $oya:e nu[ dibiraS bopara:uSa balahuleb. 111. Жиндиего – гьакинух, цогидазе – гIонкIкIонух. $indiyego - hakinu[, cogida#e - fonJonu[. Цо мискинчияссулги росдал дибирассулги хурзал цоцада асскIор рукIанила. Цо къоялълъ хуриве арав дибирассда мискинчи вихьанила гIанххрида ганчIал речIчIулев. «Щай, гьудул, дуцца Аллагьасс бижараб рухIчIаголъи чIвалеб?» – ан мискинчияссде гIайибал гьаризе лIугьанила дибир. «ЧIвачIого кин гьаб телеб, хур кванан лIугIизабулеб буго», – ян мискинчияссги абунила. ГIемер заман иналдего, гIанххвара мискинчияссул хуриссан дибирассул хурибеххун бекерун анила. Гьеб бихьарав дибирасс - «Гьаб малгIун кибе!» – янги абун, речIчIараб ганчIицца чIван рехханила гIанххвара. - Уябги букIун буго, – ян абунила мискинчиясс, – «Жиндиего – гьакинух, цогидазе – гIонкIкIонух», – ан абураб кици. co miskinxiyaSulgi rosdal dibiraSulgi [ur#al cocada aSjor rujanila. co qoya: [uriwe araw dibiraSda miskinxi wi%anila fan{rida ganzal reZulew. «&ay, hudul, duCa allahaS bi$arab ru\zago;i zwaleb?» – an miskinxiyaSde fayibal hari#e /uhanila dibir. «zwazago kin hab teleb, [ur kwanan /ufi#abuleb bugo», – yan miskinxiyaSgi abunila. femer #aman inaldego, fan{wara miskinxiyaSul [uriSan dibiraSul [uribe{un bekerun anila. heb bi%araw dibiraS - «hab malfun kibe!» – yangi abun, reZarab ganziCa zwan re{anila fan{wara. - uyabgi bujun bugo, – yan abunila miskinxiyaS, – «$indiyego – hakinu[, cogida#e – fonJonu[», – an aburab kici. 112. Жиндиего гьечIеб гIакълу чияе кьолев «гIакъил» – жиндиего гIадлу гьабуларев хIаким. $indiyego hezeb faqlu xiyaye polew «faqil» – $indiyego fadlu habularew \akim. 113. Жиндиего гьоцIцIо гьабулеб тIалил на – гьабураб чIчIикIулеб кьужна. $indiyego ho~o habuleb Talil na – haburab Zijuleb pu$na. 114. Жиндиего жо къваригIараб меххалълъ – гьа-гьа-гьа! Нахъе кьезе ккараб меххалълъ – гьи-гьи-гьи! $indiyego $o qwarifarab me{a: – ha-ha-ha! na]e pe#e Karab me{a: – hi-hi-hi! 115. Жиндиего муч гурев, чияе хьутI гурев. $indiyego mux gurew, xiyaye %uT gurew. 116. Жиндиего чед гурев, чидае гурга гурев. $indiyego xed gurew, xidaye gurga gurew. 117. Жиндиего чед гьабуларесс чияе гурга гьабуларо. $indiyego xed habulareS xiyaye gurga habularo. 118. Жинди-жиндир цо-цо пиша букIунебила. $indi-$indir co-co _i^a bujunebila. Къверкъги гIанкъраги цадахъ гIумру гьабулел рукIанила. Цо нухалълъ гьазул хIукму кканила, гIорги бахун, дореххун ине. - Мунни лълъедон инин, дицца щиб гьабилеб? – ан ургъел чIванила гIанкъраялда. - Расги ургъел чIваге, дицца баччила мун, - ан абунила къоркъоцца. ГIорбакьулIе щвейгун, гIанкъраялълъ къоркъода ххеч къазабунила. Дуцца гьабулеб жо щиб?! – ан гьаракь борчIанила къоркъол. - Гьаб бугохха дир пиша! – ян абунила гIанкъраялълъ. - Дир пиша гьабги буго! – янги абун, къверкъ гIурул тIинде анила. qwerqgi fanqragi cada] fumru habulel rujanila. co nu[a: ha#ul \ukmu Kanila, forgi ba[un, dore{un ine. - munni :edon inin, diCa &ib habileb? – an urvel zwanila fanqrayalda. - rasgi urvel zwage, diCa baXila mun, - an abunila qorqoCa. forbapu/e &weygun, fanqraya: qorqoda {ex qa#abunila. duCa habuleb $o &ib?! – an harap borzanila qorqol. - hab bugo{a dir _i^a! – yan abunila fanqraya:. - dir _i^a habgi bugo! – yangi abun, qwerq furul Tinde anila. 119. ЖиндилI бахIарчилъи гьечIев рагъде унарев. $indi/ ba\arxi;i hezew ravde unarew. 120. Жиндир гIакълуялда рекъонила чи витIарав вукIунев (Дур гIакълуялда рекъон мун витIарав). $indir faqluyalda reqonila xi wiTaraw wujunew (dur faqluyalda reqon mun wiTaraw). 121. Жиндир заманалда гьабичIеб жо – кидаго гьабичIеб жо. $indir #amanalda habizeb $o - kidago habizeb $o. 122. Жиндир заманалда бубудичIогойила баси гIорода бараб. $indir #amanalda bubudizogoyila basi foroda barab. 123. Жиндир заманалда носоцца къотIичIеб нахъа гIощтIоцца къотIизе кколеб. $indir #amanalda nosoCa qoTizeb na]a fo&ToCa qoTi#e Koleb. 124. Жиндирабго баххчун, чияраб гьурщун. $indirabgo ba{xun, xiyarab hur&un. 125. Жиндирго гъалатIазе мукIурлъиги – кIудияб бахIарчилъи. $indirgo valaTa#e mujur;i - judiyab ba\arxi;i. 126. Жиндирго рукIниб гIанкIкIги – бахIарчи, рукъалълъул кIалтIа хIелекоги – бахIарчи. $indirgo rujnib fanJgi - ba\arxi, ruqa:ul jalTa \elekogi - ba\arxi. 127. Жиндир рукъалълъе квешав чияе лълъикIлъуларо. $indir ruqa:e kwe^aw xiyaye :ij;ularo. 128. Жиндирабго ккун чIчIарав гIадамаз рикIкIунаро. $indirabgo Kun Zaraw fadama# riJunaro. 129. Жиндирабго чехьалълъ кварав, чияраб бералълъ кварав. $indirabgo xe%a: kwaraw, xiyarab bera: kwaraw. 130. Жиндирго бадибе унеб чIалу бихьуларев, чияр бадибе унеб рас бихьулев. $indirgo badibe uneb zalu bi%ularew, xiyar badibe uneb ras bi%ulew. 131. Жиндирго бетIералълъул гIакълу – жиндирго рукъалълъул ххан. $indirgo beTara:ul faqlu - $indirgo ruqa:ul {an. 132. Жиндирго боцIцIиялълъул хIал бетIергьанчияссда лълъикI лъала. $indirgo bo~iya:ul \al beTerhanxiyaSda :ij ;ala. 133. Жиндирго гъванща бихьаниги, жиндирго гIамал бихьуларебила. $indirgo vwan&a bi%anigi, $indirgo famal bi%ularebila. 134. Жиндирго гIагIа жинццагойила бацIцIине кколеб. $indirgo fafa $inCagoyila ba~ine Koleb. 135. Жиндирго гIакълуялда божун хьвадарав нахъа пашманлъула. $indirgo faqluyalda bo$un %wadaraw na]a _a^man;ula. 136. Жиндирго гIамал бугев чияда божуларев. $indirgo famal bugew xiyada bo$ularew. 137. Жиндирго гIамал – месед, чияр гIамал – карпит. $indirgo famal - mesed, xiyar famal - kar_it. 138. Жиндирго захIматалдалъун щвараб шагьи чияр захIматалдалъун щвараб гъурщидасса кIудияб. $indirgo #a\matalda;un &warab ^ahi xiyar #a\matalda;un &warab vur&idaSa judiyab. ВукIанила эбел-инссул рахIмат кванан ругьунав, жойил къимат гьечIев цо вас. Инссуе бокьун букIана вас захIматалде ругьун гьавизе. Инссуцца васассда лъазабун буго, мунго хIалтIун балагьичIони, жинцца дуе я квен, я ретIел кьеларилан. Эбелалълъени бокьун букIчIо гьев хIалтIизе ругьунлъизавизе. Гьелълъ вас къватIиве витIун вуго, кваназе квенги кьун, кодобе гIарацги кьун. Бакъанида гьеб гIарац, «хIалтIун щвараб бугилан», инссухъе кьеянги малълъун буго. ВачIун вуго вас рокъове. - Кив вукIарав? - ХIалтIулев вукIана. Гьаб гIарацги щванахха, дада. - Мун хIалтIун щвараб гIарацалде ккарав чи гуро дун. Диени мун хIалтIизе бокьун буго, – янги абун, инссуцца гьеб гIарац цIадабе реххун буго. Реххани реххун букIаян, васассги щибго жо абун гьечIо. Гьединал хIилабаз “эмен гуккулаго”, ун буго цо анкь. Цинги эбелалълъ васассда абун буго. - НилIер къойилго цIадабе базе гIарацги гьечIо, дир вас, хIалтIизегIаги хIалтIе мун. ХIалтIун вуго вас. ХIалтIун щвараб дагьа-макъабго гIарацги инссухъе кьун буго. Инссуцца гьебги цIадабе реххулеб букIун буго. Цо къоялълъ вас инссул квералда ххурххун вуго. Жинда хIалхьезегIан гIакъубаги бихьун щвараб гIарац цIадабе щай реххулебан чIчIун вуго. Инссуцца абун буго. - Гьедин, гIакъубаги бихьунхха, дир вас, диеги гIарац щолеб! wujanila ebel-inSul ra\mat kwanan ruhunaw, $oyil qimat hezew co was. inSuye bopun bujana was #a\matalde ruhun hawi#e. inSuCa wasaSda ;a#abun bugo, mungo \alTun balahizoni, $inCa duye ya kwen, ya reTel pelarilan. ebela:eni bopun bujzo hew \alTi#e ruhun;i#awi#e. he: was qwaTiwe wiTun wugo, kwana#e kwengi pun, kodobe faracgi pun. baqanida heb farac, «\alTun &warab bugilan», inSu]e peyangi ma:un bugo. wazun wugo was roqowe. - kiw wujaraw? - \alTulew wujana. hab faracgi &wana{a, dada. - mun \alTun &warab faracalde Karaw xi guro dun. diyeni mun \alTi#e bopun bugo, – yangi abun, inSuCa heb farac `adabe re{un bugo. re{ani re{un bujayan, wasaSgi &ibgo $o abun hezo. hedinal \ilaba# “emen guKulago”, un bugo co anp. Cingi ebela: wasaSda abun bugo. - ni/er qoyilgo `adabe ba#e faracgi hezo, dir was, \alTi#efagi \alTe mun. H\alTun wugo was. \alTun &warab daha-maqabgo faracgi inSu]e pun bugo. inSuCa hebgi `adabe re{uleb bujun bugo. co qoya: qas inSul kweralda {ur{un wugo. $inda \al%e#efan faqubagi bi%un &warab farac `adabe &ay re{uleban Zun wugo. inSuCa abun bugo. - hedin, faqubagi bi%un{a, dir was, diyegi farac &oleb! 139. Жиндирго къвачIа баччуларесс чияр гьир баччулареб. $indirgo qwaza baXulareS xiyar hir baXulareb. 140. Жиндирго лъимал берцин рихьанищ – хвана хIалтIи! $indirgo ;imal bercin ri%ani& - [wana \alTi! 141. Жиндирго малъаз гIадин, мугъ хъассуларо. $indirgo ma;a# fadin, muv ]aSularo. 142. Жиндирго рагIи ккун чIчIарав гIадамаз рикIкIунаро. $indirgo rafi Kun Zaraw fadama# riJunaro. 143. Жиндирго ракь – чохьол эбел, чияр ракь – бессдал эбел. $indirgo rap - xo%ol ebel, xiyar rap - beSdal ebel. 144. Жиндирго рокъоб къадазги кумек гьабулеб. $indirgo roqob qada#gi kumek habuleb. 145. Жиндирго рокъобе гирулеб гьецIо тIадагьабила. $indirgo roqobe giruleb he`o Tadahabila. 146. Жиндирго рокъов – гIуцIцIарухъан, чияр рокъов – чумартухъан. $indirgo roqow - fu~aru]an, xiyar roqow - xumartu]an. 147. Жиндирго рокъов кинавго чи – ххан. $indirgo roqow kinawgo xi - {an. 148. Жиндирго черххалълъе гIакълу гьечIев «гIакъилассдассаги» цIунаги, жиндирго рукъалълъе гIадлу гьечIев «гIадилассдассаги» цIунаги. $indirgo xer{a:e faqlu hezew «faqilaSdaSagi» `unigi, $indirgo ruqa:e fadlu hezew «fadilaSdaSagi» `unagi. 149. Жиндирго чорххолI гьечIеб чиясс босулареб. $indirgo xor{o/ hezeb xiyaS bosulareb. 150. Жиндиргояб баххчун, чияраб гьурщун. $indirgoyab ba{xun, xiyarab hur&un. 151. Жини гIадин, хъалалъанги вукIунге, лIини гIадин, гьаналIанги вукIунге. $ini fadin, ]ala;angi wujunge, /ini fadin, hana/angi wujunge. 152. Жинццаго бицунеб – кинабго цIакъаб, чияцца бицунеб – кинабго квешаб. $inCago bicuneb - kinabgo `aqab, xiyaCa bicuneb - kinabgo kwe^ab. 153. Жинццаго бухъаралълъуве живго кколевила. $inCago bu]ara:uwe $iwgo Kolewila. Хханассул вукIаравила кIиго вас. Эбел-инссуе цIакъ вокьулев вукIаравила гьитIинав вас. КIудияв дагьав нахъе-ццеве цулев вукIаравила. Гьеб квеш букIарав кIудияв вацц ургъаравила, щиб гьабунидай эбел-инссуда гьитIинав вас рихинавизе кIвелаян. Цо къоялълъ вилълъаравила гьев инссуда асскIове, гьабурабила мацIцI. Дур гьитIинав васасс мун какулила, эмен. Дур кIалдиссан рокьукъаб махI чIвалилан гаргадулев вугила гьев. Инссуда асскIовегIан къазе, гьумер буссинабизе бегьуларилан гаргадулев вугила гьев бахьикъос. Жиндани, цIакъ берцинаб гурони, кинаб бугониги махI дудассан чIвачIила. {anaSul wujarawila jigo was. ebel-inSuye `aq wopulew wujarawila hiTinaw was. judiyaw dahaw na]e-Cewe culew wujarawila. heb kwe^ bu%araw judiyaw waC urvaravila, &ib habuniday ebel-inSuda hiTinaw was ri[inawi#e jwelayan. co qoya: wi:arawila hew inSuda aSjowe, haburabila ma~. dur hiTinaw wasaS mun kakulila, emen. dur jaldiSan ropuqab ma\ zwalilan gargadulew wugila hew. inSuda aSjowefan qa#e, humer buSinabi#e behularilan gargadulew wugila hew ba%iqos. $indani, `aq bercinab guroni, kinab bugonigi ma\ dudaSan zwazila. - ЛълъикI буго, дир вас, баркала! Метер гьабила дицца гьессулгун гара-чIвари. Мун ине бегьила, – ян абунила инссуцца. Инссухъе ахIилалде кIудияв ваццасс гьитIинассда гIезегIанго ражихIалаб квен кваназабунила. АхIанила инссуцца гьитIинав вас жиндихъего. Вугила эмен, понцIораб рахълъен гIадин, бахъун ццингун, таххбакIида гIодов чIчIун. Берал ругила цIадул цIун. «Гьанив дида ццеве чIчIа! – ян буюранила инссуцца. Гъоркьгоги ццин бахъун вугев эмен, жиндассан ражидул махI чIвани, дагьавги ццидаххинилан, вас нахъе-нахъе къалев вукIанила. Хханасс пикру гьабунила, валлагьин, кIудияв васасс бицараб жо битIараб батилин, гуревани гьав жинда асскIовегIан къаларого вукIинароанилан. Цинги гьев, щакъи-къаламги кодобе босун, хъвадаризе лIугьанила. - :ij bugo, dir was, barkala! meter habila diCa heSulgun gara-zwari. mun ine behila, – yan abunila inSuCa. inSu]e a\ilalde judiyaw waCaS hiTinaSda fefefango ra$i\alab kwen kwana#abunila. a\anila inSuCa hiTinaw was $indi]ego. wugila emen, _on`orab ra];en fadin, ba]un Cingun, ta{bajida fodow Zun. beral rugila `adul `un. «haniw dida Cewe Za! – yan buyuranila inSuCa. vorpgogi Cin ba]un wugew emen, $indaSan ra$idul ma\ zwani, dahawgi Cida{inilan, was na]e-na]e qalew wujanila. {anaS _ikru habunila, walahin, judiyaw wasaS bicarab $o biTarab batilin, gurewani haw $inda aSjowefan qalarogo wujinaroanilan. cingi hew, &aqi-qalamgi kodobe bosun, ]wadari#e /uhanila. - Ма, гьаб кагъатги босун, мун вазирассухъе а! – ян буюранила хханасс. Гьеб кагътида хъван букIарабила - «Гьаб кагъат босун вачIарав чи, щив гьев вугониги, чIвай!» – ян. Инссул тIадкъай тIубазе унев гьитIинав ваццассда, гьойда данде гIанкIкI гIадин, данде ккаравила кIудияв вацц. ЦIеххарабила киве унев вугевилан. Бицарабила гьитIинассги инссуцца вазирассухъе кагъат босун витIун унев вугилан. Инссуда живго берцин вихьизелъун, жинцца ххеххго тIубалин гьеб къваригIелилан, гьитIинав ваццассухъа бахъараб кагъатги босун, кIудияв вас вазирассухъе анила. Гьениве щун сагIаталдассан вазирасс гьессул бетIерги къотIарабила. «Ургъун гьагIде», – ян жиндирго хIамида малълъарав игьалиссессдагIан гIакълу гьечIев хханассда нахъа лъарабила кинабго. Бухъаралълъуве бухъарав кколевлъи, горбода гIащтIи лъураб меххалълъ, бичIчIарабила хханассул васассдаги. - ma, hab kavatgi bosun, mun wa#iraSu]e a! – yan buyuranila {anaS. heb kavtida ]wan bujarabila - «hab kavat bosun wazaraw xi, &iw hew wugonigi, zway!» – yan. inSul Tadqay Tuba#e unew hiTinaw waCaSda, hoyda dande fanJ fadin, dande Karawila judiyaw waC. `e{arabila kiwe unew wugewilan. bicarabila hiTinaSgi inSuCa wa#iraSu]e kavat bosun wiTun unew wugilan. inSuda $iwgo bercin wi%i#e;un, $inCa {e{go Tubalin heb qwarifelilan, hiTinaw waCaSu]a ba]arab kavatgi bosun, judiyaw was wa#iraSu]e anila. heniwe &un safataldaSan wa#iraS heSul beTergi qoTarabila. «urvun hafde», – yan $indirgo \amida ma:araw ihaliSeSdafan faqlu hezew {anaSda na]a ;arabila kinabgo. bu]ara:uwe bu]araw Kolew;i, gorboda fa&Ti ;urab me{a:, biZarabila {anaSul wasaSdagi. 154. Жинццаго веццарав чияцца какула. $inCago weCaraw xiyaCa kakula. 155. Жинццаго гьабураб жоялълъул дибирассе хIакъ букIунареб. $inCago haburab $oya:ul dibiraSe \aq bujunareb. 156. Жинццаго квани чехь унтулев, чияцца квани мугъ унтулев. $inCago kwani xe% untulew, xiyaCa kwani muv untulew. 157. Жинццаго квен кунев, кваницца живго кунев. $inCago kwen kunew, kwaniCa $iwgo kunew. 158. Жинццаго цIуничIеб къадру чияца цIунулареб. $inCago `unizeb qadru xiyaCa `unulareb. 159. Жинццагоги гьабулев, жиндиеги гьабулев. $inCagogi habulew, $indiyego habulew. 160. Жинццагоги кунареб, кунелълъеги биччалареб. $inCagogi kunareb, kune:egi biXalareb. 161. Жинцца-жинцца жиндирго гIагIа бацIцIунила рацIцIалъи лIугьунеб. $inCa-$inCa $indirgo fafa ba~unila ra~a;i /uhuneb. Мунагьал чураяв дир инссуда рагIун буго пуланав вехьассул цIакъ рацIцIа-ракъалъи цIунараб къайи-ссвери бугилан. Гьесс пикру гьабун буго, кинила гьеб вехьассул къайи-ссвериялда рацIцIалъи букIунеб? РацIцIалъи букIине бегьилила хъулухъчияссул рокъоб. Кин букIаниги, вехьассул лъималги цIцIалдокIанир цIцIалулел рукIун, багьанаги щун, эмен, цIцIалдокIаналълъул бетIер, гьезул бакIалде ун вуго. Рукъалълъул бетIергьан ватун вуго, гъансситода ццеве гIодовги чIчIун, эргъахъ (вехьассул тIил) къачIалев. Салам-каламалдасса, ххабар-кIалалдасса ххадуб, кигIан нечаниги, инссуцца гьессда бицун буго жив гьезухъе вачIиналълъул асслияб мурадги. Гьесс нуцIцIида нахъасса цIцIилицIцIги босанила, гъансситода гъоркьа рохъобахъги босанила, лълъухьа-кIучун къачIараб тIилалълъул ххведерги гъасситоде жанибе банила. Цинги, инссуда асскIов тамахбакIалда гIодовги чIчIун, гьесс абун буго, нижер анибила, Зайирбег, гьитIиназги кIудиязги – жинцца-жинцца жиндирго гIагIа бацIцIунила, гьединлъидал батилилахха нижер къавулI рацIцIалъиги букIунеб. munahal xurayaw dir inSuda rafun bugo _ulanaw we%aSul `aq ra~a-raqa;i `unarab qayi-Sweri bugilan. heS _ikru habun bugo, kinila heb we%aSul qayi-Sweriyalda ra~a;i bujuneb? ra~a;i bujine behilila ]ulu]xiyaSul roqob. kin bujanigi, we%aSul ;imalgi ~aldojanir ~alulel rujun, bahanagi &un, emen, ~aldojana:ul beTer, hezul bajalde un wugo. ruqa:ul beTerhan watun wugo, vanSitoda Cewe fodowgi Zun, erva] (we%aSul Til) qazalew. salam-kalamaldaSa, {abar-jalaldaSa {adub, kifan nexanigi, inSuCa heCda bicun bugo $iw he#u]e waxina:ul aSliyab muradgi. heS nu~ida na]aSa ~ili~gi bosanila, vanSitoda vorpa ro]oba]gi bosanila, :u%a-juxun qazarab Tila:ul {wedergi vaSitode $anibe banila. cingi, inSuda aSjow tama[bajalda fodowgi Zun, heS abun bugo, ni$er anibila, #ayirbeg, hiTina#gi judiya#gi – $inCa-$inCa $indirgo fafa ba~unila, hedin;idal batilila{a ni$er qawu/ ra~a;igi bujuneb. 162. Жинццайин урбаялда гьоцIцIо рагIизабурабан абурабила хьодоцца. $inCayin urbayalda ho~o rafi#aburaban aburabila $odoCa. 163. Жого гьечIого букарулебани, огъохъат букарилароан. $ogo hezogo bukarulebani, ovo]at bukarilaroan. 164. Жого гьечIого, нухде моххмохх реххиларилан абурабила царацца. $ogo hezogo, nu[de mo{mo{ re{ilarilan aburabila caraCa. 165. Жого гьечIого, жо букIунаро. $ogo hezogo, $o bujunaro. 166. Жого гьечIого, ссанде рахъу щваларо. $ogo hezogo, Sande ra]u &walaro. 167. Жонссокъ камураб къайи букIунареб, чакъал камураб рохь букIунареб. $onSoq kamurab qayi bujunareb, xaqal kamurab ro% bujunareb. 168. ЖужахIалълъувги цадахъ вукIине вокьиларев. $u$a\a:uwgi cada] wujine wopilarew. 169. ЖужахIалълъул цIеццаги бухIулареб жойила яхI. $u$a\a:ul `eCagi bu\ulareb $oyila ya\.

Сс S Ссабру алжаналълъул кIулила. Sabru al$ana:ul julila. Ссабру гьабулеб бугилан чи валъаргъунге, си гIураб меххалълъ, биххулебин. Sabru habuleb bugilan xi wa;arvunge, si furab me{a:, bi{ulebin. Ссабру гьаби гIоларо, рекIелI гIакълу гьечIони. Sabru habi folaro, reje/ faqlu hezoni. Ссабру гьабурассе пайда кIудияб. Sabru haburaSe _ayda judiyab. Ссабру гьечIев чияссул гьабун жо релълъунаро. Sabru hezew xiyaSul habun $o re:unaro. Ссабру – гIакълуялълъул ххан. Sabru - faqluya:ul {an. КIудияв чиясс васассул васассда малълъулеб букIун буго, ворехха, дир вас, мун ххеххдаруге, гIакълуялълъул ххан ссабруйин кколеб. judiyaw xiyaS wasaSul wasaSda ma:uleb bujun bugo, wore{a, dir was, mun {e{daruge, faqluya:ul {an Sabruyin Koleb. ЧIчIужу ячун мехх бахъилалдего, гьев ккун вуго рагъде. Рокъове щвечIого ун руго гIемерал санал. Гьасс пикру гьабулеб букIун буго чIчIужу жиндие ххияналъанадай, россассе анадайилан... Zu$u yaxun me{ ba]ilaldego, hew Kun wugo ravde. roqowe &wezogo un rugo femeral sanal. haS _ikru habuleb bujun bugo Zu$u $indiye {iyana;aday, roSaSe anadayilan... Аххирги гьав щун вуго сардилI жиндирго минаялде. Цин рокъове лIугьиналде, тIохдеги вахун, ццебетIалаялдассан рокъове валагьараб меххалълъ, бихьун буго таххида вегун цо бихьинчи вукIинги, гьессул бетIералда кверги лъун, жиндирго чIчIужу йикIинги. КIудияв инссул малълъ босичIев ххеххдарухъанасс, жанивеги лIугьун, цин хханжар кьабун буго бихьинчияссда, ракIалда букIун буго чIчIужуги чIвазе. a{irgi haw &un wugo sardi/ $indirgo minayalde. cin roqowe /uhinalde, To[degi wa[un, CebeTalayaldaSan roqowe walaharab me{a:, bi%un bugo ta{ida wegun co bi%inxi wujingi, heSul beTeralda kwergi ;un, $indirgo Zu$u yijingi. judiyaw inSul ma: bosizew {e{daru]anaS, $aniwegi /uhun, cin {an$ar pabun bugo bi%inxiyaSda, rajalda bujun bugo Zu$ugi zwa#e. «Вай! ЧIвана гури дуцца дурго унтарав вас!» – ан чIчIужу тIад ххурххарай меххалълъ, бичIчIун буго гьессда ссабру гIакълуялълъул ххан букIин. «way! zwana guri duCa durgo untaraw was!» - an Zu$u Tad {ur{aray me{a:, biZun bugo heSda Sabru faqluya:ul {an bujin. Ссабру тIагIарассухъа тIад гьабун жо босуге. Sabru TafaraSu]a Tad habun $o bosuge. Ссабру ццебе ккезабе, ццин нахъе ккезабе. Sabru Cebe Ke#abe, Cin na]e Ke#abe. Ссабруялда чIчIарассе пайда камулареб, ххеххдарухъанассул ххиялал хIорго ххутIулел. Sabruyalda ZaraSe _ayda kamulareb, {e{daru]anaSul {iyalal \orgo {uTulel. Ссабруялълъ мегIер лълъухъалеб. Sabruya: mefer :u]akeb. Ссабруялълъул тIиналда – багIараб месед. Sabruya:ul Tinalda - bafarab mesed. Ссабуралълъул аххада - роххел. Sabura:ul a{ada - ro{el. Ссабруялълъул тIиналда тIогьол майдан рагIула. Sabruya:ul Tinalda Tohol maydan rafula. Ссабурассе – бохх, виххарассе – ратIа. SaburaSe - bo{, wi{araSe - raTa. Ссадакъа кье кваранаб квералълъ, кьураблъи квегIаб квералда лъаларедухъ. (Квараналълъ кьураб квегIалда лъазе кколареб). Sadaqa pe kwaranab kwera:, purab;i kwefab kweralda ;alaredu]. (kwarana: purab kwefalda ;a#e Kolareb). Ссадакъа кье рукъ бакъулареб, хIалтIи гьабе черхх чIвалареб. Sadaqa pe ruq baqulareb, \alTi habe xer{ zwalareb. Ссадакъаги къадеквенги – дагьаб жо. Sadaqagi qadekwengi - dahab $o. Ссадакъаялълъ хьихьулессул къадруги букIинаро, бараб гIетIалълъ тIувалессул къиматги хвеларо. Sadaqaya: %i%uleSul qadrugi bujinaro, barab feTa: TuwaleSul qimatgi [welaro. СсахIие жо рокъоб гьечIей, къолоде жо тIад ретIуней. Sa\iye $o roqob hezey, qolode $o Tad reTuney. СсахIил пайда гьабулаго къолол зарал ккарабила. Sa\il _ayda habulago qolol #aral Karabila. СсахIилги роцен лъазе ккола. Sa\ilgi rocen ;a#e Kola. СсахIихъ ссахI гурони щолареб. Sa\i] Sa\ guroni &olareb. СсахIицца къеларо, къолоцца бергьинаро (Жо гуреб жоялълъул бицунге). Sa\iCa qelaro, qoloCa berhinaro ($o gureb $oya:ul bicunge). СсахIицца хIама цIцIараб, рахъицца оц цIцIараб (хIал щун унтараб). Sa\iCa \ama ~arab, ra[iCa oc ~arab (\al &un untarab). Ссвакарассда нух гурхIулареб, вакъарассда чед гурхIулареб. SwakaraSda nu[ gur\ulareb, waqaraSda xed gur\ulareb. СсвакачIого чIчIани, чIчIечIого вилълъине кколев. Swakazogo Zani, Zazogo wi:ine Kolew. Ссванилан ккараб цIа рекIинеги бегьулеб, ссванилан тараб питна цIилъизеги бегьулеб. Swanilan Karab `a rejinegi behuleb, Swanilan tarab _itna `i;i#egi behuleb. Ссверун къачIеб азбар – цаби гьечIеб кIал. Swerun qazeb a#bar - cabi hezeb jal. СсалихIицца жергъен гIадин рекъезабе. Sali\iCa $erven fadin reqe#abe. Ссан – дуе, хур – дие, бекьизе – дуе, кваназе – дие. San - duye, [ur - diye, bepi#e - duye, kwana#e - diye. СсугъралIа чиясс гьабураб жо анкьго соналдассан гурони тIатунаребила. Suvra/a xiyaS haburab $o anpgo sonaldaSan guroni Tatunarebila. Ссугъур къан букъе, къехь биччан букъе. Suvur qan buqe, qe% biXan buqe. Ссундуе букIаниги, пал лълъикIаб къотIе. Sunduye bujanigi, _al :ijab qoTe. Ссундуего жиндир заман, ххасало-гIазу, риидал-цIцIад. Sunduyego $indir #aman, {asalo-fa#u, riidal-~ad. СсундулIго роцен букIине кколеб. Sundu/go rocen bujine Koleb. Ссундулго аххир букIунеб, анищалълъул бицен ххутIулеб. Sundulgo a{ir bujuneb, ani&a:ul bicen {uTuleb. Ссургу гIадинги вукIунгейила, жини гIадинги вукIунгейила, цо-цониги кьоххорххо гIадинги вукIайила (Ссургу гIадин хъалалъанги вукIунгейила, жини гIадин гъорлIанги вукIунгейила, цо-цониги кьоххорххо гIадинги вукIайила). Surgu fadingi wujungeyila, $ini fadingi wujungeyila, co-conigi po{or{o fadingi wujayila (Surgu fadin ]ala;angi wujungeyila, $ini fadin vor/angi wujungeyila, co-conigi po{or{o fadingi wujayila). Ссуриялдасса хвелго лълъикIила. SuriyaldaSa [welgi :ijila. Ссурун хвей – кIицIцIул хвей. Surun [wey - ji~ul [wey.

Щ & 1. ЩагIил рекелалда чIулгIи бекуге. &afil rekelalda zulfi bekuge. 2. ЩагIицца берал ссурай, ссуркIицца кIал бахъарай. &afiCa beral Suray, SurjiCa jal ba]aray. 3. Щай нилIедего кколареб хIалтIи бетIералде босизеян абурабила гъадицца хIамида. &ay ni/edego Kolareb \alTi beTeralde bosi#eyan aburabila vadiCa \amida. - Дуда лъалищ, дир гьудул гъеду, дицца мал бани, гьаб дуниял щущан унеблъи? – ян абунила хIамицца. - Лъала, – ян абунила гъадицца, – щущарабни гьеб бакIа-баххаризе нилIедего ккелахха. - Валагь, битIун буго, – ян абунила, гьаругьин боххги гIодобе биччалого хIамицца. – Щай нилIеде кколареб хIалтIи бетIералде босизе? - duda ;ali&, dir hudul vedu, diCa mal bani, hab duniyal &u&an uneb;i? - yan abunila \amiCa. - ;ala, - yan abunila vadiCa, - &u&arabni heb baja-ba{ari#e ni/edego Kela{a. - walah, biTun bugo, - yan abunila, haruhin bo{gi fodobe biXalago \amiCa, - &ay ni/ede Kolareb \alTi beTeralde bosi#e? 4. ЩайтIаналда кIалдиб гьецIцIо къаги. &ayTanalda jaldib he~o qagi. 5. Щакаб гьабуге, хIакъаб гьабе. &akab habuge, \aqab habe. 6. Щакав кквечIони, хIакъав щоларо. &akaw Kwezoni, \aqaw &olaro. 7. Щаклъиялълъул рагIад ккараб рекIелI ралъадгIанаб щайтIан бижулебила. &ak;iya:ul rafad Karab reje/ ra;adfanab &ayTan bi$ulebila. 8. Щар чIвани нах бахъулеб, нах чIвани гIетI баккулеб. &ar zwani na[ na]uleb, na[ zwani feT baKuleb. 9. Щаялълъе гIила щайго. &aya:e fila &aygo. 10. Щвараб гIор гьукъизе лIугьунге. &warab for huqi#e /uhunge. 11. Щвараб гIоралдассаги цIунаги, гIурай ясалдассаги цIунаги. &warab foraldaSagi `unagi, furay yasaldaSagi `unagi. 12. Щваралда щвезе бугеб релълъунареб. &waralda &we#e bugeb re:unareb. 13. Щведал хIалтIи гьабе, ккедал хIалхьи гьабе. &wedal \alTi habe, Kedal \al%i habe. 14. ЩвечIеб-цIечIеб хьон хьани, хуриб жо бижуларо. &wezeb-`ezeb %on %ani, [urib $o bi$ularo. 15. Щиб бихьаниги, чIчIегIераб къо бихьугеги. &ib bi%anigi, Zeferab qo bi%ugegi. 16. Щиб бихьаниги, эбелаб рухIел бихьугегийила. &ib bi%anigi, ebelab ru\el bi%ugegiyila. Цо гIаданалълъ, щиб къварилъи къавулI рещтIаниги, я Аллагьин, эбелаб рухIел бихьизе хъван батугегиян гьарулаанила. Хванила гьелълъул вацц, хванила яс. Зигара банщиназда гьелълъ, щибинхха гьабилеб Аллагьассул къадаралда, эбелаб рухIелгIаги бихьизе хъван батугегийилан абулеб букIанила. Цо зигара базе ячIарай гIаданалълъ гьелда абунила, вахIин, дур эбел-эменги хванин, ваццги хванин, гьанже ясги хун йигин, гьелдасса кIудиябгийищин рухIел букIунеб? АсскIоб букIараб гъанссидаги кIутIун, гьелълъ абунила букIунин, гьелдасса кIудиябги рухIел букIунин! Инсанасс, кигIан кIудияб бихьаниги, рухIел хIехьолин, гьаб эбелхвад-гъамассни чIобоголъи лълъиццаниги хIехьоларилан. Гьеб чIобоголъи кколила бищунго кIудияб - эбелаб рухIел. co fadana:, &ib qwari;i qawu/ re&Tanigi, ya allahin, ebelab ru\el bi%i#e ]wan batugegiyan harulaanila. [wanila he:ul waC, [wanila yas. #igara ban&ina#da he:, &ibin{a habileb allahaSul qadaralda, ebelab ru\elfagi bi%i#e ]wan batugegiyilan abuleb bujanila. co #igara ba#e yazaray fadana: helda abunila, wa\in, dur ebel-emengi [wanin, waCgi [wanin, han$e yasgi [un yigin, heldaSa judiyabgiyi&in ru\el bujuneb? aSjob bujarab vanSidagi juTun, he: abunila bujunin, heldaSa judiyabgi ru\el bujunin! insanaS, kifan judiyab bi%anigi, ru\el \e%olin, hab ebel[wad-vamaCni zobogo;i :iCanigi \e%olarilan. heb zobogo;i Kolila bi&ungo judiyab - ebelab ru\el. 17. Щиб гьабизе кколебали лъалел гIемерал ратулел, кин гьабизе кколебали лъалел дагьал ратулел. &ib habi#e Kolebali ;alel femeral ratulel, kin habi#e Kolebali ;alel dahal ratulel. 18. Щиб гьабилебан гьикъани, щайтIан боххулебила. &ib habileban hiqani, &ayTan bo{ulebila. 19. Щиб гьабун щваниги щибин гIиялълъажоян абулебила бацIицца. &ib habun &wanigi &ibin fiya:a$oyan abulebila ba`iCa. 20. Щиб квананиги щибин гIорцIцIаралдасса нахъеян абурабила ГарцIцIихIунисеницца. &ib kwananigi &ibin for~araldaSa na]eyan aburabila gar~i\useniCa. Мискинчи ГарцIцIихIусен, хIамида куракул чIагьалги лъун, гьеб бичизе Щурагьаве хьвадулев вукIун вуго. ТIад вуссун вачIунаго, ШишиликI магIарда цо лълъим бугеб бакIалда кваназеги лъалхъулев вукIун вуго. Ххулжинисса къватIибе бахъулеб букIун буго тIоххол цIураб гьитIинабго таргьаги, цIулал щурунги, балухъги. Щурминибе тIеххги бан, тIаде лълъимги тIун, багъаризеги багъарун, хIохь бачIого, боркIун балагьизабулеб букIун буго. Ххадубго цун АлхIамдулиллагьиланги абулеб букIун буго. Цадахъ рукIаразда ххаллъун буго гьеб. Гьез ГарцIцIихIусенида цIеххон буго кигIан ххеххгогIагийин мун гIорцIцIулевилан. Гьесс жаваб кьун буго - «Валлагь, гIорцIцIанахха, пачаяссда бащад квананахха дун», – ан. Гьелълъул магIна бичIчIичIел нухлулаз нахъеги такрар гьабун буго суал. ГарцIцIихIусеницца абун буго - «Пачаги кванала гIорцIцIизегIан, дунги кванала гIорцIцIизегIан. Щиб квананиги щиб, гIорцIцIаралдасса нахъе». miskinxi gar~i\usen, \amida kurakul zahalgi ;un, heb bixi#e ^urahawe %wadulew wujun wugo. Tad wuSun wazunago, ^i^ilij mafarda co :im bugeb bajalda kwana#egi ;al]ulew wujun wugo. {ul$iniSa qwaTibe ba]uleb bujun bugo To{ol `urab hiTinabgo tarhagi, `ulal &urungi, balu]gi. &urminibe Te{gi ban, Tade :imgi Tun, bavari#egi bavarun, \o% bazogo, borjun balahi#abuleb bujun bugo. {adubgo cun al\amdulillahilangi abuleb bujun bugo. cada] rujara#da {al;un bugo heb. he# gar~i\usenida `e{on bugo kifan {e{gofagiyin mun for~ulewilan. heS $awab pun bugo - «walan, for~ana{a, _axayaSda ba&ad kwanana{a dun», - an. he:ul mafna biZizel nu[lula# na]egi takrar habun bugo sual. gar~i\useniCa abun bugo - «_axagi kwanala for~i#efan, dungi kwanala for~i#efan. &ib kwananigi &ib, for~araldaSa na]e». 21. Щиб кварабан гьикъулареб, щиб ретIарабилан гурони. &ib kwaraban hiqulareb, &ib reTarabilan guroni. 22. Щиб лъаниги, лъараб жоялълъул зарал гьечIеб. &ib ;anigi, ;arab $oya:ul #aral hezeb. 23. Щибаб жоялълъе гIурхъи бугеб, гIорхъолIа борчIараб жо – гIадада хвараб жо. &ibab $oya:e fur]i bugeb, for]o/a borzarab $o - fadada [warab $o. 24. Щибаб жоялълъул ххеххлъи заман анагIан дагьлъула, херлъиялълъул ххеххлъи заман анагIан цIцIикIкIуна. &ibab $oya:ul {e{;i #aman anafan dah;ula, [er;iya:ul {e{;i $aman anafan ~iJuna. 25. Щибаб заманалълъул балъ батIияб, щибаб гIаламалълъул гIадат батIияб. &ibab #amana:ul ba; baTiyab, &ibab falama:ul fadat baTiyab. 26. Щибаб ишалълъе жиндир заман букIунебила. &ibab i^a:e $indir #aman bujunebila. Цо нухалълъ КъурбангIали абулев цIцIаларав чияссухъе ячIун йиго херай гIадан. Гьелълъ гьарун буго жинда как базе малълъейилан. ЦIцIаларав чиясс гьей алхIам цIцIализе тIамун йиго. Хералълъ гьеб цIакъ загIипго, щибниги бичIчIулареб куцалълъ цIцIалун буго. КъурбангIалицца гьелда абун буго - - Дуцца алхIам лълъикI цIцIалана. Дуе гьеб цIцIали гIунги тIокIаб буго. Гьей херай арайго, чIчIужуялълъ КъурбангIалида гьикъун буго - - Щай дуцца долда как базе малълъичIеб? Бегьулебищ цIцIаларав чиясс гьедин гьабизе? - Бегьула, – ян жаваб кьун буго КъурбангIалицца. – ХерлъизегIан базе лъачIеб какги гьанжеялдасса ххадубги гьелда, кин малълъаниги, лъаларо. Щибаб ишалълъе жиндир заман букIуна. co nu[a: qurbanfali abulew ~alaraw xiyaSu]e yazun yigo [eray fadan. he: harun bugo $inda kak ba#e ma:eyilan. ~alaraw xiyaS hey al\am ~ali#e Tamun yigo. [era: heb `aq #afi_go, &ibnigi biZulareb kuca: ~alun bugo. qurbanfaliCa helda abun bugo - - duCa al\am :ij ~alana. duye heb ~ali fungi Tojab bugo. hey [eray araygo, Zu$uya: qurbanfalida hiqun bugo - - &ay duCa dolda kak ba#e ma:izeb? behulebi& ~alaraw xiyaS hedin habi#e? - behula, - yan $awab pun bugo qurbanfaliCa. - [er;i#efan ba#e ;azeb kakgi han$eyaldaSa {adubgi helda, kin ma:anigi, ;alaro. &ibab i^a:e $indir #aman bujuna. 27. Щибаб къоялълъ квананани, гьоцIцIоги кьогIлъулебила. &ibab qoya: kwananani, ho~ogi pof;ulebila. 28. Щибаб къоялълъ тIаде бачIунареб лъай – тIину багьараб хIор. &ibab qoya: Tade bazunareb ;ay - Tinu baharab \or. 29. Щибаб росулI цо-цо рукъ бай (щибаб росулI гьобол гьаве). &ibab rosu/ co-co ruq bay (&ibab rosu/ hobol hawe). 30. Щибаб рукъалълъул къибла батIияб. &ibab ruqa:ul qibla baTiyab. 31. Щибаб рукъалълъул – цо-цо гIадат, щивав чияссул – цо-цо гIамал. &ibab ruqa:ul - co-co fadat, &iwaw xiyaSul - co-co famal. 32. Щибаб ххарил сум жиндирго кьибилалдассанила бижулеб. &ibab {aril sum $indirgo pibilaldaSanila bi$uleb. 33. Щибго гуреб марга буго дуниял, бихьизеги кьолеб кьурун бахъулеб. &ibgo gureb marga bugo duniyal, bi%i#egi poleb ba]uleb. 34. Щибго гьабизеги, зоб роцIцIун ххутIагиян абурабила цIцIад гьаризе рахъарал сахъадерил цоясс. &ibgo habi#egi, #ob ro~un {uTagiyan aburabila ~ad hari#e ra]aral sa]aderil coyaS. 35. Щибго гIила гьечIого, ГIаща къачIадиларо. &ibgo fila hezogo, fa&a qazadilaro. 36. Щибдай босилаян ургъилалде, цин чвантиниве вакке. &ibday bosilayan urvilalde, cin xwantiniwe waKe. 37. Щивав чи – жиндирго рукъалълъул ххан. &iwaw xi - $indirgo ruqa:ul {an. 38. Щивав чияссе букIунеб цо рекъолеб мацIцI, щибаб унтуе букIунеб цо рекъолеб дару. &iwaw xiyaSe bujuneb co reqoleb ma~, &ibab untuye bujuneb co reqoleb daru. 39. Щивав чияссе – цо-цо ургъел, гьабигьанассе – лълъел ургъел. &iwaw xiyaSe - co-co urvel, habihanaSe - :el urvel. 40. Щивав чияссул жинди-жиндир рикъзиялълъул раххасс бугебила зодосса гъоркье далараб, аххадасса къотIичIони, тIаде бачIунареб. &iwaw xiyaSul $indi-$indir riq#iya:ul ra{aS bugebila #odoSa vorpe dalarab, a{adaSa qoTizoni, Tade bazunareb. 41. Щивав чияссул къоло ункъо гIайиб букIунебила, бищунго чияе ссурараб жиндаго берцинги бихьулебила. &iwaw xiyaSul qolo unqgo fayib bujunebila, bi&ungo xiyaye Surarab $indago bercingi bi%ulebila. 42. Щивав чияссул кIиго рачел бугеб, цояб чучаниги чилъи холеб. &iwaw xiyaSul jigo raxel bugeb, coyab xuxanigi xi;i [oleb. 43. ЩигатгIанаб боцIцIуе ратIалгIанав бетIергьанчи къваригIунев. &igatfanab bo~uye raTalfanaw beTerhanxi qwarifunew. 44. Щолареб бокьугеги, бокьулареб щогеги. &olareb bopugegi, bopulareb &ogegi. 45. Щоларебила гъадихъе мокъокъ, щун ххадуб хIамалъун кьололебила, чулъун рекIунебила. &olarebila vadi]e moqoq, &un {adub \ama;un pololebila, xu;un rejunebila. 46. Щолеб жо дагь буго, гьардохъаби гIемер руго. &oleb $o dah bugo, hardo]abi femer rugo. 47. Щолелълъубе щвечIого, лълъим чIчIолареб. &ole:ube &wezogo, :im Zolareb. 48. Щокъроссан инчIеб жо ургьибе щоларебила. &oqroSan inzeb $o urhibe &olarebila. 49. Щуго жо гьечIебани, гIадамал лълъикIал рукIинаанила - жагьиллъи, хьулхьуди, баххиллъи, рецц-бакъ бокъи, жиндирго гIунгутIи жиндаго берцин бихьи. &ugo $o hezebani, fadamal :ijal rujinaanila - $ahil;i, %ul%udi, ba{il;i, reC-baq boqi, $indirgo funguTi $indago bercin bi%i. 50. Щуго килищ биччан тани, тамахаб хъат букIуна, щуябго данде къани, къвакIараб зар лIугьуна. &ugo kili& biXan tani, tama[ab ]at bujuna, &uyabgo dande qani, qwajarab #ar /uhuna. - Лъимал! – ан абун буго херасс жиндирго васазда. – Гьаб хьопол гул кинассда бекизе кIолебали бихьея нужецца. Херассул щуявго вас иргадал къеркьаниги, гул бекизе кIун гьечIо. Цинги херасс гул бичун буго. - Гьанже гъуре гьал, – ан нахъеги лъималазда ццере реххун руго. Лъималаз хьопал бигьаго гъурун руго. - Гьелехха, дир лъимал, – ан абун буго херасс, гьадаб кициги тIамун, – дун хварав меххалълъ цоцаздасса ратIалъун чIчIани, нуж чиякьа къезе руго. Цолъун, цоцаз ккун чIчIани, бергьенлъи нужехъ букIине буго. - ;imal! - an abun bugo [eraS $indirgo wasa#da. - han %o_ol gul kinaSda beki#e jolebali bi%eya nu$eCa. [eraSul &uyawgo was irgadal qepanigi, gul beki#e jun hezo. cingi [eraS gul bixun bugo. - han$e vure hal, - an na]egi ;imala#da Cere re{un rugo. ;imala# %o_al bihago vurun rugo. - hele{a, dir ;imal, - an abun bugo [eraS, hadab kicigi Tamun, - dun [waraw me{a: coca#daSa raTa;un Zani, nu$ xiyapa qe#e rugo. co;un, coca# Kun Zami, berhen;i nu$e] bujine bugo. 51. Щуго тIагъур бараб инссул магIида ицицца кванараб кулъун бан буго. &ugo Tavur barab inSul mafida iciCa kwanarab ku;un ban bugo. 52. ЩудукIай хъарт гурейила, хъарт ЩудукIай гурейила. &udujay ]art gureyila, ]art &udujay gureyila. 53. Щулияб хъалаялдасса щулияб гьудуллъи лълъикIаб. &uliyab ]alayaldaSa &uliyab hudul;i :ijab. 54. Щун тун тараб кIодолъи! ГьечIеб кодоб-хъатикь жо! &un tun tarab jodo;i! hezeb kodob-]atip $o! 55. Щурункъверкъалдассаги квас бетIулев. &urunqwerqaldaSagi kwas beTulew. 56. Щурункъоркъол тIомода рас балагьуге, гIанкIкIил бетIералда лIурдул ралагьуге. &urunqorqol Tomoda ras balahuge, fanJil beTeralda /urdul ralahuge.

Ш ^ Шагь гIадаллъун ватани, Дагъистаналълъул ххалкъалда данде рагъде виччай. ^ah fadal;un watani, davistana:ul {alqa#da dande ravde wiXay. Шагьи гуронани гIарацги щвечIев, цо гIанкIу гурони боцIцIиги гьечIев. ^ahi guronani faracgi &wezew, co fanju guroni bo~igi hezew. Шагьи кьун барщизаруге, оц кьун рекъезаре. ^ahi pun bar&i#aruge, oc pun reqe#are. Шагьиялда бараххщарасс гъурущ бичизе кколеб. ^ahiyalda bara{&araS vuru& bixi#e Koleb.

ГI f 1. ГIаба ретIарассе дунги инчIила, чухъа ретIарав диеги щвечIила (чухъа ретIарасс дунги ячинчIила). faba reTaraSe dungi inzila, xu]a reTaraw diyegi &wezila (xu]a reTaraS dungi yaxinzila). 2. ГIабдал берталълъе ахIани, жив анивго чIчIелилан лIугьуневила. fabdal berta:e a\ani, $iw aniwgo Zelilan /uhunewila. 3. ГIабдал бищун ццеве гIиссинлъималаздайила лъалев. fabdal bi&un Cewe fiSin;imala#dayila ;alew. 4. ГIабдал вукIаниги, цIцIодор вукIаниги, аххир цойила. fabdal wujanigi, ~odor wujanigi, a{ir coyila. 5. ГIабдал гьечIони, цIцIогьорассе боцIцIи кисса? fabdal hezoni, ~odoraSe bo~i kiSa? 6. ГIабдал гIодиларо, цIцIодор велъиларо. fabdal fodilaro, ~odor we;ilaro. 7. ГIабдал кьурдуларевила, кьурдани, чIчIоларевила (чIчIезе лъаларебила). fabdal purdularewila, purdani, Zolarewila (Ze#e ;alarebil). 8. ГIабдал кIалъалелълъул, цIцIодор вуцIцIун чIчIолев. fabdal ja;ale:ul, ~odor wu~un Zolew. 9. ГIабдал лумо гьавизе росу бахъараб меххалълъ, гьесс гьикъарабила - «Чан мали бугонидай зодоре гIунтIила?». fabdal lumo hawi#e rosu ba]arab me{a:, heS hiqarabila - «xan mali bugoniday #odore funTila?». 10. ГIабдал рокъове виччаялдасса гIакъил лъорове виччай лълъикIаб. fabdal roqowe wiXayaldaSa faqil ;orowe wiXay :ijab. 11. ГIабдал хIалтIизеги вачунге, гIабдалассда цадахъги хIалтIуге. fabdal \alTi#egi waxunge, fabdalaSda cada]gi \alTuge. 12. ГIабдаласс боцIцIи балагьула, цIцIодорасс гIакълу балагьула. fabdalaS bo~i balahula, ~odoraS faqlu balahula. 13. ГIабдаласс вецциялдасса цIцIодорасс какиго лълъикIила. fabdalaS weCiyaldaSa ~odoraS kakigo :ijila. 14. ГIабдаласс гурони гIабдалассе гIакълу кьоларебила. fabdalaS guroni fabdalaSe faqlu polarebila. 15. ГIабдаласс гурони гIунгутIаби ралагьуларел. fabdalaS guroni funguTabi ralahularel. 16. ГIабдаласс гьедун бицунебила, гIакъиласс кици тIамун бицунебила. fabdalaS hedun bicunebila, faqilaS kici Tamun bicunebila. 17. ГIабдаласс гIодобе бала, цIцIодорасс бищула. (ГIабдаласс гIодобе бараб цIцIодорасс бищула). fabdalaS fodobe bala, ~odoraS bi&ula. (fabdalaS fodobe barab ~odoraS bi&ula). 18. ГIабдаласс квараб жоялълъул бицунеб, цIцIодорасс лъараб жоялълъул бицунеб. fabdalaS kwarab $oya:ul bicuneb, ~odoraS ;arab $oya:ul bicuneb. 19. ГIабдаласс малълъулелдеги гIин тIаме, битIараб батичIони гьабичIого те. fabdalaS ma:uleldegi fin Tame, biTarab batizoni habizogo te. 20. ГIабдаласс нилIее лъабго гIакълу кьуни, цоябниги битIараб батизе бегьулеб. fabdalaS ni/eye ;abgo faqlu puni, coyabnigi biTarab bati#e behuleb. 21. ГIабдалассда бицараб жо – базаралда ахIараб гIакIа. fabdalaSda bicarab $o - ba#aralda a\arab faja. 22. ГIабдалассда гуребила гIайиб букIунеб, гIабдал валъаргъарассдайила. fabdalaSda gurebila fayib bujuneb, fabdal wa;arvaraSdayila. 23. ГIабдалассда гIайиб чIчIоларебила. fabdalaSda fayib Zolarebila. 24. ГIабдалассда данде мунги гIабдаллъун чIчIайила. fabdalaSda dande mungi fabdal;un Zayila. 25. ГIабдалассда кигIан малълъараниги, гьесс жиндирабго гурони гьабулареб. fabdalaSda kifan ma:aranigi, heS $indirabgo guroni habulareb. 26. ГIабдалассда малълъараб жо – гIодобе бортараб чIор. fabdalaSda ma:arab $o - fodobe bortarab zor. 27. ГIабдалассда малълъарани мунго рихунев. fabdalaSda ma:arani mungo ri[unew. 28. ГIабдалассда нич гьечIеб, цIцIогьорассда яхI гьечIеб. fabdalaSda nix hezeb, ~ohoraSda ya\ hezeb. 29. ГIабдалассе бертин къойил букIунеб. fabdalaSe bertin qoyil bujuneb. 30. ГIабдалассе гIабдал вокьулев, гIакъилассе гIакъил вокьулев. fabdalaSe fabdal wopulew, faqilaSe faqil wopulew. 31. ГIабдалассе гIакъил вокьуларев, меххтарассе вигьарав вокьуларев. fabdalaSe faqil wopularew, me{taraSe wiharaw wopularew. 32. ГIабдалассе дару – данде кIалъачIого тей. fabdalaSe daru - dande ja;azogo tey. 33. ГIабдалассе гIадлу гьечIеб. fabdalaSe fadlu hezeb. 34. ГIабдалассул гIеч гIадин гьоркьов инеги чIчIоге. fabdalaSul fex fadin horpow inegi Zoge. 35. ГIабдалассул – зар, гIакъилассул – хIал. fabdalaSul - #ar, faqilaSul - \al. 36. ГIабдалассул кочIохъ гIенеккиялдасса цIцIодорассул семиялълъухъ гIенеккиго лълъикIила. fabdalaSul kozo] feneKiyaldaSa ~odoraSul semiya:u] feneKizogo :ijila. 37. ГIабдалассул кумекалдасса кумекчи гьечIого лълъикI. fabdalaSul kumekaldaSa kumekxi hezogo :ij. 38. ГIабдалассул кIалалда гIакIа гьечIеб. fabdalaSul jalalda faja hezeb. 39. ГIабдалассул – мацIцIалда, цIцIодорассул – рекIеда. fabdalaSul - ma~alda, ~odoraSul - rejeda. 40. ГIабдалассул мацIцIалълъги хIикматаб жо бицуна, щиб гьессул рагIийилан, гIин тIамичIого тоге. fabdalaSul ma~a:gi \ikmatab $o bicuna, &ib heSul rafiyilan, fin Tamizogo toge. 41. ГIабдалассул ракI – мацIцIалдайила, цIцIодорассул мацIцI – ракIалдайила. fabdalaSul raj - ma~aldayila, ~odoraSul ma~ - rajaldayila. 42. ГIабдалассул рекIелгъей умумузул асс-къоялде букIуна, гIакъилассул рекIелгъей лълъикIабщиналде букIуна. fabdalaSul rejelvey umumu#ul aS-qoyalde bujuna, faqilaSul rejelvey :ijab&inalde bujuna. 43. ГIабдалассулги гIакъилассулги аххир цойила (ГIабдал вегулебги – хоб, гIакъил вукъулебги – хоб). fabdalaSulgi faqilaSulgi a{ir coyila (fabdal wegulebgi - [ob, faqil wuqulebgi - [ob). 44. ГIабдалгун кваназегIан, цIцIодоргун вакъиго лълъикI. fabdalgun kwana#efan, ~odorgun waqigo :ij. 45. ГIабдалгун къаццандулев гьессдассаги гIантавила. fabdalgun qaCandulew heSdaSagi gantawila. 46. ГIабдалассулгун гьудуллъиги гьабуге, гьойдулгун маххссараги гьабуге. fabdalaSulgun hudul;i habuge, hoydulgun ma{Saragi habuge. 47. ГIабдалги ахIмакъги рекъон чIчIоларо. fabdalgi a\maqgi reqon Zolaro. 48. ГIабдалги гуккуге, гIабдаласс гуккизеги чIчIоге. fabdalgi guKuge, fabdalaS guKi#egi Zoge. 49. ГIабдалги гIакъилги киназдаго лъала. fabdalgi faqilgi kina#dago ;ala. 50. ГIабдалгун къаццандуге, мунго къунгутIизе. fabdalgun qaCanduge, mungo qunguTi#e. 51. ГIабул чехъечIого, хоноги кунаро. fabul xe[ezogo, [onogi kunaro. 52. ГIагарав чияссул гьан кваниги, ракьа гIодобе реххизе бегьулареб. fagaraw xiyaSul han kwanigi, rapa fodobe re{i#e behulareb. 53. ГIагарлъи лъала къо ккедал, гьудул лъала къваригIел ккедал. fagar;i ;ala qo Kedal, hudul ;ala qwarifel Kedal. 54. ГIагарлъи лъаларессе алжан гьечIебила. fagar;i ;alareSe al$an hezebila. 55. ГIагарлъи цIуне чIаго рукIаго, хвараб меххалълъ «гIагарал чагIи» чанги ратулел. fagar;i `une zago rujago, [warab me{a: «fagaral xafi» xangi ratulel. 56. ГIагарлъиялълъул гьуинлъи гьоркьобакI цIцIикIкIанагIан цIцIикIкIунебила. fagar;iya:ul huin;i horpobaj ~iJanafan ~iJunebila. 57. ГIада-гIадамазе чваххун цIцIад байдал, дие горо бараб дуниял! fada-fadama#e xwa{un ~ad baydal, diye goro barab duniyal! 58. ГIадада бицараб рагIи – гIадада реххараб чIор. fadada bicarab rafi - fadada re{arab zor. 59. ГIадалаб бетIералълъ хIатIазе гIазаб кьолебила. fadalab beTera: \aTa#e fa#ab polebila. 60. ГIадалаб гъурщидасса цIцIодораб нус лълъикIаб. fadalab vur&idaSa ~odorab nus :ijab. 61. ГIадалаб заманалда гIакъилзабигицин гIадаллъулелила. fadalab #amanalda faqil#abigicin fadal;ulelila. 62. ГIадалав вехь хвани боцIцIуе рахIат, гIадалав ххан хвани ххалкъалълъе рахIат. fadalaw we% [wani bo~uye ra\at, fadalaw {an [wani {alqa:e ra\at. 63. ГIадалав гьудулассдасса гIакъилав тушманго лълъикIила. fadalaw hudulaSdaSa faqilaw tu^mango :ijila. Циги чиги цоцазе цIакъ рокьулел рукIун руго. Цицца чи ссундассаго цIунулев вукIун вуго. Гьессда асскIобе чIагояб жо къазе биччалеб букIун гьечIо. Цо нухалда чи кьижун вукIун вуго, ци жиндирго гIадаталда рекъон хъаравуллъуда букIун буго. ТIутI рещтIун буго чияссул надалда. Ццин бахъараб цицца тIотIода кьабураб квачIалълъ тIутIги хун буго, чиги хун вуго. cigi xigi coca#e `aq ropulel rujun rugo. ciCa xi SundaSago `unulew wujun wugo. heSda aSjobe zagoyab $o qa#e biXaleb bujun hezo. co nu[alda xi pi$un wujun wugo, ci $indirgo fadatalda reqon ]arawul;uda bujun bugo. TuT re&Tun bugo xiyaSul nadalda. Cin ba]arab ciCa ToToda paburab kwaza: TuTgi [un bugo, xigi [un wugo. 64. ГIадалав гIагарав чияссдасса цIцIодорав мадугьал анцIцIцIул лълъикIав. fadalaw fagaraw xiyaSdaSa ~odoraw maduhal an`~ul :ijaw. 65. ГIадалав ххан – къвачIинибе бараб цIулакьо. fadalaw {an - qwazinibe barab `ulapo. 66. ГIадалав чи ЯхIия гудрадаго гIанкIкI тарав. fadalaw xi ya\ya gudradago fanJ taraw. 67. ГIадалай бикаялдасса гIакъилай гъарабашго лълъикI. fadalay bikayaldaSa faqilay varaba^go :ij. 68. ГIадалнахги ххунчIрулги цоцалълъ журараб меххалълъ гIолохъанчи вукIунарев (кколарев). fadalna[gi {unzrulgi coca: $urarab me{a: folo]anxi wujunarew (Kolarew). 69. ГIадамаз гьагу бачани дуццаги гьагу баче, гIадамаз цIцIекIу бачани, дуццаги цIцIекIу баче. fadama# hagu baxani duCagi hagu baxe, fadama# ~eju baxani duCagi ~eju baxe. 70. ГIадамаз квешав чи вугилан абиялдасса кватIичIого хабалIе инго лълъикI. fadama# kwe^aw xi wugilan abiyaldaSa kwaTizogo [aba/e ingo :ij. 71. ГIадамаз къимат гьабулареб кIиго жойила дунялалда бугеб - сахлъиги эркенаб заманги. fadama# qimat habulareb jigo $oyila dunyalalda bugeb - sa[;igi erkenab #amangi. 72. ГIадамаз малълъухъе гьабуге, гьез гьабухъе гьабе. fadama# ma:u]e habuge, he# habu]e habe. 73. ГIадамаз ракь кваназабула – ракьалълъ гIадамал кваназарула. fadama# rap kwana#abula - rapa: fadamal kwana#arula. 74. ГIадамазда гъорлI вукIине лъайги кIудияб гIелму буго. fadama#da vor/ wujine ;aygi judiyab felmu bugo. 75. ГIадамазда гьоркьов - лълъикIав чи, живго ххутIидал – ххиянатчи. fadama#da horpow - :ijaw xi, $iwgo {uTidal - {iyanatxi. 76. ГIадамазда гьоркьой хханассул бика гIадай, балъда нахъа хъартил тIинчI гIадай. fadama#da horpoy {anaSul bika faday, ba;da na]a ]artil Tinz faday. 77. ГIадамазда чIалгIарав, Аллагьассда рихарав (ГIиссиназда чIалгIарав, чIахIиязда рихарав). fadama#da zalfaraw, allahaSda ri[araw (fiSina#da zalfaraw, za\iya#da ri[araw). 78. ГIадамаздасса ццевеги кIанцIуге, нахъаги ххутIуге. fadama#daSa Cewegi jan`uge, na]agi {uTuge. 79. ГIадамазе вокьарав Аллагьассеги вокьулев. fadama#e woparaw allahaSegi wopulew. 80. ГIадамазе баркала кьоларесс Аллагьассеги кьоларо. fadama#e barkala polareS allahaSegi polaro. 81. ГIадамазе – гьан, гьабзазе – рукьби, мискинассе – ратIа, бечедассе – бохх. fadama#e - han, hab#a#e - rupbi, miskinaSe - raTa, bexedaSe - bo{. 82. ГIадамазе гьойлъарав, гьабзазе ракьалъарав. fadama#e hoy;araw, hab#a#e rapa;araw. 83. ГIадамазе рикъзи кьеги, Аллагь, дие чорххое сахлъи кьеги. fadama#e riq#i pegi, allah, diye xor{oye sa[;i pegi. 84. ГIадамазул абундачаз азбаралълъул гъапу къани, къватIир ххутIулелила. fadama#ul abundaxa# a#bara:ul va_u qani, qwaTir {uTulelila. 85. ГIадамазул гIабдал – чанахъан, чуязул гIабдал – юргъачу. fadama#ul fabdal - xana]an, xuya#ul fabdal - yurvaxu. 86. ГIадамазул кIал бухьине кIолареб. fadama#ul jal bu%ine jolareb. 87. ГIадамазул хIурмат гьабунгутIи дурго хIурмат гьабунгутIи ккола. fadama#ul \urmat habunguTi durgo \urmat habunguTi Kola. 88. ГIадамазухъего иш гьабизе лIугьунге. fadama#u]ego i^ habi#e /uhunge. 89. ГIадамал ахIуд унелълъул - чехь унтарав, бахIарзал кьалде щолелълъул - мугъ унтарав. fadamal a\ud une:ul - xe% untaraw, ba\ar#al palde &ole:ul - muv untaraw. 90. ГIадамал бакъвараб бакIалдассан рилълъани, мунги гьениссан вилълъа, хIарщулIан рилълъани, мунги гьениссан вилълъа. fadamal baqwarab bajaldaSan ri:ani, mungi heniSan wi:a, \ar&u/an ri:ani, mungi heniSan wi:a. 91. ГIадамал берталълъ кьурдулел, цIцIогьор нуцIцIида кIулал ран ратидал кьурдулев. fadamal berta: purdulel, ~ohor nu~ida julal ran ratidal purdulew. 92. ГIадамал гурхIизеян гIодарай, давла щвезеян щокълъарай. fadamal gur\i#eyan fodaray, dawla &we#eyan &oq;aray. 93. ГIадамал гIемералълъуб чехь къай, чи гIемералълъуб бер къай. fadamal femera:ub xe% qay, xi femera:ub ber qay. 94. ГIадамал какуге, мунго веццуге. fadamal kakuge, mungo weCuge. 95. ГIадамал киналго лълъикIал рукIинаан, «кIиго рагIи» лълъиццаниги бицунаребани. fadamal kinalgo :ijal rujinaan, «jigo rafi» :iCanigi bicunarebani. 96. ГIадамал къулухъе къула, гIадамал рорххухъе ворхха. fadamal qulu]e qula, fadamal ror{u]e wor{a. 97. ГIадамал кьурдахъе кьурдизеги лъаларев, кьурдичIого чIчIезеги лъаларев. fadamal purda]e purdi#egi ;alarew, purdizogo Ze#egi ;alarew. 98. ГIадамал лъанагIан гьаби рокьулел рукIун руго. fadamal ;anafan habi ropulel rujun rugo. 99. ГIадамал ритIизаризе лIугьарав тIекъав чи – рагIад битIулареб тIил. fadamal riTi#ari#e /uharaw Teqaw xi - rafad biTulareb Til. 100. ГIадамал рихьизе – берал, нилIго рихьизе – матIу. fadamal ri%i#e - beral, ni/go ri%i#e - maTu. 101. ГIадамал хваралълъув хва, гIадамал рахъаралълъув вахъа. fadamal [wara:uw [wa, fadamal ra]ara:uw wa]a. 102. ГIадамал хваралълъув хвезеги вас вукIин талихI. fadamal [wara:uw [we#egi was wujin tali\. 103. ГIадамал хола, бахIарчи даим чIаго вукIуна. fadamal [ola, ba\arxi daim zago wujuna. 104. ГIадамалгун кьал ахIи ахIмакъассул иш буго. fadamalgun pal a\i a\maqaSul i^ bugo. 105. ГIадамалълъ вукIине лъаларессе дуниялги къваридаб, бетIербахъиги мукъссанаб. fadama: wujine ;alareSe duniyalgi qwaridab, beTerba]igi muqSanab. 106. ГIадамалI хва, гIадамалI вахъа (болI хва, болI вахъа). fadama/ [wa, fadama/ wa]a (bo/ [wa, bo/ wa]a). 107. ГIадамассдасса – боцIцIи, боцIцIудасса – цIарагI. fadamaSdaSa - bo~i, bo~udaSa - `araf. Кици буго гьадинаб божиялда тIад гIуцIцIараб, тIаде рачIунел балагьаздасса бетIергьаби цIунизе холебила хIайван. Гьединалго балагьаздасса хIайванал цIунизе бекулебила цIарагI. kici bugo hadinab bo$iyalda Tad fu~arab, Tade razunel balaha#daSa beTerhabi `ini#e [olebila \aywan. hedinalgo balaha#daSa \aywanal `uni#e bekulebila `araf. 108. ГIадамассе гIаданлъун вукIа, гьойда данде бацIлъун вукIа. fadamaSe fadan;un wuja, hoyda dande ba`;un wuja. 109. ГIадамассе къимат хIалтIи бихьун кье, хIайваналълъе къимат пайда бихьун кье. fadamaSe qimat \alTi bi%un pe, \aywana:e qimat _ayda bi%un pe. 110. ГIадамассе рецц – черххалда бахине нах. fadamaSe reC - xer{alda ba[ine na[. 111. ГIадамассул бищун кIудияб гIадаллъи – гIадамал жиндасса гIадалал ругилан ккей. fadamaSul bi&un judiyab fadal;i - fadamal $indaSa fadalal rugilan Key. 112. ГIадамассул квешлъи – гIамал кIодолъи, гIакдал квешлъи – рахь биччангутIи. fadamaSul kwe^;i - famal jodo;i, fakdal kwe^;i - ra% biXanguTi. 113. ГIадамассул ракI дуниял рагIалда, гIажалалълъул мугьру мугъалда нахъа. fadamaSul raj duniyal rafalda, fa$ala:ul muhru muvalda na]a. 114. ГIадамассул хIал кунеб, хIайваналълъул гьан кунеб. fadamaSul \al kuneb, \aywana:ul han kuneb. Кици буго къокъаб, тIассан пасихIаб букIиналда цадахъ жаниссан магIнаги гъваридаб. Абулеб буго, хIайван хьихьиялдассан асслияб мурад гьанги нахги бугеб гIадин, гIадан тIасса вищизе ккани, асслияб жо – хIал лълъикIлъи, тIабигIат лълъикIав вукIин бугилан. kici bugo qoqab, TaSan _asi\ab bujinalda cada] $aniSan mafnagi vwaridab. abuleb bugo \aywan %i%iyaldaSan aSliyab murad hangi na[gi bugeb fadin, fadan TaSa wi&i#e Kani aSliyab $o - \al :ij;i, Tabifat :ijaw wujin bugilan. 115. ГIадамассул чорххое гIелму – гIатIгояб гъотIое регьел. fadamaSul xor{oye felmu - faTgoyab voToye rehel. 116. ГIадамассулIан гуребила канлъи бихьулеб, рагIулIанила. fadamaSu/an gurebila kan;i bi%uleb, rafu/anila. 117. ГIадан адабалълъила берцин гьавулев. fadan adaba:ila bercin hawulew. 118. ГIадан басра гьави мунгоги басра гьави ккола. fadan basra hawi mungogi basra hawi Kola. 119. ГIадан басра гьавурассда басрияб къо бихьула. fadan basra hawuraSda basriyab qo bi%ula. 120. ГIадан божулареб гIумруялдасса цIунаги. fadan bo$ulareb fumruyaldaSa `unagi. 121. ГIадан ватани гIадамалълъ вукIа, гурев ватани хIайваналълъ вукIа. fadan watani fadama: wuja, gurew watani \aywana: wuja. 122. ГIадан вижулевила, гIакълу бачIунебила. fadan wi$ulewila, faqlu bazunebila. 123. ГIадан вихьун чучуге, чи вихьун рагIи бицунге. fadan wi%un xuxuge, xi wi%un rafi bicunge. 124. ГIадан вукIуневила богIолI гьоло гIадавги гьалилI сусур гIадавги. fadan wujunewila bofo/ holo fadawgi hali/ susur fadawgi. 125. ГIадан гогь гьавулебги – боцIцIи, пашман гьавулебги – боцIцIи. fadan goh hawulebgi - bo~i, _a^man hawulebgi - bo~i. 126. ГIадан гурев чияссда жо малълъи – лълъеда бикIараб накъищ. fadan gurew xiyaSda $o ma:i - :eda bujarab naqi&. 127. ГIадан гIадамассде кколевила, мегIер мегIералде кколаребила. fadan fadamaSde Kolewila, mefer meferalde Kolarebila. 128. ГIадан гIадамассе – матIу. fadan fadamaSe - maTu. 129. ГIадан гIакълуялълъ берцин гьавула, ретIел букъиялълъ берцин гьабула. fadan faqluya: bercin hawula, reTel buqiya: bercin habula. 130. ГIадан – гIатIгояб жо. fadan - faTgoyab $o. 131. ГIадан гIодов ватуларев, вичун восизе щоларев. fadan fodow watularew, wixun wosi#e &olarew. 132. ГIадан гIорцIцIидал гIергIедулевила, хIайван бакъидал гIергIедулебила. fadan for~idal ferfedulewila, \aywan baqidal ferfedulebila. 133. ГIадан квегъе берцинаб рагIиялълъ, бугъа квегъе биццатаб тIилалълъ. fadan kweve bercinab rafiya:, buva kweve biCatab Tila:. 134. ГIадан кколеб жо – бугIа, гIадан чIвалеб жо – чIагIа. fadan Koleb $o - bufa, fadan zwaleb $o - zafa. 135. ГIадан кIиго нухалълъила загIипав вукIунев, вижулагоги холагоги. fadan jigo nu[a:ila #afi_aw wujunew, wi$ulagogi [olagogi. 136. ГIадан рагIуцца реххулев, хIайван чохьоцца реххулеб. fadan rafuCa re{ulew, \aywan xo%oCa re{uleb. 137. ГIадан ракьулIе уна, хIайван хьагинибе уна, лълъикIаб иш нахъе ххутIула. fadan rapu/e una, \aywan %aginibe una, :ijab i^ na]e {uTula. 138. ГIадан рекIинчIеб чуги, чи кIалъачIей ясги рукIунарел. fadan rejinzeb xugi, xi ja;azey yasgi rujunarel. 139. ГIадан рикIкIун – хIал, хIайван рикIкIун – лIар. fadan riJun - \al, \aywan riJun - /ar. 140. ГIадан ссипат-ссураталълъ гуревила берцин гьавулев, захIматалълъила. fadan Si_at-Surata: gurewila bercin hawulew, #a\mata:ila. 141. ГIадан хола, гIаданлъи нахъе ххутIула, хIама хола, тIом гурони ххутIуларо. fadan [ola, fadan;i na]e {uTula, \ama [ola, Tom guroni {uTularo. 142. ГIадан хIал бихьун вецце, хIайван гьан бихьун бецце. fadan \al bi%un weCe, \aywan han bi%un beCe. 143. ГIадан чIвалеб жо – чIухIи. fadan zwaleb $o - zu\i. 144. ГIадан щола ракIалълъ къотIараб бакIалде. fadan &ola raja: qoTarab bajalde. 145. ГIаданилан гIадамалълъ гурев, хIайванилан хIайваналълъ гурев. fadanilan fadama: gurew, \aywanilan \aywana: gurew. 146. ГIаданлъи гьабизе кватIун букIунареб. fadan;i habi#e kwaTun bujunareb. 147. ГIаданлъи гьечIеб черхх – чилъи гьечIеб ракI. fadan;i hezeb xer{ - xi;i hezeb raj. 148. ГIаданлъи гьечIелълъуб гьудуллъи чIчIолареб. fadan;i heze:ub hudul;i Zolareb. 149. ГIаданлъиялълъулги цIезе бегьулебила таргьа. fadan;iya:ulgi `e#e behulebila tarha. 150. Чачаналде гьирихъ ун рукIанила гIандал. xaxanalde hiri] un rujanila fandal. 151. ТIад руссун рачIунаго, цо росулI гьезда кверкьаби ратанила. Цадахъ рукIаразда цоясс абунила - «Гьаниб хвел ккун бихьула. РачIа нилIецца, гьагъазда зигараги бан, гIаданлъи гьабизин». Tad ruSun razunago, co rosu/ he#da kwerbaqi ratanila. cada] rujara#da coyaS abunila - «hanib [wel Kun bi%ula. raza ni/eCa hava#da #igaragi ban, fadan;i habi#in». 152. ГIаданлъиялълъул цIун буго! ГIаданлъиялълъул! – ан абунила гьесс гьалмагъзабазда… fadan;iya:ul `un bugo! fadan;iya:ul! - an abunila heS halmav#aba#da... 153. ГIадат бугила, бетIергьанчиясс бачунеб хIама гIадин, бачухъе билълъунеб жо (Гьабухъе букIунеб жойила гIадат). fadat bugila beTerhanxiyaS baxuneb \ama fadin baxu]e bi:uneb $o (habu]e bujuneb $oyila fadat). 154. ГIадлу – алжаналълъул кIул. fadlu - al$ana:ul jul. 155. ГIадлу – багIараб месед. fadlu - bafarab mesed. 156. ГIадлу гьечIеб рокъоб рекъел букIунареб. fadlu hezeb roqob reqel bujunareb. 157. ГIадлу гьечIеб росулI гIакIа гIемераб ахIула. fadlu hezeb rosu/ faka femerab a\ula. 158. ГIадлу гьечIев хIаким – рехъен бихьуларев вехь. fadlu hezew \akim - re]en bi%ularew we%. 159. ГIадлу гьечIев цIцIалдохъанассул цIцIар гIемер ахIизе ккола. fadlu hezew ~aldo]anaSul ~ar femer a\i#e Kola. 160. ГIадлу цIцIикIкIаралълъуб цIцIогь дагьаб. fadlu ~iJara:ub ~oh dahab. 161. ГIадлуялълъулI гIажал гьечIеб, вуххиялълъул ххайир гьечIеб. fadluya:u/ fa$al hezeb, wu{iya:ul {ayir hezeb. 162. ГIажал лъала ганчIида. fa$al ;ala ganzida. МагIарулазул гIадат буго, жал мурадалде щолищан бихьизе, «бичч-бакъ» реххулеб. Алмасил МухIумиццаги реххун буго «бичч-бакъ», чанцIцIул рехханиги, гьессул анищалда рекъон ккун гьечIо эххеде реххараб гамачI. Цинги Алмасиласс гамачI, гьадал рагIабиги абун, хьуризабун буго. mafarula#ul fadat bugo, $al muradalde &oli&an bi%i#e, «biX-baq» re{uleb. almasil mu\umiCagi re{un bugo «biX-baq», xan~ulni re{anigi, heSul ani&alda reqon Kun hezo e{ede re{arab gamaz. cingi almasilaS gamaz, hadal rafabi abun, %uri#abun bugo. 163. ГIажалалда гъураб меххалълъ гIункIкIал кутулгун расандулел. fa$alalda vurab me{a: funJal kutulgun rasandulel. 164. ГIажалалде гъейгун, болъон гохIде бахунебила. fa$alalde veygun bo;on go\de ba[unebila. 165. ГIажалан абурассда унтиян абулеб, унтиян абурассда толоян абулеб. fa$alan aburaSda untiyan abuleb, untiyan aburaSda toloyan abuleb. 166. ГIажамиясс къуръан гIадин гьабила, къулгьу! – ян абурабила гIарабалълъ бечIчIизе букIунареб гIакдада. fa$amiyaS qur'an fadin habila, qulhu! - yan aburabila faraba: beZi#e bujunareb fakdada. 167. ГIазаб чIамичIого, мурадалде щоларел. fa#ab zamizogo muradalde &olarel. 168. ГIаздатIаги лъалкI толарев. fa#daTagi ;alj tolarew. 169. ГIазукь букIаниги дерец тIегь ккола, тIалтIа бижаниги хъутур чIахI ккола. fa#up bujanigi derec Teh Kola, TalTa bi$anigi ]utur za\ Kola. 170. ГIазулI вачIунге, гьоролI вачIаян абулебила цIцIогьорасс гьалмагъассда. fa#up wazunge, horo/ wazayan abulebila ~ohoraS halmavaSda. 171. ГIазулIги хIур букIунеб. fa#u/gi \ur bujuneb. 172. ГIайиб бадибе гьаби бадибе рецц гьабиялдасса нусцIцIул лълъикIаб. fayib badibe habi badibe reC habiyaldaSa nus~ul :ijab. 173. ГIайиб буго вокьуларев чияссда букIунеб жо. fayib bugo wopularew xiyaSda bujuneb $o. 174. ГIайиб буго къурассда букIунеб жо. fayib bugo quraSda bujuneb $o. 175. ГIайиб гьечIев гьудул ватуларев, багьана гьечIей лълъади йикIунарей. fayib hezew hudul watularew, bahana hezey :adi yijunarey. 176. ГIайиб гьечIессе кьураб нагIана дудего буссунебила. fayib hezeSe purab nafana dudego buSunebila. 177. ГIайиб ГIумарида – хъапасал дида. fayib fumarida - ]a_asal dida. 178. ГIайиб камурав чи вукIунарев, цо рахъ камичIеб хIалтIи букIунареб. fayib kamuraw xi wujunarew, co ra] kamizeb \alTi bujunareb. 179. ГIайиб кколареб черххги букIунареб, гIазу балареб мегIерги букIунареб. fayib Kolareb xer{gi bujunareb, fa#u balareb mefergi bujunareb. 180. ГIайиб кколарев чи вукIунарев, гIамал гьечIеб черхх букIунареб. fayib Kolarew xi wujunarew, famal hezeb xer{ bujunareb. 181. ГIайиб кколарей чIчIужу ялагьулев, чIчIужу гьечIого ххутIулев. fayib Kolarey Zu$u yalahulew, Zu$u hezogo {uTulew. 182. ГIайиб кIалалда кколеб, зар бетIералда щолеб. fayib jalalda Koleb, #ar beTeralda &oleb. 183. ГIайиб – къватIиб, дун – рокъов. fayib - qwaTib, dun - roqow. 184. ГIайиб лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. fayib :ilgo Kolebila, munah Ke#e wujungeyila. 185. ГIайибал рорцани меххелалда жаниб 200 россассда 200 чIчIужуялда кколебила. РорцинчIого тани, цониги кколаребила. fayibal rorcani me{elalda $anib 200 roSaSda 200 Zu$uyalda Kolebila. rorcinzogo tani, conigi Kolarebila. 186. ГIайибалда къвал барав, мунагьалда кьан барав. fayibalda qwal baraw, munahalda pan baraw. 187. ГIайибалдасса къадарабги гIила букIунебила. fayibaldaSa qadarabgi fila bujunebila. 188. ГIайибалдасса нечоларев, мунагьалдасса хIинкъуларев. fayibaldaSa nexolarew, munahaldaSa \inqularew. 189. ГIайибалълъ чехь бихъулареб носоцца гурони. fayiba: xe% bi]ulareb nosoCa guroni. 190. ГIайибав тамихIалълъукьа хIинкъулевила, гIайиб гьечIев къисматалълъукьа хIинкъулевила. fayibaw tami\a:upa \inqulewila, fayib hezew qismata:upa \inqulewila. 191. ГIака балагье рахь-нахалълъе лълъикIаб, чIчIужу ялагье гIамал-ххассият лълъикIай. faka balahe ra%-na[a:e :ijab, Zu$u yalahe famal-{aSiyat :ijay. 192. ГIака бечIчIизе лъаларелълъ азбар (лолон) гьетIараб бугилан абурабила. faka beZi#e ;alare: a#bar (lolon) heTarab bugilan aburabila. 193. ГIака бечIчIулелилан хIама бечIчIулел ратугеги. faka beZulelilan \ama beZulel ratugegi. 194. ГIака бичаравги, туххум таравги чи бечелъуларо. faka bixarawgi, tu{um tarawgi xi bexe;ularo. 195. ГIака биче бечIчIизе букIунареб, ригьин биххе дургун хIал рекъолареб. faka bixe beZi#e bujunareb, rihin bi{e durgun \al reqolareb. 196. ГIака бокьула нахулаб, гIадан вокьула гIамал лълъикIав. faka bopula na[ulab, fadan wopula famal :ijaw. 197. ГIака босейила рахьдалаб, чIчIужу ячейила гIамал берцинай. faka boseyila ra%dalab, Zu$u yaxeyila famal bercinay. 198. ГIака босилалде бокь гьабе, чIчIужу ячиналде рукъ гьабе. faka bosilalde bop habe, Zu$u yaxinalde ruq habe. 199. ГIака гьечIеб къайи – гIи гьечIеб ручун. faka hezeb qayi - fi hezeb ruxun. 200. ГIака какун нах кварай, росс какун рукъ кварай. faka kakun na[ kwaray, roS kakun ruq kwaray. 201. ГIака кьанагъдичIони кьандиб жо бугъилги багъарулареб. faka panavdizoni pandib $o buvilgi bavarulareb. 202. ГIака лъала лъабцIцIул къинлъидал, вас лъала эмен херлъидал. faka ;ala ;ab~ul qin;idal, was ;ala emen [er;idal. 203. ГIака ххаххаралълъул – бече хIалакъаб, кето кьариялълъул – хIама хIалакъаб. faka {a{ara:ul - bexe \alaqab, keto pariya:ul - \ama \alaqab. 204. ГIака чIчIегIераб бугониги, рахь хъахIаб букIуна. faka Zeferab bugonigi, ra% ]a\ab bujuna. 205. ГIакайилан ккун хIама бечIчIарай. fakayilan Kun \ama beZaray. 206. ГIакарумагIарда гIодоб чIчIараб оцгIанаб гIазу бугони, Ххунзахъ рекьи хъукьлъулареб. fakarumafarda fodob Zarab ocfanab fa#u bugoni, {un#a] repi ]up;ulareb. 207. ГIакдалгун нилIер бугеб жо – даран. fakdalgun ni/er bugeb $o - daran. 208. ГIакдацца гуребила рахь кьолеб, чуруццайила. fakdaCa gurebila ra% poleb, xuruCayila. 209. ГIакдацца рачIчI хьвагIичIони бугъа ххадуб унареб. fakdaCa raZ %wafizoni buva {adub unareb. 210. ГIакъил гIадада кIалъаларев. faqil fadada ja;alarew. 211. ГIакъил гIодове виччан кIалъала, гIабдал ахIдола. faqil fodowe wiXan ja;ala, fabdal a\dola. 212. ГIакъил кици тIамун кIалъала, гIабдаласс гьедун бицуна. faqil kici Tamun ja;ala, fabdalaS hedun bicuna. 213. ГIакъил къадруялде вахани мегIергIан кьуруларев, гIабдал даражаялде вахани хIотол сум гIадин гьетIарулев. faqil qadruyalde wa[ani meferfan purularew, fabdal dara$ayalde wa[ani \otol sum fadin heTarulew. 214. ГIакъил мекъи ккани, гIемерал мекъи ккола. faqil meqi Kani, femeral meqi Kola. 215. ГIакъил тIоццеве гIакъилассда лъала, гIабдал тIоццеве гIиссинлъималазда лъала. faqil ToCewe faqilaSda ;ala, fabdal ToCewe fiSin;imala#da ;ala. 216. ГIакъилчи хвани нахъе лълъикIаб цIцIар ххутIула, гIалимчи хвани лълъикIаб асар ххутIула. faqilxi [wani na]e :ijab ~ar {uTula, falimxi [wani :ijab asar {uTula. 217. ГIакъилаб бетIералълъе тIил къваригIунареб. faqilab beTera:e Til qwarifunareb. 218. ГIакъилаб гьой гIадада хIапдолареб, гIакъилав чи гIадада чвархъоларев. faqilab hoy fadada \a_dolareb, faqilaw xi fadada xwar]olarew. 219. ГIакъилаб жо бицине ххалатаб калам къваригIунаро. faqilab $o bicine {alatab kalam qwarifunaro. 220. ГIакъилав мискинчи къого бечедассдасса лълъикIав. faqilaw miskinxi qogo bexedaSdaSa :ijaw. 221. ГIакъилав чияссул гIантал лъималги рукIунел, гIантав чияссул гIакъилалги рукIунел. faqilaw xiyaSul fantal ;imalgi rujunel, fantaw xiyaSul faqilalgi rujunel. 222. ГIакъилавлъун вукIине квалквал гьабула гIакъилавлъун вукIине жигар бахъиялълъ. faqilaw;un wujine kwalkwal habula faqilaw;un wujine $igar ba]iya:. 223. ГIакъилал руцIцIун чIчIарабги заман бачIунебила. faqilal ru~un Zarabgi #aman bazunebila. 224. ГIакъилал эбел-инссулги рукIине бегьулелила гьагал лъимал. faqilal ebel-inSulgi rujine behulelila hagal ;imal. 225. ГIакъиласс бихьараб-рагIараб бицуна, гIабдаласс чохьол бицуна. faqilaS bi%arab-rafarab bicuna, fabdalaS xo%ol bicuna. 226. ГIакъиласс гIакъилай чIчIужу ялагьула, гIабдаласс гьумер берцинай ялагьула. faqilaS faqilay Zu$u yalahula, fabdalaS humer bercinay yalahula. 227. ГIакъиласс магIардаги ах гьабулеб, гIабдаласс гIанкIудул ханазул тIамуниги лал бокъинабулареб. faqilaS mafardagi a[ habuleb, fabdalaS fanjudul [ana#ul Tamunigi lal boqinabulareb. 228. ГIакъиласс ургъун бицуна, гIабдаласс кьвагьун биччала. faqilaS urvun bicuna, fabdalaS pwahun biXala. 229. ГIакъиласс цо чIчIужу ячуней, гIабдаласс чан щваниги ячуней. faqilaS co Zu$u yaxuney, fabdalaS xan &wanigi yaxuney. 230. ГIакъилассда малълъе, гIабдал гурони вуххуге. faqilaSda ma:e, fabdal guroni wu{uge. 231. ГIакъилассдасса ватIалъуге, гIабдалассда нахъвилълъунге. faqilaSdaSa waTa;uge, fabdalaSda na]wi:unge. 232. ГIакъилассдассан гIакълу щола, гIабдалассдассан щибго щоларо. faqilaSdaSan faqlu &ola, fabdalaSdaSan &ibgo &olaro. 233. ГIакъилассе вокьула жиндасса гIакъилав чи, хханассе бокьула бищунго гIакъилавлъун живго вукIине. faqilaSe wopula $indaSa faqilaw xi, {anaSe bopula bi&ungo faqilaw;un $iwgo wujine. 234. ГIакъилассе – ишан, гIабдалассе – бугI-бугI. faqilaSe - i^an, fabdalaSe - buf-buf. 235. ГIакъилассе къварилъи – гIабдалассе роххел. faqilaSe qwari;i - fabdalaSe ro{el. 236. ГIакъилассул газа кьурдаги рекIунеб, лълъим лъалессул квер гIордаги балеб. faqilaSul ga#a purdagi rejuneb, :im ;aleSul kwer fordagi baleb. 237. ГIакъилассул гIакълу къалмиццаги бицунеб. faqilaSul faqlu qalmiCagi bicuneb. 238. ГIакъилассул гIакълу рекIелI букIуна, гIабдалассул гIакълу мацIцIалда букIуна. faqilaSul faqlu reje/ bujuna, fabdalaSul faqlu ma~alda bujuna. 239. ГIакъилассул къассдал дагьал, къассдал гIемерассул гIакълу дагьаб. faqilaSul qaSdal dahal, qaSdal gemeraSul faqlu dahab. 240. ГIакъилассда рагIи рагIал баккарабго бичIчIулеб, гIабдалассда бугIизе кколеб. faqilaSda rafi rafal baKarabgo biZuleb, fabdalaSda bufi#e Koleb. 241. ГIакъилассул ссабру кIудияб, жагьилассул ццин ххеххаб. faqilaSul Sabru judiyab, $ahilaSul Cin {e{ab. 242. ГIакъиласс ункъо жо гьитIинаблъун рикIкIунареб - цIаги, унтиги, тушманлъиги, налъиги. faqilaS unqgo $o hiTinab;un riJunareb - `agi, untigi, tu^man;igi, na;igi. 243. ГIакъилассул хвел цо буго. faqilaSul [wel co bugo. 244. ГIакъилассул хIалтIи гIемераб, гIабдалассул чIанда гIемераб. faqilaSul \alTi femerab, fabdalaSul zanda femerab. 245. ГIакъилги къосунев, гIабдалассулги цIцIодораб жо кколеб. faqilgi qosunew, fabdalaSulgi ~odorab $o Koleb. 246. ГIакъилгун ургъун давла босе, гIабдалгун ургъун балагь тIаде цIцIаге. faqilgun urvun dawla bose, fabdalgun urvun balah Tade ~age. 247. ГIакъилзаби гIемерлъиялълъ гIакълу босизе чиго гьечIого ххутIун ругила. faqil#abi femer;iya: faqlu bosi#e xigo hezogo {uTun rugila. 248. ГIакъиллъи ботIролI бугев ссабруялда хьвадула, ссабруялда хьвадарав мурадалде вахуна. faqil;i boTro/ bugew Sabruyalda %wadula, Sabruyalda %wadaraw muradalde wa[una. 249. ГIакъиллъи тIаде ккола, ахIмакълъи гъоркье ккола. faqil;i Tade Kola, a\maq;i vorpe Kola. 250. ГIакълу бугел кантIулел, жо бичIчIулез росулел жалила кицаби. faqlu bugel kanTulel, $o biZule# rosulel $alila kicabi. 251. ГIакълу бикъулареб, я гIодобе бортулареб. faqlu biqulareb, ya fodobe bortulareb. 252. ГIакълу бикьулелълъул бакъалда тарав, намус бикьулелълъул гьоркьов ххутIарав. faqlu bipule:ul baqalda taraw, namus bipule:ul horpow {uTaraw. 253. ГIакълу бикьулелълъул нахъа ххутIарай, ххабар бикьулелълъул ццее кIанцIарай. faqlu bipule:ul na]a {uTaray, {abar bipule:ul Ceye jan`aray. 254. ГIакълу ботIрол кIодолъиялда бараб букIунебани, ганщил бищунго кIудияб букIинаанила. faqlu boTrol jodo;iyalda barab bujunebani, gan&il bi&ungo judiyab bujinaanila. 255. ГIакълу бугев инссуцца вас бергьине толарев. faqlu bugew inSuCa was berhine tolarew. 256. ГIакълу бугила нилIее къваригIараб меххалълъ чияхъ батулеб, чияе къваригIараб меххалълъ нилIехъ батулеб жо. faqlu bugila ni/eye qwarifarab me{a: xiya] batuleb, xiyaye qwarifarab me{a: ni/e] batuleb $o. 257. ГIакълу гьаре, боцIцIи гьаруге. faqlu hare, bo~i haruge. 258. ГIакълу гьечIеб бетIер, чIобогояб ракI, гIадалал ххиялаз хвана гIадада. faqlu hezeb beTer, zobogoyab raj, fadalal {iyala# [wana fadada. 259. ГIакълу гьечIеб бетIералда жаниб бугеб гIелму – бетIер гьечIеб къаркъалаялда лъураб тIагъур. faqlu hezeb beTeralda $anib bugeb felmu - beTer hezeb qarqalayalda ;urab Tavur. 260. ГIакълу гьечIеб къаркъала – къебелъухъ лълъадаричIеб нус. faqlu hezeb qarqala - qebe;u] :adarizeb nus. 261. ГIакълу гьечIеб гьавали гьаваялда хьвадула. faqlu hezeb hawali hawayalda %wadula. 262. ГIакълу гьечIев «гIакъил», бо гьечIев «ццевехъан». faqlu hezew «faqil», bo hezew «Cewe]an» 263. ГIакълу гьечIев васассдасса гьевги хун гьабураб бахъухъ лълъикIаб. faqlu hezew wasaSdaSa hewgi [un haburab ba]u] :ijab. 264. ГIакълу гьечIевгIан чи мекъав вукIуневила. faqlu hezewfan xi meqaw wujunewila. 265. ГIакълу гьечIей бика – рахь гьечIеб гIака. faqlu hezey bika - ra% hezeb faka. 266. ГIакълу гьечIел данде чIвагеги, гIажал щварал цадахъ ккогеги. faqlu hezel dande zwagegi, fa$al &waral cada] Kofogegi. 267. ГIакълу гьечIессе гIакълу кьоге. faqlu hezeSe faqlu poge. 268. ГIакълу гьечIессул берал гIемер гIодулел. faqlu hezeSul beral femer fodulel. 269. ГIакълу гьикъизе херав чи гьечIони, хераб хIохьода гьикъе. faqlu hiqi#e [eraw xi hezoni, [erab \o%oda hiqe. 270. ГIакълу гIемерассул калам дагьаб. faqlu femeraSul kalam dahab. 271. ГIакълу гIолеб гьечIони, ганчIида гьикъунги, гьикъичIого тоге. faqlu foleb hezoni, ganzida hiqungi, hiqizogo toge. 272. ГIакълу дагьал, цIцIалукагътал щварал жал рихьулахха, дир лъимал, нуж! (Ххунзахъа Аталазул Катуралълъ абурал кицилъун лIугьарал рагIаби). faqlu dahal, ~alukavtal &waral $al ri%ula{a, dir ;imal, nu$! ({un#a]a atala#ul katura: abural kici;un /uharal rafabi). 273. ГIакълу дагьассул мацIцI кIудияб. faqlu dahaSul ma~ judiyab. 274. ГIакълу дагьассул рагIи гIемераб. faqlu dahaSul rafi femerab. 275. ГIакълу заргIанав – гIамал зобгIанав. faqlu #arfanaw - famal #obfanab. 276. ГIакълу – къокъаб, чIанда – ххалатаб. faqlu - qoqab, zanda - {alatab. 277. ГIакълу къокъассул мацIцI ххалатаб. faqlu qoqaSul ma~ {alatab. 278. ГIакълу кьеги къвачIа цIун, къвачIа кьеги гIарцул цIун. faqlu pegi qwaza `un, qwaza pegi farcul `un. 279. ГIакълу ресалълъ малълъулеб. faqlu resa: ma:uleb. 280. ГIакълу саналI гуребила букIунеб, ботIролIила. faqlu sana/ gurebila bujuneb, boTro/ila. 281. ГIакълу тIагърикь гуребила букIунеб, ботIролIила. faqlu Tavrip gurebila bujuneb, boTro/ila. 282. ГIакълу тIатине ссабруги кьеги, ссабру алжаналълъул кIул букIин лъазе гъваридаб пикруги кьеги. faqlu Tatine Sabru pegi, Sabru al$ana:ul jul bujin ;a#e vwaridab _ikrugi pegi. 283. ГIакълу – ццебе, ццин – нахъе. faqlu - Cebe, Cin - na]e. Цо росулI гIумру гьабулел рукIанила эбелги васги. Ххеххгого россги хун, гьев васассе гIумру бичарай гIадан йикIанила эбел. Балугълъиялде вас вахиндал, чIчIужу ячине йигин, дир вас, диеги кумек букIинеян лIугьанила эбел. Вас разилъулев вукIинчIила. Эбелни тIасса йичIичIелълъул, цо релълъаралда рекъараб бакIги тIасса бищун, чIчIужуги ячанила, бертинги гьабунила. Гьедин дагьал моцIцIал анила. co rosu/ fumru habulel rujanila ebelgi wasgi. {e{gogo roSgi [un, hew wasaSe fumru bixaray fadan yijanila ebel. baluv;iyalde was wa[indal, Zu$u yaxine yigin, dir was, diyegi kumek bujineyan /uhanila ebel. was ra#i;ulew wujinzila. ebelni TaSa yizize:ul, co re:aralda reqarab bajgi TaSa bi&un, Zu$ugi yaxanila, bertingi habunila. hedin dahal mo~al anila. Цо къоялълъ, сапаралдасса вуссиндал, гьессда эбелалълъул берал риччун рихьанила. Щиб-кинилан цIеххедал, щибго гьечIин, херал руччабазул берал чваххулин, гьедин батилилан, тIасса вихьизавунила гьелълъ вас. КIиабилеб къоялълъги гьединго кканила. Щаклъун васасс ххал ккунила. Эбелалълъ цо абулила, нусалълъ анцIго гIезабулила… co qoya:, sa_araldaSa wuSindal, heSda ebela:ul beral riXun ri%anila. &ib-kinilan `e{edal, &ibgo hezin, [eral ruXaba#ul beral xwa{ulin, hedin batilin, TaSa wi%i#awunila he: was. jiabileb qoya:gi hedin Kanila. &ak;un wasaS {al Kunila. ebela: co abulila, nusa: an`go fe#abulila... Гьа, гьадинищхха иш букIарабилан, ццин бахъанила васассул. Дицца дуда абунин дие лълъади ячунгейилан, дуццаго ячанин, гьанже лълъикIго рукIайин, дун нужеда тIокIав вихьулариланги абун, унаго-унаго вас рикIкIаде, цо базаргабазул росулIе щванила. Гьенив цо бечедав базарганасс жиндирго ххамил тукада вичаризе тIамунила. Гьедин анила чанго сон. ha, hadini&{a i^ bujarabilan, Cin ba]anila wasaSul. diCa duda abunin diye :adi yaxungeyila, duCago yaxanin, han$e :ijgo rajayin, dun nu$eda Tojaw wi%ularilangi abun, unago-unago was riJade, co ba#argaba#ul rosu/e &wanila. heniw co bexedaw ba#arganaS $indirgo {amil tukada wixari#e Tamunila. hedin anila xango son. Цо къоялълъ базарганассда гьав, кIалдиб полопги бан, квешго лIугьун ватанила. Щиб-кинилан гьикъидал, валагьин, эбелги ракIалде щванин, гьелълъ тамахлъизе гьавунилан бицанила. co qoya: ba#arganaSda haw, jaldib _olo_gi ban, kwe^go /uhun watanila. &ib-kinilan hiqidal, walahin, ebelgi rajalde &wanin, he: tama[;i#e hawunilan bicanila. «Рокъове тIад вуссине бокьиларищ дуе?» – ян цIехханила базарганасс. Бокьилаанилан жаваб кьунила гьассги. РекIине чуги кьунила, базе ярагъги кьунила. ЛълъикIаб бихьун ххамил ххулжалги цIезарунила. «Дуда тIад вуссине ракIалде ккани, эбелги лълъадиги цадахъ рачун, гьанивеги вачIа. Сордо кIудияссул гIакълуги цIцIикIкIарабилан абулелълъул, цо дихъги гIенеккеян, - абунила базарганасс, - росулIе щвезе рес букIаго, къватIивги чIчIоге, росу рикIкIад букIин лъалаго, къасси нухдаги вахъунге. Гьоболассда къваригIел гьечIеб жоги цIеххоге, ццин нахъе ккезабуни, мун мекъссаги ккеларо. Гьанже дуе нух битIаги», – ян гьессул квер босанила. «roqowe Tad wuSine bopilari& duye?» - yan `e{anila ba#arganaS. bopilaanilan $awab punila haSgi. rejine xugi punila, ba#e yaravgi punila. :ijab bi%un {amil {ul$algi `e#arunila. «duda Tad wuSine rajalde Kani, ebelgi :adigi cada] raxun, haniwegi waza. sordo judiyaSul faqlugi ~iJarabilan abule:ul, co di]gi feneKeyan, - abunila ba#arganaS, - rosu/e &we#e res bujago, qwaTiwgi Zoge, rosu riJad bujin ;alago, qaSi nu[dagi wa]unge. hobolaSda qwarifel hezeb $ogi `e{oge, Cin na]e Ke#abuni, mun meqSagi Kelaro. han$e duye nu[ biTagi», - yan heSul kwer bosanila. Гьедин гьасс ватIаналде сапар бухьанила. Гьессда нухда цадахъ кканила, варанабазда лъун гIемераб къайи-къоногун, гьеб бичизе унел базаргаби. ЛълъикIго ссваканги рукIун, сордоги щолеб букIун, цо ссанагIатаб бакIалда рещтIине ракIалде кканила къайицадахъазда. Гьасс абунила, жинда гьабзазул хIапиги хIелказул гIегIедиги рагIанин, гIагардегIан росу батиялда щаклъи гьечIин, гьанир рещтIун лълъикI гурилан. Васассул гIакълуялълъухъ гьел гIенеккичIила, гьенирго чIчIанила. hedin haS waTanalde sa_ar bu%anila. heSda nu[da cada] Kanila, waranaba#da ;un femerab wayi-qonogun, heb bixi#e unel ba#argabi. :ijgo Swakan rujun, sordogi &oleb bujun, co Sanafatab bajalda re&Tine rajalde Kanila qayicada]a#da. haS abunila, $inda hab#a#ul \a_igi \elka#ul fefedigi rafanin, fagardefan rosu batiyalda &ak;i hezin, hanir re&Tun :ij gurilan. wasaSul faqluya:u] hel feneKizila, henirgo Zanila. Вас росулIе вилълъанила. Саламги кьун, росдал годекIаниве щванила. Рокъо-рокъоре гIадамалги ун, цо чи ххутIанила, кагътида тIад лъураб гьанал кесекги кодоб ккун, гьенивго. Гьобол вугищан гьикъанила гьесс васассда. ГьечIилан гьессги жаваб кьунила. ХIинкъиларев ватани, дида цадахъ вилълъаян абунила гьев чиясс. Щай хIинкъулев, мунги дунго гIадав гIадан гурищилан, ххадуб чуги цIцIан, гьавги гьессда ххадув анила. was rosu/e wi:anila. salamgi pun, rosdal godejaniwe &wanila. roqo-roqore fadamalgi un, co xi {uTanila, kavtida Tad ;urab hanal kesekgi kodob Kun, heniwgo. hobol wugi&an hiqanila heS wasaSda. hezilan heSgi $awab punila. \inqilarew watani, dida cada] wi:ayan abunila hew xiyaS. &ay \inqulew, mungi dungo fadaw fadan guri&ilan, {adub xugi ~an, hawgi heSda {aduw anila. Азбаралълъуре лIугьиндал, гьой гIадин раххссидаги бан, хIапулей йигила чIчIужугIадан. БетIергьанчиясс гьей раххссидасса йичанила. Жанире щванила. Таххида тIад, гIадан гIадин, бегун бугила гьой. Гъой чIчIужуялълъ гьоболассул чодуе кIалцIи-ххерги банила. Доб гьанги белъун, ххинкIалги гьарунила, квенги гьазда ццебе лъунила. Цинги рукъалълъул бетIергьанасс чIчIужугIадан йикIаралълъуйго юхьанила. Ххадур кIиялгоги квананила, ххутIараб ракьа-макъарги чуриги дой чIчIужуялълъеги кьунила. a#bara:ure /uhindal, hoy fadin ra{Sidagi ban, \a_uley yigila Zu$ufadan. beTerhanxiyaS hey ra{SidaSa yixanila. $anire &wanila. ta{ida Tad, fadan fadin, begun bugila hoy. voy Zu$uya: hobolaSul xoduye jal`i-{ergi banila. dob hangi be;un, {injalgi harunila, kwengi ha#da Cebe ;unila. cingi ruqa:ul beTerhanaS Zu$ufadan yijara:uygo yu%anila. {adur jiyalgogi kwananila, {uTarab rapa-maqargi xurigi doy Zu$uya:egi punila. Къасси макьуги щвечIила васассда, кин букIаниги хIал лъазеги течIила, радал вахъун нухда ине къачIанила. Додинго кваназеги гьавун, инехъин вукIарав вас гьоболасс тIад вуссине гьавунила. - Дуда гьаниб щибго гIажаиблъи гьабизе жого бихьичIищ? – ан гьикъанила. - Валлагь, дуда берцин бихьараб гуреяб, дида щибго гIажаибаб жо бихьичIо, – ян чIчIанила гьав. - Гьанже дида ххадув вачIа, – ян цо гвенд бихьизабунила гьасс гьоболассда. Цо рахъалде бутIрул, цоги рахъалде къаркъалаби ран ругила чIварал чагIазул. – КъваригIел гьечIеб жо цIеххон вукIарабани, мунги гьазда асскIов вукIинаан. Мун цIцIодорав чи вихьула, дицца дуда кинабго бицина. qaSi mapugi &wezila wasaSda, kin bujanigi \al ;a#egi tezila, radal wa]un nu[da ine qazanila. dodingo kwana#egi hawun, ine]in wujaraw was hobolaS Tad wuSine hawunila. - duda hanib &ibgo fa$aib;i habi#e $ogo bi%izi&? - an hiqanila. - walah, duda bercin bi%arab gureyab, dida &ibgo fa$aibab $o bi%izo, - yan Zanila haw. - han$e dida {aduw waza, - yan co gwend bi%i#abunila haS hobolaSda. co ra]alde buTrul, cogi ra]alde qarqalabi ran rugila zwaral xafa#ul. - qwarifel hezeb $o `e{on wujarabani, mungi ha#da aSjow wujinaan. mun ~odoraw xi wi%ula, diCa duda kinabgo bicina. Гьагъай гIадан дир яццгIал йиго. Ниж гьитIинго рукIаго, хвана нижер эбел-эмен. Гьелълъул эбелалълъ холелълъул дида гьарана кIудияй гIезегIан гьелълъул тIалаб гьабейила, ваццги яццги гIадинги рукIайилан. КIудиял гIедалги, бокьани, дуего тейила, бокьичIони, абун вачIарассе кьейила. Абун чи вачIиндал, дицца гьелда гьикъана - «Мун гьессиейищ кьелей, диегойищ телей?» – ян. «Дуего те», – ян абуна гьелълъ. Диццаги гьедин гьабуна. havay fadan dir yaCfal yigo. ni$ hiTingo rujago, [wana ni$er ebel-emen. he:ul ebela: [ole:ul dida harana judiyay fe#efan he:ul Talab habeyila, waCgi yaCgi fadin rujayila. judiyal fedalgi, bopani, duyego teyila, bopizoni, abun wazaraSe peyila. abun xi wazindal, diCa helda hiqana - «mun heSiyeyi& peley, diyegoyi& teley?» - yan. «duyego te», - yan abuna he:. diCagi hedin habuna. Дун кьижун ккаравго, гьей къватIие уней йикIун йиго. Щаклъун цо сордоялълъ ххадуб ххал ккуна. Росу рагIалда бугеб цо рокъое тIерхьун гьейги ана, ххадувго дунги вилълъана. dun pi$un Karawgo, hey qwaTiye uney yijun yigo. &ak;un co sordoya: {adub {al Kuna. rosu rafalda bugeb co roqoye Ter%un heygi ana, {aduwgo dungi wi:ana. Дицца нуцIцIа ричIеян ахIана. РичIизе рахараб гурилан ахIана жаниссан. Бараб малалълъ нуцIцIаги речIчIизабун, дун жаниве кIанцIана. Жанив вукIарав дида тIад речIчIана. Гьессдасса дун къолев вукIана. Дицца гьелда гьарана дие дагьаб кумек гьабеян. Гьелълъни гьабичIо. Дида ххадуб бачIун букIун буго гьаб гьой. РечIчIун тIадгун, гьелълъ гьев тIутIун вана. Гьеб къоялдасса нахъе дицца гьей раххссида бана, гьелълъул бакIалда гьой рокъобеги бачана. ЯццгIал йикIун, чIвазеги кIвечIо, – ян лIугIизабунила гьесс жиндирго ххабар. diCa nu~a rizeyan a\ana. rizi#e ra[arab gurilan a\ana $aniSan. barab mala: nu~agi reZi#abun, dun $aniwe jan`ana. $aniw wujaraw dida Tad reZana. heSdaSa dun qolew wujana. diCa helda harana diye dahab kumek habeyan. he:ni habizo. dida {adub bazun bujun bugo hab hoy. reZun Tadgun, he: hew TuTun wana. heb qoyaldaSa na]e diCa hey ra{Sida bana, he:ul bajalda hoy roqobe baxana. yaCfal yijun, zwa#egi jwezo, - yan /ufi#abunila heS $indirgo {abar. Вас нухда вахъанила. Дол цадахъ рукIарал базаргаби, хъачагъалги тIаде кIанцIун, кодосса къайиги бахъун, ратанила. Щванила гьав жиндирго росулIе. Рукъалълъул кIалтIеги ун, гордухъан жаниве валагьанила. Дой гьассул чIчIужуги йигила гIодой йикIун. Гьелълъул накабазда бетIерги лъун, кьижун цо гIолохъанчиги вугила, гьессул бетIер лълъухьулей гьейги йигила. was nu[da wa]anila. dol cada] rujaral ba#argabi, ]axavalgi Tade jan`un, kodoSa qayigi ba]un, ratanila. &wanila haw $indirgo rosu/e. ruqa:ul jalTegi un, gordu]an $aniwe walahanila. doy haSul Zu$ugi yigila fodoy yijun. he:ul nakaba#da beTergi ;un, pi$un co folo]anxigi wugila, heSul beTer :u%uley heygi yigila. Цин ххиял гьабунила, бахъун хханжаргун, жаниве кIанцIизе, нахъеги ургъанила, базарганассул гIакълу гIадахъ босиялълъ гьанжелъагIанги мекъи ккечIин, гьаб нухалълъги, гIакълу ццебе, ццин нахъе ккезабун лълъикIилан кканила. Гьав эбелалълъухъе вилълъанила. Гьобол вокьиларищан, жаниве лIугьанила. Валлагь, вокьилинхха, нусго вугонигиян, херай разиго данде яхъанила. cin {iyal habunila, ba]un {an$argun, $aniwe jan`i#e, na]egi urvanila, ba#arganaSul faqlu fada] bosiya: han$e;afangi meqi Kezin, hab nu[a:gi, faqlu Cebe, Cin na]e Ke#abun :ijanilan Kanila. haw ebela:u]e wi:anila. hobol wopilari&an, $aniwe /uhanila. walah, wopilin{a, nusgo wugonigiyan, [eray ra#igo dande ya]anila. Квана-гьекъон вахъаравго, гьав цIеххолданила, дур лъимал-чагIиго гьечIищин, нахъе щал ругелилан. Гьалълъги ккараб жо бицанила, васги вукIанин жиндир. Цо пайда гьечIеб кIалъай жиндирги нусалълъулги ккунилан, къватIиве арав гьевги тIокIав тIад вуссинчIила. ГIемер мехх иналде нусалълъ месед гIадав васги гьавунила. Гьанже гьез тIалаб-агъазги гьабун, жийги йигила, васассулги щибго ххабар лъачIила. kwana-heqon wa]arawgo, haw `e{oldanila, dur ;imal-xafigo hezi&an, na]e &al rugelilan. ha:gi Karab $o bicanila, wasgi wujanin $indir. co _ayda hezeb ja;ay $indirgi nusa:ulgi Kunilan, qwaTiwe araw hewgi Tojaw Tad wuSinzila. femer me{ inalde nusa: mesed fadaw wasgi hawunila. han$e he# Talab-ava#gi habun, $iygi yigila, wasaSulgi &ibgo {abar ;azila. Гьеле гьев вас жив вугилан, эбелалда гьавги ххурхханила. Гьеб меххалдасса нахъе эбелги, васги, хъизанги цадахъ талихIаб гIумруялда ругила. hele hew was $iw wugilan, ebelalda hawgi {ur{anila. heb me{aldaSa na]e ebelgi, wasgi, ]i#angi cada] tali\ab fumruyalda rugila. 284. ГIакълу цIцIикIкIарассул гIамал гьитIинаб. faqlu ~iJaraSul famal hiTinab. 285. ГIакълу цIцIикIкIарассул нигат бацIцIадаб. faqlu ~iJaraSul nigat ba~adab. 286. ГIакълуги пагьмуги хIуруцца баххчулареб. faqlugi _ahmugi \uruCa ba{xulareb. 287. ГIакълуялда къуват бащалъулеб жо гьечIебила. faqluyalda quwat ba&a;uleb $o hezebila. 288. ГIакълуялълъул бетIергьан хIасад гьечIеб вукIуна. faqluya:ul beTerhan \asad hezeb wujuna. 289. ГIакълуялълъул эбел – калам дагь гьаби, дарабазул эбел – квен дагь гьаби. faqluya:ul ebel - kalam dah habi, daraba#ul ebel - kwen dah habi. 290. ГIакъуба бихьичIесс къо хIехьолареб. faquba bi%izeS qo \e%olareb. 291. ГIала бекерун цIцIар босиларо, цIцIуяй гьаюдун рукъ бечелъиларо. fala bekerun ~ar bosilaro, ~uyay hayudun ruq bexe;ilaro. 292. ГIала – чармил, чу – маххул. fala - xarmil, xu - ma{ul. 293. ГIалимчи гIалимчияссда лъала, гIакъил гIакъилассда лъала, гIарцул бацIцIалъи къебедассда лъала. falimxi falimxiyaSda ;ala, faqil faqilaSda ;ala, farcul ba~a;i qebedaSda ;ala. 294. ГIалимзабазда асскIов – жагьилчи, жагьилзабазда асскIов – гIалимчи. falim#aba#da aSjow - $ahilxi, $ahil#aba#da aSjow - falimxi. 295. ГIалимчи вукIине кколев гьулчун бачIунеб ралъад гIадавги щун бачIунеб гIор гIадавги. falimxi wujine Kolew hulxun bazuneb ra;ad fadawgi &un bazuneb for fadawgi. 296. ГIалимчи лъалев живго гIадав гIалимчияссда, устар лъалев живго гIадав устарассда. falimxi ;alew $iwgo fadaw falimxiyaSda, ustar ;alew $iwgo fadaw ustaraSda. 297. ГIалимчиги вукIунев, цо-цо цIцIалунчиги вукIунев. falimxigi wujunew, co-co ~alunxigi wujunew. 298. ГIалихъиличил хъиртIеги ине бегьула яс гьаризе, Хъарагищил гьинтIеги ине бегьула. fali]ilixil ]irTegi ine behula yas hari#e, ]aragi&il hinTegi ine behula. 299. ГIалххуда мокъокъги къороллъугеги, мокъокъил тIанчIиги бессдаллъугеги. fal{uda moqoqgi qorol;ugegi, moqoqil Tanzigi beSdal;ugegi. 300. ГIалххудаги берал ругел, къададаги гIундул ругел. fal{udagi beral rugel, qadadagi fundul rugel. 301. ГIалххул чанги цIунулеб жибго жинццаго, гIонкIкIол тIинчIги цIунулеб жибго жинццаго. fal{ul xangi `unuleb $ibgo $inCago, fonJol Tinzgi `unuleb $ibgo $inCago. 302. ГIамал бихьун хIалтIе, хIал бихьун хьвагIе. famal bi%un \alTe, \al bi%un %wafe. 303. ГIамал гьечIев гIалимчи – бакъ гьечIеб рагIад. famal hezew falimxi - baq hezeb rafad. 304. ГIамал зобгIан кIудияссда гIакълу заргIан гурони букIунаребила. famal #obfan judiyaSda faqlu #arfan guroni bujunarebila. 305. ГIамал къадаразе гьабураб лълъикIлъи – дуйго квешлъиялълъе батулеб бакIлъи. famal qadara#e haburab :ij;i - duygo kwe^;iya:e batuleb baj;i. 306. ГIамал кIудияв, гьунар гьитIинав. famal judiyaw, hunar hiTinaw. 307. ГIамал кIудияв чи – гIадамазул тушман, лIар бегIераб хIайван – хIайваназул тушман. famal judiyaw xi - fadama#ul tu^man, /ar beferab \aywan - \aywana#ul tu^man. 308. ГIамал кIудияссул гIакълу гьитIинаб. famal judiyaSul faqlu hiTinab. 309. ГIамал лълъикIаб чода нахъа-ццере рекIунел. famal :ijab xoda na]a-Cere rejunel. 310. ГIамал рекъечIеб ригьиналдассаги цIунаги, цIуна-къай гьечIеб хъизаналдассаги цIунаги. famal reqezeb rihinaldaSagi `unagi, `una-qay hezeb ]i#analdaSagi `unagi. 311. ГIамал рекъонила къадарги хъвалеб. famal reqonila qadargi ]waleb. 312. ГIамал рекъолареб къадаралдасса, къадарги щун хабалIе инго лълъикI. famal reqolareb qadaraldaSa, qadargi &un [aba/e ingo :ij. 313. ГIамалалда рекъарабила гIумруги букIунеб. famalalda reqarabila fumrugi bujuneb. 314. ГIамалалълъ басра гьавурав асс-къоялълъ кIодо гьавуларев. famala: basra hawuraw aS-qoya: jodo hawularew. 315. ГIамалалълъ басра гьавурав насибалълъ кIодо гьавуларев. famala: basra hawuraw nasiba: jodo hawularew. 316. ГIамаликъаб цIцIуяб жоялдассаги цIунаги, цIцIад гьечIеб рииялдассаги цIунаги. famaliqab ~uyab $oyaldaSagi `unagi, ~ad hezeb riiyaldaSagi `unagi. 317. ГIанабазда гIи хьихьуларо, гъалазда чу бухьунаро. fanaba#da fi %i%ularo, vala#da xu bu%unaro. 318. ГIанкIкI гьойдасса хIинкъарабила, гьой гIанкIкIидасса хIинкъарабила. fanJ hoydaSa \inqarabila, hoy fanJidaSa \inqarabila. 319. ГIанкIкI кколареб жоялълъ цер кквеларо. fanJ Kolareb $oya: cer Kwelaro. 320. ГIанкIкI чIвазе унелълъул, бацI чIвазе гIадин айила. fanJ zwa#e une:ul, ba` zwa#e fadin ayila. 321. ГIанкIкIгун вагъизе, гъалбацIгун вагъизе гIадин къачIай. fanJgun wavi#e, valba`gun wavi#e fadin qazay. 322. ГIанкIкIида гIарада речIчIулареб, чIчIотIоде ххвалчен хьвагIулареб. fanJida farada reZulareb, ZoTode {walxen %wafulareb. 323. ГIанкIкIил бихьинлъи-цIцIулъи хханассда гурони лъаларебила. fanJil bi%in;i-~u;i {anaSda guroni ;alarebila. Гьалълъул магIна гуро ххан гIакъилав вугилан, ялъуни гьессул лъай цIцIикIкIараб бугилан абураб. МагIна буго, гьесс бихьинабан абураб бихьинабан тезе ккола, цIцIуябан абураб цIцIуябан тезе ккола, гьессие бокьаралда ххадур рилълъинчIого чара гьечIоян абураб. ХIакъикъаталда ххалкъалълъ жидедаго гьоркьов ххан маххссара-ххочIалълъе гьавулев вуго. ha:ul mafna guro {an faqilaw wugilan, ya;uni heSul ;ay ~iJarab bugilan aburab. mafna bugo, heS bi%inaban aburab bi%inaban te#e Kola, ~uyaban aburab ~uyaban te#e Kola, heSiye boparalda {adur ri:inzogo xara hezoyan aburab. \aqiqatalda {alqa: $idedago horpow {an ma{Sara-{oza:e hawulew wugo. 324. ГIанкIкIие хIетI кьалаб, мокъокъие кIал кьалаб. fanJiye \eT palab, moqoqiye jal palab. 325. ГIанкIкIицца чIвараб цIцIум, цIцIецца ккураб бацI. fanJiCa zwarab ~um, ~eCa Kurab ba`. 326. ГIанкIкIиццаги беццулеб жиндирго рукIун, гIонкIкIоццаги беццулеб жиндирго каратI. fanJiCagi beCuleb $indirgo rujun, fonJoCagi beCuleb $indirgo karaT. 327. ГIанкIу бикъарасс оцги бикъулебила. fanju biqaraS ocgi biqulebila. 328. ГIанкIу кинаб бугониги, хханил тIагIам цо букIунеб. fanju kinab bugonigi, {amil Tafam co bujuneb. 329. ГIанкIу къинлъулареб хоно гъоркь течIони, хIалтIуде гъира балареб рахъи гьечIони. fanju qin;ulareb [ono vorp tezoni, \alTude vira balareb ra]i hezoni. 330. ГIанкIу холеб хъирщадулаго, гIадан холев бечелъизе чIучIадулаго. fanju [oleb ]ir&adulago, fadan [olew bexe;i#e zuzadulago. 331. ГIанкIу чIчIегIераб бугониги, хоно хъахIаб гьабула. fanju Zeferab bugonigi, [ono ]a\ab habula. 332. ГIанкIудал мокъида мокъокъ чIчIоларо, хIамил руссуналда чу бухьунаро. fanjudal moqida moqoq Zolaro, \amil ruSunalda xu bu%unaro. 333. ГIанкIудал ханазул тIамуниги лал бокъунарев. fanjudal [ana#ul Tamunigi lal boqunarew. 334. ГIанкIуялълъ квегъулеб хIелеко. fanjuya: kwevuleb \eleko. 335. ГIанкIуялълъ хъирщи таниги, чиясс ругьунаб гIамал толареб. fanjuya: ]ir&i tanigi, xiyaS ruhunab famal tolareb. 336. ГIантаб рагIи тIад буссун дудаго речIчIулеб. fantab rafi Tad buSun dudago reZuleb. 337. ГIантаб суалалълъе жавабги гIантаб букIуна. fantab suala:e $awabgi fantab bujuna. 338. ГIантаб томеналдасса цIцIодораб шагьи лълъикIаб. fantab tomenaldaSa ~odorab ^ahi :ijab. 339. ГIантав бахIарчияссдасса хIинкъарав цIцIодор лълъикIав. fantaw ba\arxiyaSdaSa \inqaraw ~odor :ijaw. 340. ГIантав вукIа абе, гIадалав вукIа абе – цого жо. fantaw wuja abe, fadalaw wuja abe - cogo $o. 341. ГIантав гьудулассдасса цIцIодорав тушманго лълъикIавила. fantaw hudulaSdaSa ~odoraw tu^mango :ijila. 342. ГIантал чагIи гьечIони, гIакъилассе боцIцIи кисса щвелеб? fantal xafi hezoni, faqilaSe bo~i kiSa &weleb? 343. ГIантасс лълъади какулейила, квешасс гьудул какулевила. fantaS :adi kakuleyila, kwe^aS hudul kakulewila. 344. ГIантассда цIеххезе кколареб, цIеххечIониги гьесс жинццаго бицунеб. fantaSda `e{e#e Kolareb, `e{ezonigi heS $inCago bicuneb. 345. ГIантассе – бухъарабго хоб, чIварабго лахIту. fantaSe - bu]arabgo [ob, zwarabgo la\tu. 346. ГIантассе кици тIамуни, гьелълъул магIнаги бицине кколебила. fantaSe kici Tamuni, he:ul mafnagi bicine Kolebila. 347. ГIаракъи – ургьибе, гIакълу – гьаваялде. faraqi - urhibe, faqlu - hawayalde. 348. ГIаракъидул шишаялълъ борлIулареб къед гьечIебила. faraqidul ^i^aya: bor/ulareb qed hezebila. 349. ГIарахъмагIардаги ссверун ралагье (ссверухъе ралагьичIого, рагIи кьвагьун биччаге). fara]mafardagi Swerun ralahe (Sweru]e ralahizogo, rafi pwahun biXage). 350. ГIарац балагьизе бигьаяб, кквезе захIматаб жойила. farac balahi#e bihayab, Kwe#e #a\matab #oyila. 351. ГIарац бекьани, месед бижулеб. farac bepani, mesed bi$uleb. 352. ГIарац бугев гуревила бечедав, гIакълу бугевила. farac bugew gurewila bexedaw, faqlu bugewila. 353. ГIарац бугессул рилълъингицин батIияб. farac bugeSul ri:ingicin baTiyab. 354. ГIарац бугони, магIардаги ах гьабула. farac bugoni, mafardagi a[ habula. 355. ГIарац гьечIессе буххча ссундуе, нич гьечIессе ххабар ссундуе? farac hezeSe bu{xa Sunduye, nix hezeSe {abar Sunduye? 356. ГIарац гьечIев чияссул чвантил кIалтIу къваридаб. farac hezew xiyaSul xwantil jalTu qwaridab. 357. ГIарац гьечIолъи – гIагарал чагIи гьечIолъи. farac hezoni - fagaral xafi hezoni. 358. ГIарац гIемерлъиялдасса гьудулзаби гIемерлъи лълъикIаб. farac femer;iyaldaSa hudul#abi femer;i :ijab. 359. ГIарац дагьаб бугониги гIола, гIемерлъанищ, гьелълъие гIей гьечIеб. farac dahab bugonigi fola, femer;ani&, he:iye fey hezeb. 360. ГIарац жо гуро, живго чи вукIине ккола. farac $o guro, $iwgo xi wujine Kola. 361. ГIарац кьавуцца кварав (ГIарцуда кьаву чIварав). farac pawuCa kwaraw (farcuda pawu zwaraw). 362. ГIарац кьун босараб жойилан, жугьтIицца ссапун кварабила. farac pun bosarab $oyilan, $uhTiCa Sa_un kwarabila. 363. ГIарац кIалъалеб меххалълъ, ритIухълъи буцIцIун чIчIола. farac ja;aleb me{a:, riTu];i bu~un Zola. 364. ГIарац рикIкIун босе, ххам борцун босе. farac riJun bose, {am borcun bose. 365. ГIарац тIагIинабизеги, чу хIалакъ гьабизеги – бигьаяб жо. farac Tafinabi#egi, xu \alaq habi#egi - bihayab $o. 366. ГIарац хъирис буго, букаричIого букIунаро. farac ]iris bugo, bukarizogo bujunaro. 367. ГIарац-меседалълъул багьа гьабизе бегьула, лълъикIаб рагIул багьа гьабун бажаруларо. farac-meseda:ul baha habi#e behula, :ijab raful baha habun ba$arularo. 368. ГIаркьел бекунилан, гъветI бакъвалареб. farpel bekunilan, vweT baqwalareb. 369. ГIарцул горал раниги, гуржи ганжалъиларо, горал рахъун лъуниги, хъирмил багьа хвеларо. farcul goral ranigi, gur$i gan$a;ilaro, goral ra]un ;unigi, ]irmil baha [welaro. 370. ГIарцул гьудуллъиги гьудуллъи гуребила, боцIцIул ригьинги ригьин гуребила. farcul hudul;igi hudul;i gurebila, bo~ul rihingi rihin gurebila. 371. ГIарцул квешлъи – гьечIолъи, гьанал квешлъи – хIалакълъи. farcul kwe^;i - hezo;i, hanal kwe^;i - \alaq;i. 372. ГIарцул кисаялдасса кIудияв чияссул гIакълу лълъикIаб. farcul kisayaldaSa judiyaw xiyaSul faqlu :ijab. 373. ГIарцул ссахIалдасса кIудияв чияссул гIакълу бергьунебила. farcul Sa\aldaSa judiyaw xiyaSul faqlu berhunebila. 374. ГIарцуцца бацIцIуна, боцIцIуцца чурула. farcuCa ba~una, bo~uCa xurula. 375. ГIарцуцца хханассул лагъги лагъассул хханги гьавулев. farcuCa {anaSul lav;i lavaSul {angi hawulew. 376. ГIатI бугони – ххинкIал, ххам бугони – ретIел. faT bugoni - {injal, {am bugoni - reTel. 377. ГIатI лълъамалъи – чохьол талихI. faT :ama;i - xo%ol tali\. 378. ГIатIада хIучч хъвалев, ххинкIазда гIуж балев. faTada \uX ]walew, {inja#da fu$ balew. 379. ГIатIалълъ лъурай гIунарай, гIазулI лъурай йорчIарай (гIуничIей). faTa: ;uray funaray, fa#u/ ;uray yorzaray (funizey). ХIинкьи букIун, эбелалълъ жиндирго яс гIатIалълъ яххчун йиго, бессдал яс, квачангIаги хвелародаян, гIазулI къазаюн йиго... \inqi bujun, ebela: $indirgo yas faTa: ya{xun yigo, beSdal yas, kwaxanfagi [welarodayan, fa#u/ qa#ayun yigo... 380. ГIатIго букIаго, кьуризе дидаги лъачIо, бакъвадго кьурулаго, къваркьан бекана (Хьопода кьуричIони, гIоркьида бекулеб). faTgo bujago, puri#e didago ;azo, baqwadgo purulago, qwarpan bekana (%o_oda purizoni, forpida bekuleb). 381. ГIатIго цIцIачIеб ботIил чIор, бучIулI цIцIани, бекула, борчIулI квер щвечIеб кеке хIасралъуда ххутIула. faTgo ~azeb boTil zor, buzu/ ~ani, bekula, borzu/ kwer &wezeb keke \asra;uda {uTula. 382. ГIатIиги тIатIиги – цого жо. faTigi TaTigi - cogo $o. 385. ГIатIидаб дунялалда кьечIеб талихI къваридаб хобалълъубги кьеларо. faTidab dunyalalda pezeb tali\ qwaridab [oba:ubgi pelaro. 386. ГIатIидал къоял ххеххго къокъунел, къваридал ун рахъунарел. faTidal qoyal {e{go qoqunel, qwaridal un ra]unarel. 387. ГIатIидассе кьурул нохъоги гIатIидаб, къваридассе тIолго дуниялги къваридаб. faTidaSe purul no]ogi faTidab, qwaridaSe Tolgo duniyalgi qwaridab. 388. ГIатIилъиялде ккани, къварилъи кIочон толеб. faTi;iyalde Kani, qwari;i joxon toleb. 389. ГIахьалаб гьойдасса нилIго бетIергьанаб кетого лълъикIила. fa%alab hoydaSa ni/go beTerhanab ketogo :ijila. 390. ГIачигъовулI вищарав, бакъанида реххарав (рехьед биххулI реххарав). faxivowu/ wi&araw, baqanida re{araw (re%ed bi{u/ re{araw). 391. ГIачиялълъе чу гъурай, чахъабалълъе росс гъурай. faxiya:e xu vuray, xa]aba:e roS vuray. 392. ГIачIрал гьаналги гьагIуйила, бачил гьаналги гьагIуйила. fazral hanalgi hafuyila, baxil hanalgi hafuyila. 393. ГIашилтIа Манташ гIадин. fa^ilTa manta^ fadin. Манташ вукIун вуго бечедав инссул вас, гьагав гIоркьилав. ГIолохъанлъиялде вахаралдасса нахъего тIеренаб дарайдул гвердилI реххулел рукIун руго Манташицца ххасалил кьварарал къоял. «Ххасало гвала ретIе, Манташ, риидал гвердилI вукIа!» – ян гIадамаз гIакълу кьураб меххалълъ, гьесс абулеб букIун буго ххасалил лъабго моцIцIалълъе гIоло Манташицца чIухIи гIодобе реххуларилан. Гьеб чIухIиялълъ Манташ нуха регIун вуго кIикъого соналълъул гIумруялде вахиналдего. manta^ wujun wugo bexedaw inSul was, hagaw forpilaw. folo]an;iyalde wa[araldaSa na]ego Terenab daraydul gwerdi/ re{ulel rujun rugo manta^iCa {asalil pwararal qoyal. «{asalo gwala reTe, manta^, riidal gwerdi/ wuja!» - yan fadama# faqlu purab me{a:, heS abuleb bujun bugo {asalil ;abgo mo~a:e folo manta^iCa zu\i fodobe re{ularilan. heb zu\iya: manta^ nu[a refun wugo joqogo sona:ul fumruyalde wa[inalde. Гьаб буго гIемерал магIарулазда гьоркьоб тIибитIун араб дандекквеялълъулаб кици. Кин, щиб хIалалда вугеван гьикъараб меххалълъ, тIассан борчIараб эркенлъиялда вугилан абураб магIнаялда, цо-цояз жаваб кьола ГIашилтIа Манташ гIадин вугилан. hab bugo femeral mafarula#da horpob TibiTun arab dandeKweya:ulab kici. kin, &ib \alalda wugewan hiqarab me{a:, TaSan borzarab erken;iyalda wugilan aburab mafnayalde, co-coya# $awab pola fa^ilTa manta^ fadin wugilan. 394. ГIащтIи хвезе ноцIцI гIадав, цIцIам гьечIеб чурпа гIадав. fa&Ti [we#e no~ fadaw, ~am hezeb xur_a fadaw. 395. ГIашура къваридаб, къурбан гIатIидаб. fa^ura qwaridab, qurban faTidab. 396. ГIашурадул моцIцIилан абула моцIцIрол соналълъул мухIарам моцIцIалде, къурбанаб моцIцIиланги абула зулхIижат моцIцIалде. Гьеб кIиябго моцIцIалда жаниб кколеб хис-басалълъул хIакъалълъулI буго кици. «МухIарам моцIцI кьерхадул, зулхIижат моцIцI роцIцIадул» абураб магIнаялдаги хIалтIизабула. fa^uradul mo~ilan abula mo~rol sona:ul mu\aram mo~olde, qurbanab mo~ilangi abula #ul\i$at mo~alde. heb jiyabgo mo~alda $anib Koleb [is-basa:ul \aqa:u/ bugi kici. «mu\aram mo~ per[adul, #ul\i$at mo~ ro~adul» aburab mafnayaldagi \alTi#abula. 397. ГIебуда зар баге, зазида хIетIе чIчIоге. febuda #ar bage, #a#ida \eTe Zoge. 398. ГIебуялдасса бегIераб жо – гIолохъанчияссул ракI, моххмоххидасса кьарияб жо – мегIер. febuyaldaSa beferab $o - folo]anxiyaSul raj, mo{mo{idaSa pariyab $o - mefer. 399. ГIебуялълъ гIебу борлIулареб. febuya: febu bor/ulareb. 400. ГIедал течIони, хведал толебила. fedal tezoni, [wedal tolebila. 401. ГIедал щарги чIвалеб, ккедал (щведал) чиги чIвалев. fedal &argi zwaleb, Kedal (&wedal) xigi zwalew. Ццебе, чабхъадул заманалда, Мусал ГIадалаван вукIун вуго цIцIар рагIарав ццевехъан. Чабхъад живги вачеян гьаризе арав цо гIолохъанчияссда гьев ватун вуго щар чIвалев. Cebe, xab]adul #amanalda, musal fadalawan wujun wugo ~ar rafaraw Cewe]an. xab]ad $iwgi waxeyan hari#e araw co folo]anxiyaSda hew watun wugo &ar zwalew. Дуцца, цIцIар рагIарав бахIарчиясс, щаргIаги щай чIвалебан гьикъараб меххалълъ, гьесс жаваб кьун буго. БахIарчи эбалълъе ясги вукIине кколев, ясалълъе россги вукIине кколев. ГIедал щарги чIвалеб нилIецца, ккедал чиги чIвалев нилIецца. duCa, ~ar rafaraw ba\arxiyaS, &arfagi &ay zwaleban hiqarab me{a:, heS $awab pun bugo. ba\arxi ebela:e yasgi wujine Kolew, yasa:e riSgi wujine Kolew. fedal &argi zwaleb ni/eCa, Kedal xigi zwalew ni/eCa. 402. ГIедал яс раса-цIцIалкIугун ягъулей. fedal yas rasa-~aljugun yavuley. 403. ГIедал яс россассе кье, яс йиго цIцIорол цIарагI. fedal yas roSaSe pe, yas yigo ~orol `araf. 404. ГIедал ясалълъе росс щваги, бокъиндал лалие гьури бачIаги. fedal yasa:e roS &wagi, boqindal laliye huri bazagi. 405. ГIедегIараб гважуцца беццаб когIо гьабулебила. fedefarab gwa$uCa beCab kofo habulebila. 406. ГIедегIараб гIанкIкI гьакицца кколеб. fedefarab fanJ hakiCa Koleb. 407. ГIедегIараб гIор ралъдахъе щолареб. fedefarab for ra;da]e &olareb. 408. ГIедегIун вачIарав гьобол гIедегIун уневила. fedefun wazaraw hobol fedefun unewila. 409. ГIедегIун гьабурабгIан, мурадалде щоларел. fedefun haburabfan, muradalde &olarel. 410. ГIедегIун хверхараб ххеххго биххулеб. fedefun [we[arab {e{go bi{uleb 411. ГIедегIунги гьабуге, гIададаги вукIунге. fedefungi habuge, fadadagi wujunge. 412. ГIей гьечIеб боцIцIиялдасса цIунаги. fey hezeb bo~iyaldaSa `unagi. 413. ГIейдал течIони, хвейдал толебила. feydal tezoni, [weydal tolebila. 414. ГIелалдего херлъарав, хвелалдего шапарав. felaldego [er;araw, [welaldego ^a_araw. 415. ГIелалълъ гIел ккола, кьералълъ кьер ккола. fela: fel Kola, pera: per Kola. 416. ГIелму асслу буго, пагьму кьучIчI буго, кьучIчIалда гурони къедги чIчIоларо. felmu aSlu bugo, _ahmu puZ bugo, puZalda guroni qedgi Zolaro. 417. ГIелму бигьаяб жояни, гIундулххалатиццаги гьабилаан. felmu bihayab $oyani, fundul{alatiCagi habilaan. 418. ГIелму бикъуларо, гIакълу бахъуларо. felmu biqularo, faqlu ba]ularo. 419. ГIелму бокьарассда макьу щоларо. felmu boparaSda mapu &olaro. 420. ГIелму бугев гIабдалги вукIунев, гIакълу бугев жагьилги ватулев. felmu bugew fabdalgi wujunew, faqlu bugew $ahilgi watulew. 421. ГIелму – гъветI, гIамал – пихъ. felmu - vweT, famal - _i]. 422. ГIелму гьечIеб ххалгIаталълъги лъай гьечIеб бетIералълъги чи алжаналълъуве вачинаро. felmu hezeb {alfata:gi ;ay hezeb beTera:gi xi al$ana:uwe waxinaro. 423. ГIелму гьечIев – рекъав, гIакълу гьечIев – беццав. felmu hezew - reqaw, faqlu hezew - beCaw. 424. ГIелму – гIакълуялълъул черхх. felmu - faqluya:ul xer{. 425. ГIелму гIодоб батулареб, гIакълу бичун босулареб. felmu fodob batulareb, faqlu bixun bosulareb. 426. ГIелму дагьав гIалимчи росугун къаццандула. felmu dahaw falimxi rosugun qaCandula. 427. ГIелму жавгьар буго, жагьлу загьру буго. felmu $awhar bugo, $ahlu #ahru bugo. 428. ГIелму – канлъи, жагьлу – бецIцIлъи. felmu - kan;i, $ahlu - be~;i. 429. ГIелму къарзалълъе кьолареб. felmu qar#a:e polareb. 430. ГIелму тIалаб гьабейила, киниялдассан байбихьун, лахIтуялде щвезегIан. felmu Talab habeyila, kiniyaldaSan baybi%un, la\tuyalde &we#efan. 431. ГIелму цIцIали – бигьаяб жо, гIадан лIугьин – захIматаб жо. felmu ~ali - bihayab $o, fadan /uhin - #a\matab $o. 432. ГIелмудал лълъалъ щвараб лъайги камилаб. felmudal :a; &warab ;aygi kamilab. 433. ГIакълудал нур гIураб гIадлуги лълъикIаб. faqludal nur furab fadlugi :ijab. 434. ГIелмуялдасса бергьараб жо – гIакълу. felmuyaldaSa berharab $o - faqlu. 435. ГIелмуялълъ гIакълу кьола, гIакълуялълъ пайда кьола. felmuya: faqlu pola, faqluya: _ayda pola. 436. ГIелмуялълъ гIодовегIанав чи тIадегIан гьавула, жагьиллъиялълъ тIадегIанав чи гIодовегIан гьавула. felmuya: fodowefanan xi Tadefan hawula, $ahil;iya: Tadefanaw xi fodowefan hawula. 437. ГIелмуялълъ лълъалъачIого, гIакълуялда тIегь балареб. felmuya: :a;azogo, faqluyalda Teh balareb. 438. ГIелмуялълъе къадаравгIан гIалимчияссул нух къваридаб. felmuya:e qadarawfan falimxiyaSul nu[ qwaridab. 439. ГIелмуялълъул бетIер – гIакълу, гIакълуялълъул бетIер – ссабру, ссабруялълъул бетIер – пикру. felmuya:ul beTer - faqlu, faqluya:ul beTer - Sabru, Sabruya:ul beTer - _ikru. Цо гIолилав ун вукIаравила рикIкIадаб улкаялде цIцIализе. ЦIцIалун вачIунаго, щваравила цо херав чияссда асскIове. cu folilaw un wujarawila riJadab ulkayalde ~ali#e. ~alun wazunago, &warawila co [eraw xiyaSda aSjowe. Гьикъарабила херав чиясс. hiqarabila [eraw xiyaS. - ГIелму щварабищ, гьудул? - felmu &warabi&, hudul? - Щвана, цIцIалун вахъана. - &wana, ~alun wa]ana. - ГIелмуялълъул бетIер щибхха? felmuya:ul beTer &ib{a? - Лъаларо. - ;alaro. - Лъалареб батани, – ян абун буго херасс, – мун дагьавги цIцIализе ккелахха. - ;alareb batabi, - yan abun bugo [eraS, - mun dahawgi ~ali#e Kela{a. Нахъвуссун вуго. Гьанжесса жиндирго устарассдассан гьассда лъан буго гIелмуялълъул бетIер щибали. na]wuSun wugo. han$eSa $indirgo ustaraSdaSan haSda ;an bugo felmuya:ul beTer &ibali. ГIолилав гьанжеги вачIун вуго кIудияв чияссухъе. folilaw han$egi wazun wugo judiyaw xiyaSu]e. - Щиб ккараб? Лъарабищ гIелмуялълъул бетIер щибали? – ян гьикъун буго кIудияв чиясс. - &ib Karab? ;alabi& felmuya:ul beTer &ibali? - yan hiqun bugo judiyaw xiyaS. - ГIелмуялълъул бетIер гIакълу буго, – ян жаваб кьун буго гIолиласс. - felmuya:ul beTer faqlu bugo, - yan $awab pun bugo folilaS. - БитIун буго. Элълъулги бетIер щибхха? – ян гьикъун буго херасс. - biTun bugo. e:ulgi beTer &ib{a? - yan hiqun bugo [eraS. Лъаларилан жаваб кьун буго гIолиласс. ;alarilan $awab pun bugo folilaS. КIудияв чиясс гIолохъанчи нахъвуссинавун вуго. «ГIелмуялълъул бетIер гIакълу, гIакълуялълъул бетIер ссабру, ссабруялълъул бетIер пикру буго», – ян жаваб кьезегIан. judiyaw xiyaS folo]anxi na]wuSinawun wugo. «felmuya:ul beTer faqlu, faqluya:ul beTer Sabru, Sabruya:ul beTer _ikru bugo», - yan $awab pe#efan. 440. ГIемер бихьани, гIемер лъалеб, гIемер цIцIалани, дагьабги цIцIикIкIун лъалеб. femer bi%ani, femer ;aleb, femer ~alani, dahabgi ~iJun ;aleb. 441. ГIемер бицани цого жо чIалгIунеб, гIемер чIамуни ссакъисс бутIунеб. femer bicani cogo $o zalfuneb, femer zamuni SaqiS buTuneb. 442. ГIемер букIине ккани, гIемер хIалтIизеги кколев. femer bujine Kani, femer \alTi#egi Kolew. 443. ГIемер вачIани, гьобол чIалгIуна, гIемер чIамуни, ссакъисс бутIуна. femer wazani hobol zalfuna, femer zamuni SaqiS buTuna. 444. ГIемер велъани, велъаравгIан гIодизеги ккола. femer we;ani, we;arawfan fodi#egi Kola. 445. ГIемер гаргади гIарац батани, гаргадичIого чIчIей месед буго. femer fargadi farac batani, gargadizogo Zey mesed bugo. 446. ГIемер гаргадулел Аллагьассеги рокьуларел. femer gargadulel allahaSegi ropularel. 447. ГIемер гьеданищ – гьеб буго гьересси. femer hedani& - heb bugo hereSi. 448. ГIемер гьедарулесс гIемер гьерссал рицунел. femer hedaruleS femer herSal ricunel. 449. ГIемер гIодой къуларай балъго хъахIба ятула, кIал чалуххай чидар яс черхх цIунарай ятула. femer fodoy qularay ba;go ]a\ba yatula, jal xalu{ay xidar yas xer{ `unaray yatula. 450. ГIемер гIорцIцIизабуни катицца гIункIкI кколареб, цIакъго гогьдаризаруни лъималаз дунял гьабулареб. femer for~i#abuni katiCa funJ Kolareb, `aqgo gohdari#aruni ;imala# dunyal habulareb. 451. ГIемер жо лъанилан гIакъил вахъунарев. femer $o ;anilan faqil wa]unarew. 452. ГIемер кванани, гьоцIцIоги кьогIлъулеб. femer kwanani, ho~ogi pof;uleb. 453. ГIемер кванани кванил тIагIам хола, гIемер бицани рагIул магIна хола. femer kwanani kwanil Tafam [ola, femer bicani raful mafna [ola. 454. ГIемер кванани чехь унтулеб, гIемер гаргадани бетIер унтулеб. femer kwanani xe% untuleb, femer gargadani beTer untuleb. 455. ГIемер кванарассул квандасса хьул буссуна, гIемер гаргадулессдасса гIадамазул ракI буссуна. femer kwanaraSul kwandaSa %ul buSuna, femer gargaduleSdaSa fadama#ul raj buSuna. 456. ГIемер кванаялълъ кечI ахIиларо. femer kwanaya: kez a\ilaro. 457. ГIемер квер – кьарияб, цо квер – хIалакъаб. femer kwer - pariyab, co kwer - \alaqab. 458. ГIемер къвакъвадулеб къурщицца хоно гьабуларебила. femer qwaqwaduleb qur&iCa [ono habularebila. 459. ГIемер къвакъвадулелълъул ханал дагьал рукIуна. femer qwaqwadule:ul [anal dahal rujuna. 460. ГIемер кьвагьуге, ишан ккун кьвагье. femer pwahuge, i^an Kun pwahe. 461. ГIемер кIалъай гIарац батани, кIалъачIого чIчIей меседила. femer ja;ay farac batani, ja;azogo Zey mesedila. 462. ГIемер кIалъалессул хIалтIи дагьаб. femer ja;aleSul \alTi dahab. 463. ГIемер лълъадахъани, гIеретI бекула. femer :ada]ani, fereT bekula. 464. ГIемер лъай, дагь кIалъай. femer ;ay, dah ja;ay. 465. ГIемер лIухьун рукъ бацIцIалъулареб, рацIцIалъи цIунулеб гьечIони, гIемер чурун ретIел бацIцIалъулареб, бацIцIад цIунизе лъачIони. femer /u%un ruq ba~a;ulareb, ra~a;i `unuleb hezoni, femer xurun reTel ba~a;ulareb, ba~ad `uni#e ;azoni. 466. ГIемер мехх барассда гуребила лъалеб, гIемер бихьарассдайила. femer me{ baraSda gurebila ;aleb, femer bi%araSdayila. 467. ГIемер мехх барассда гIемераб лъалеб (дудасса цо къоялълъ кIудияссул цо къоялълъул гIакълу цIцIикIкIун букIунеб). femer me{ baraSda femerab ;aleb (dudaSa co qoya: judiyaSul co qoya:ul faqlu ~iJun bujuneb). 468. ГIемер мехх барассда гIемер лъала, дуниял бихьарассда дагьабги цIцIикIкIун лъала. femer me{ baraSda femer ;ala, duniyal bi%araSda dahabgi ~iJun ;ala. 469. ГIемер меххалълъ чIчIараб жоги – хIама, чIчIечIого вилълъаравги – гIабдал. femer me{a: Zarab $ogi - \ama, Zezogo wi:arawgi - fabdal. 470. ГIемер тIад тенкани, ганчIидаги гвенд лIугьуна. femer Tad tenkani, ganzidagi gwend /uhuna. 471. ГIемер чIчIейги цIцIар гуро, чIчIечIого вилълъинги рецц гуро. femer Zeygi ~ar guro, Zezogo wi:ingi reC guro. 472. ГIемераб беццараб роццаххун уна. femerab beCarab roCa{un una. 473. ГIемераб бокьарассе дагьабгицин щоларо. femerab boparaSe dahabgicin &olaro. 474. ГIемераб гIазу – гIемераб тIорщел. femerab fa#u - femerab Tor&el. 475. ГIемераб – гIорцIцIизегIан, дагьаб – тIагIинегIан. femerab - for~i#efan, dahab - Tafinefan. 476. ГIемераб жо квешго лъаялдасса цониги жо лълъикIго лъай лълъикIабила. femerab $o kwe^go ;ayaldaSa conigi $o :ijgo ;ay :ijila. Цо къоялълъ хъаз къуркъбузул хIорихъе бачIун буго. Жидерго хIорде хъаз бачIин къуркъбузе рекIее гIун гьечIо. КIиялго къаццандизе, цоцазде рогьрал разе лIугьун руго. Хъаз чIухIун кIалъан буго - «Дида лълъедезеги лъала, ракъдассан билълъинеги лъала, гьаваялдассан боржинеги кIола…» co qoya: ]a# qurqbu#ul \ori]e bazun bugo. $idergo \orde ]a# bazin qurqbu#e rejeye fun hezo. jiyalgo qaCandi#e, coca#de rohral ra#e /uhun rugo. ]a# zu\un ja;an bugo - «dida :ede#egi ;ala, raqdaSan bi:inegi ;ala, hawayaldaSan bor$inegi jola...» Гьелълъ бицунебги гьоркьоб къотIизабун, цо къверкъалълъ гьелълъие жаваб кьун буго - «Дуда чан жо лъалеб батаниги, цонигияб рагIа-ракьанде щун лъаларо. ГIемераб жо квешго лъаялдасса цониги жо лълъикI лъай лълъикIаб буго» he: bicunebgi horpob qoTi#abun, co qwerqa: he:iye $awab pun bugo - «duda xan $o ;aleb batanigi, conigiyab rafa-rapande &un ;alaro. femerab $o kwe^ ;ayaldaSa conigi $o :ij ;ay :ijab bugo» 477. ГIемераб зигардиялдасса дагьаб жигар лълъикIаб. femerab #igardiyaldaSa dahab $igar :ijab. 478. ГIемераб кванани, гьоцIцIоги загьрулъулебила. femerab kwanani, ho~ogi #ahru;ulebila. 479. ГIемераб рахIаталдасса рагIулареб хIалтIи лълъикIаб. femerab ra\ataldaSa rafulareb \alTu :ijab. 480. ГIемераб рокъоб лълъикIаб, рекъараб ургьиб лълъикIаб. femerab roqob :ijab, reqarab urhib :ijab. 481. ГIемераб цIцIад бани ххер лълъикI бижула, гIемер кIалъанани калам хола. femerab ~ad bani {er :ij bi$ula, femer ja;anani kalam [ola. 482. ГIемер бицардана – дагьаб бичIчIана. femer bicardana - dahab biZana. 483. ГIемерав бицардани, гIемерав мекъи ккола. femeraw bicardani, femeraw meqi Kola. 486. ГIемерав вегиялълъ габур гьетIарав, гIемерав кьижиялълъ рукьби унтарав. femeraw wegiya: gabur heTaraw, femeraw pi$iya: rupbi untaraw. 487. ГIемерал санал рарассда гуребила лъалеб, гIемераб бихьарассдайила. femeral sanal raraSda gurebila ;aleb, femerab bi%araSdayila. 488. ГIемерги гаргадуге, мунго гIантав гьечIолъиги лъазабичIогоги тоге. femergi gargaduge, mungo fantaw hezo;igi ;a#abizogogi toge. 489. ГIемерго бакъваги гьабуге, бакъалда балеб хIалалълъ лълъамаги гьабуге. femergo baqwagi habuge, baqalda baleb \ala: :amagi habuge. 490. ГIемерго веццулев вугони, гьелда нахъа бугеб гъвацилги хIисаб гьабейила. femergo weCulew wugoni, helda na]a bugeb vwacilgi \isab habeyila. 491. ГIемерго къвакъвадани, цо балагьалде ккола. femergo qwaqwadani, co balahalde Kola. 492. ГIемерго къвакIани, къвакIан бекула. femergo qwajani, qwajan bekula. 493. ГIемерго къваригIани, къатIраги щолареб. femergo qwarifani, qaTragi &olareb. 494. ГIемерго нечарав бихьинчиги лълъикIав вукIунарев, нич бахъарай чIчIужугIаданги лълъикIай йикIунарей. femergo nexaraw bi%inxigi :ijaw wujunarew, nix ba]aray Zu$ufadangi :ijay yijunarey. 495. ГIемерго пударун, бакъул ххинлъи хвезабуге. femergo _udari, baqul {in;i [we#abuge. 496. ГIемерго сихIирлъиги хIалихьалъийила. femergo si\ir;igi \ali%a;iyila. 497. ГIемерго ххиралъиялълъ катицца тIинчI кванарабила. femergo {ira;iya: katiCa Tinz kwanarabila. 498. ГIемерго хIалимлъиги хIалихьалъийила. femergo \alim;igi \ali%a;iyila. 499. ГIемериссеб балагь – мацIцIалълъул балагь. femeriSeb balah - ma~a:ul balah. 500. ГIемериссел мунагьал мацIцIалдалъун рукIунел. femeriSel munahal ma~alda;un rujunel. 501. ГIемерлъани меседилги къимат холебила. femer;ani mesedilgi qimat [olebila. 502. ГIенеккулезухъ балагьун бице, бицаралълъухъ балагьун борце. feneKule#u] balahun bice, bicara:u] balahun borce. 503. ГIенеккун чIчIейги жавабила. feneKun Zeygi $awabila. 504. ГIергIедулеб басиялълъ рохьдой хIалхьи толаро, кIалдисса хъачIав чиясс жамагIатги квегъула. ferfeduleb basiya: ro%doy \al%i tolaro, jaldiSa ]azaw xiyaS $amafatgi kwevula. 505. ГIерещмухIумил гьобо гIадин ссвакан бугила. fere&mu\umil hobo fadin Swakan bugila. 506. ГIетI баккичIеб бетIер батIаргьиналълъ къазе кколеб. feT baKizeb beTer baTarhina: qa#e Koleb. 507. ГIетI баккулел кверазда нах бахинчIого ххутIулареб. feT baKulel kwera#da na[ ba[inzogo {uTuleb. 508. ГIетIуцца ссвак бахъулеб, ссапнацца гъиз бахъулеб. feTuCa Swak ba]uleb, Sa_naCa vi# ba]uleb. 509. ГIечугъотIодасса цIулакьо чIвалареб. fexuvoTodaSa `ulapo zwalareb. 510. ГIеч квани – гага, гени квани – гIоркь. fex kwani - gaga, geni kwani - forp. 511. ГIечудасса Хважа гIадин вуссанила. fexudaSa [wa$a fadin wuSanila. 512. ГIи бугев чийилан, чияссе ратIа кьечIев, чанаве ун, чияда маза гьанал бихьичIев. fi bugew xiyilan, xiyaSe raTa pezew, xanawe un, xiyada ma#a hanal bi%izew. 513. ГIи бугони – чаландар, чу бугони – багьадур. fi bugoni - xalandar, xu bugoni - bahadur. 514. ГIи гьабилалде гIиял хьон гьабе (ГIиял хьон – ххер, ххарил хьон – беэнлъи). fi habilalde fiyal %on (fiyal %on - {er, {aril %on - been;i). 515. ГIи гьечIеб бечелъиги бечелъи гуро, тIеренаб хьвацIцIил чаранлъиги чаранлъи гуро. fi hezeb bexe;igi bexe;i guro, Terenab %wa~il xaran;igi xaran;i guro. 516. ГIи гьечIессул гьан дагьаб, хIама гьечIессул цIул дагьаб. fi hezeSul han dahab, \ama hezeSul `ul dahab. 517. ГIи кьаралъи – вехьассул гьунар, гIака кьаралъи – чIчIужуялълъул гьунар. fi para;i - we%aSul hunar, faka para;i - Zu$uya:ul hunar. 518. ГIи мискинасс хьихьулеб, гьан бечедасс кваналеб. fi miskinaS %i%uleb, han bexedaS kwanaleb. 519. ГIи тIуридалила гIангис тIурулеб (Радал гIи тIурулеб, гIангис къаденахъе тIурулеб). fi Turidalila fangis Turuleb (radal fi Turuleb, fangis qadena]e Turuleb). 520. ГIи хьихьичIесс хьолбол гьан кунареб. fi %i%izeS %olbol han kunareb. 521. ГIи цIунизе бацI тоге, яс цIунизе вас тоге. fi `uni#e ba` toge, yas `uni#e was toge. 522. ГIи цIунизе бацI тарав. fi `uni#e ba` taraw. 523. ГIи чохьоцца гъурула, базар гъараялълъ уна, на гьороцца босула, гьабал ихицца уна. Хур босе! Хур босе! (Гьидерил кици). fi xo%oCa vurula, ba#ar varaya: una, na horoCa bosula, habal i[iCa una. [ur bose! [ur bose! (hideril kici). 524. ГIибрат босун хIалтIарав хIалтIулI нахъа кколаро, гIумруялълъул нух лъарав нахъа пашманлъуларо. fibrat bosun \alTaraw \alTu/ na]a Kolaro, fumruya:ul nu[ ;araw na]a _a^man;ularo. 525. ГIигIлу – гIадамассул, къадар – Аллагьассул. fiflu - fadamaSul, qadar - allahaSul. 526. ГIила гьечIеб жо гьечIеб, гIайиб гьечIев чи гьечIев. fila hezeb $o hezeb, fayib hezew xi hezew. 527. ГIила гьечIого барщарав, мухь кьечIого рекъолевила. fila hezogo bar&araw, mu% pezogo reqolewila. 528. ГIила гьечIого гIемер велъулев чи – черххалълъул цо чIил камурав чи. fila hezogo femer we;ulew xi - xer{a:ul co zil kamuraw xi. 529. ГIин тIаме, битIаралда гурони божуге. fin Tame, biTaralda guroni bo$uge. 530. ГIин цIуне къваригIел гьечIеб рагIиялдасса, бер цIуне къваригIел гьечIеб жоялдасса (къваригIел гьечIеб рагIугеги, ссурукъаб бихьугеги). fin `une qwarifel hezeb rafiyaldaSa, ber `une qwarifel hezeb $oyaldaSa (qwarifel hezeb rafugegi, Suruqab bi%ugegi). 531. ГIиналдасса бер ццебессеб. finaldaSa ber CebeSeb. 532. ГIинкъав беццассда баххиллъулевила, беццав гIинкъассда баххиллъулевила. finqaw beCaSda ba{il;ulewila, beCaw finqaSda ba{il;ulewila. 533. ГIинкъав нечоларев, беццав хIинкъуларев. finqaw nexolarew, beCaw \inqularew. 534. ГIинкъав чияссе кIицIцIул как ахIулареб. finqaw xiyaSe ji~ul kak a\ulareb. 535. ГIинкъай бахIарай гIадин. finqay ba\aray fadin. БахIаралда рагIулеб букIун гьечIо асскIор ругез бицунеб жо. Гьелълъ асскIой йигей гьудулалада гьарун буго, цогидал релъулеб меххалълъ, жиндаги тункейилан. Гьудул, цо рахъалде юссунаго, бахIаралда дагьайго хъван йиго, бахIаралълъги гьабун буго цо кIудияб релъи. ba\aralda rafulareb bujun hezo aSjor ruge# bicuneb $o. he: aSjoy yigey hudulalda harun bugo, cogidal re;uleb me{a:, $indagi tunkeyila. hudul, co ra]alde yuSunago, ba\aralda dahaygo ]wan yigo, ba\ara:gi habun bugo co judiyab re;i. 536. ГIинкъаллъун жанире айила, беццаллъун къватIире лIугьайила. finqal;un $anire ayila, beCal;un qwaTire /uhayila. 537. ГIинкъассда вихьизе чIчIоге, беццассухъе кквезе чIчIоге. finqaSda wi%i#e Zoge, beCaSu]e Kwe#e Zoge. 538. ГIинкъассда щуруге, беццассде къинкIуге. finqaSda &uruge, beCaSde qinjuge. 539. ГIинтIи квараб меххалълъ буртIал гIадин. finTi kwarab me{a: burTal fadin. 540. ГIинтIи кварасс бакI-бакI хъассизе кколебила, ургъичIого кIалъарасс бакI-бакIги бетIерги хъассизе кколебила. finTi kwaraS baj-baj ]aSi#e Kolebila, urvizigo ja;araS baj-bajgi beTergi ]aSi#e Kolebila. 541. ГIинтIизе ццевеги кIанцIуге, речIчIизе нахъаги чIчIоге. finTi#e Cewegi jan`uge, reZi#e na]agi Zoge. 542. ГIисси-бикъинал накIкIал бакъуцца кунел, дагьа-макъаб унти кваницца унеб. fiSi-biqinal naJal baquCa kunel, daha-maqab unti kwaniCa uneb. 543. ГIиссинал чIинххазулги кIудияб гохI лIугьунеб. fiCinal zin{a#ulgi judiyab go\ /uhuneb. 544. ГIиссинккун тIинкIулебги лълъим лъарахъе щолебила. fiCinKun Tinjulebila :im ;ara]e &olebila. 545. ГIиссинлъималазул лъелав ццевехъан. fiCin;imala#ul ;elaw Cewe]an. 546. ГIишкъуе чIалгIен гьечIеб, балаялълъе ссвак гьечIеб. fi^quye zalfen hezeb, balaya:e Swak hezeb. 547. ГIиядеги инаро, чуриги чIчIикIиларо. fiyadegi inaro, xurigi Zijilaro. 548. ГIияе бокьухъе бацI хвеларо. fiyaye bopu]e ba` [welaro. 549. ГIи къинлъиялдаги хурул хьоналдаги ххадув чи гъоларев. fi qin;iyaldagi [urul %onaldagi {aduw xi volarew. 550. ГIиял рехъеналълъе цо бацIги гIемераб. fiyal re]ena:e co ba`gi femerab. 551. ГIиялI цIцIелъуналдасса цIцIаналI дегIенлъунго лълъикI. fiya/ ~e;unaldaSa ~ana/ defen;ungo :ij. 552. ГIодизе ккедал – йоххарай, йоххизе ккедал – гIодарай. fodi#e Kedal - yo{aray, yo{i#e Kedal - fodaray. 553. ГIодичIони лъимадуе керен кьолареб. fodizoni ;imaduye keren polareb. 554. ГIодоб батани катан кьолев, куй къинлъани кьегIер кьолев. fodob batani katan polew, kuy qin;ani pefer polew. 555. ГIодоб лъезе тIину гуреб, кодобе босизе гIоркь гуреб. fodob ;e#e Tinu gureb, kodobe bosi#e forp gureb. 556. ГIодоб ракь босарасс тIад битIун зобги босулеб. fodob rap bosaraS Tad biTun #obgi bosuleb. 557. ГIодоб – турут, таххида – маххмар. fodob - turut, ta{ida - ma{mar. 558. ГIодобакI – бечедаб жо. fodobaj - bexedab $o. 559. ГIодобе биччараб накIкIил кьерхен ххалатаб. fodobe biXarab naJil per[en {alatab. 560. ГIодобе реххараб жоялълъе кодобе босулев чи камуларевила. fodobe re{arab $oya:e kodobe bosulew xi kamularewila. 561. ГIодобе реххуге, гIодосса босе. fodobe re{uge, fodoSa bose. 562. ГIодобе туни – мегеж, эххеде туни – михъал. fodobe tuni - mege$, e{ede tuni - mi]al. 563. ГIодобе тIураб лълъим тIад буссунареб. fodobe Turab :im Tad buSunareb. 564. ГIодов – гIадатав, чотIа – аздагьо (ХIажимурадил хIакъалълъулI). fodow - fadataw, xoTa - a#daho (\a$imuradil \aqa:u/). 565. ГIодов чIчIолелълъул къулиялълъухъ ралагье, тIаде вахъунелълъул ворххиялълъухъ ралагье. fodow Zole:ul quliya:u] ralahe, Tade wa]une:ul wor{iya:u] ralahe. 566. ГIодов чIчIун вукIинегIан чIобого хIалтIулев вукIинги лълъикIаб. fodow Zun wujinefan zobogo \alTulew wujingi :ijab. 567. ГIодове валагьичIого векерарассул квергIаги гIодоб чIвала. fodowe walahizogo wekeraraSul kwerfagi fodob zwala. 568. ГIодове виччан вилълъа, унелълъуве щвезе, ххеххлъичIого кIалъай, мекъсса ккунгутIизе. fodowe wiXan wi:a, une:uwe &we#e, {e{;izogo ja;ay, meqSa KunguTi#e. 569. ГIодове виччан вилълъарасс нух гIемер толеб. fodowe wiXan wi:araS nu[ femer toleb. 570. ГIодой йикIун тIала гурей, тIаде яхъун мерго гурей. fodoy yijun Tala gurey, Tade ya]un mergo gurey. 571. ГIодой чIчIани квенчIчIел цIурай, тIаде яхъани бащдаб щущарай. fodoy Zani kwenZel `uray, Tade ya]ani ba&dab &u&aray. 572. ГIодор ккун, тIаде рахъунила кIудиял гIолел, гъалатIал гьарулагойила гIакълуялде щолел. fodor Kun Tade ra]unila judiyal folel, valaTal harulagoyila faqluyalde &olel. 573. ГIодорчIчIей хIалхьияб жо бугоанила, гIодор чIчIарабгIан меххалълъ рахъун чIчIезе кколарелани. fodorZey \al%iyab $o bugoanila, fodor Zarabfan me{a: ra]un Ze#e Kolarelani. 574. ГIодоре риччан гьабураб хIалтIи лIугIулеб, цо хIохьолI, цо каралълъ чIван гьабураб ххутIулеб. fodore riXan haburab \alTi /ufuleb, co \o%o/, co kara: zwan haburab {uTuleb. 574. ГIодосса кибего унарин, цин туртидасса кванаян абулебила бакъалда бараб ролI кваназе рачIарал тIанчIазда къадкицца. fodoSa kibego unarin, cin turtidaSa kwanayan abulebila baqalda barab ro/ kwana#e razaral Tanza#da qadkiCa. 576. ГIодоссан зваргъи рагIарав, зодоссан дваргъи рагIарав. fodoSan #warvi rafaraw, #odoSan dwarvi rafaraw. 577. ГIодоссан регьел кьун тIегь баккуларо, тIассан бакъуццаги ххинлъи кьечIони. fodoSan rehel pun Teh baKularo, TaSan baquCagi {in;i pezoni. 578. ГIодулаго аниги ине ккола Гула гвандинибе, квен босун гIагIадулаго аниги ине ккола. fodulago anigi ine Kola gula gwandinibe, kwen bosun fafadulago anigi ine Kola. ХIажимурад гIурусазул рахъалде араб меххалълъ Шамилицца гьессул хъизан тусснахъалда жаний тIамун йиго. КIодоэбелалълъ ХIажимурадил гьитIинав вас Гула гвандинир тIамуразе квен босун витIулев вукIун вуго. Гула гьениве унаго цин гIодулев вукIун вуго, нахъеги жинццаго жиндиего гьадаб кицилъун ккараб гIакълуги кьун вуцIцIунев вукIун вуго. Жакъа гьаб кици хIалтIизабула, бокьаниги бокьичIониги, тIадаб иш тIубазабизе кколилан абураб магIнаялда. \a$imurad furusa#ul ra]alde arab me{a: ^amiliCa heSul ]i#an tuSna]alda $aniy Tamun yigo. jodoebela: \a$imuradil hiTinaw wac gula gwandinir Tamura#e kwen bosun wiTulew wujun wugo. gula heniwe unago cin fodulew wujun wugo, na]egi $inCago $indiyego hadab kici;un Karab faqlugi pun wu~unew wujun wugo. $aqa hab kici \alTi#abula, bopanigi bopizonigi, Tadab i^ Tuba#abi#e Kolilan aburab mafnayalda. 579. ГIодулареб бералдассаги цIунаги, гIорцIцIулареб чехьалдассаги цIунаги. fodulareb beraldaSagi `unagi, for~ulareb xe%aldaSagi `unagi. 580. ГIодун бахъараб хъала бихьичIо, гьардон щвараб гьунар бихьичIо. fodun ba]arab ]ala bi%izo, hardon &warab hunar bi%izo. 581. ГIодун - руцIцIунила лъимал гIолел. fodun - ru~unila ;imal folel. 582. ГIолохъанаб меххалълъ хIамаги берцинаб. folo]anab me{a: \amagi bercinab. 583. ГIолохъанго бахъинчIони чодул нухда хIур херлъараб меххалълъ бахъунаребила. folo]ango ba]inzoni xodul nu[da \ur [er;arab me{a: ba]unarebila. 584. ГIолохъанлъи мудалълъ кьолеб букIараб батани, херлъи ссахIицца кьолеб буго. folo]an;i muda: poleb bujarab batani, [er;i Sa\iCa poleb bugo. 585. ГIолохъанлъиялълъул рахIат босарав херлъидал зигардулев. folo]an;iya:ul ra\at bosaraw [er;idal #igardulew. 586. ГIолохъанлъуда лъачIеб рокьи щай, вакъидал щвечIеб квен щай? folo]an;uda ;azeb ropi &ay, waqidal &wezeb kwen &ay? 587. ГIолохъанчи диццаги рехханин, херав чиясс дунги рехханилан абурабила нухалълъ. folo]an;i diCagi re{anin, [eraw xiyaS dungi re{anilan aburabila nu[a:. 588. ГIолохъанчи нухалълъ чIвалевила, херав чиясс нух чIвалебила. folo]anxi nu[a: zwalewila, [eraw xiyaS nu[ zwalebila. 589. ГIолохъанчияссул кутак бергьараб, херав чияссул маххщел бергьараб. folo]anxiyaSul kutak berharab, [eraw xiyaSul ma{&el berharab. 590. ГIолохъанчияссул ракI – заз гIадаб жо. folo]anxiyaSul raj - #a# fadab $o. 591. ГIондокь кьиндал хисулеб, кьерагъо къойил хисулеб. fondop pindal [isuleb, peravo qoyil [isuleb. 592. ГIонкIкIода данде кетолъун вукIа, бацIида данде гъалбацIлъун вукIа. fonJoda dande keto;un wuja, ba`ida dande valba`;un wuja. 593. ГIонкIкIодассан ккараб тIинчIалълъ къвачIа букъичIого толареб. fonJodaSan Karab Tinza: qwaza buqizogo tolareb. 594. ГIонкIкIое кетоги гъалбацIила. fonJoye ketogi valba`ila. 595. ГIонкIкIол кето гьабуге, катил гъалбацI гьабуге. fonJol keto habuge, katil valba` habuge. 596. ГIонкIкIотIинчIалълъ къвачIа букъула, хъурмил тIинчIалълъ кьегIер чIвала. fonJoTinza: qwaza buqula, ]urmil Tinza: pefer zwala. 597. ГIонкIкIолаб гьабурассе катилаб гьабе. fonJolab haburaSe katilab habe. 598. ГIонкIкIолги букIунеб жиндаго рекъараб цIуна-къай, гIанххрилги букIунеб жиндаго рекъараб рукъалълъул низам. fonJolgi bujuneb $indago reqarab `una-qay, fan{rilgi bujuneb $indago reqarab ruqa:ul ni#am. 599. ГIонкIкIоцца букъун къвачIа тIагIинаро. fonJoCa buqun qwaza Tafinaro. 600. ГIонкIкIоцца инкар ккун кето чIчIоларо, квегIенлъи ккарабго тIад речIчIичIого. fonJoCa inkar Kun keto Zolaro, kwefen;i Karabgo Tad reZizogo. 601. ГIор бахун ххадуб кьо щай? for ba[un {adub po &ay? 602. ГIор бахунеб меххалълъ гурони, чIчIегIерабги хъахIабги нахъияб рахъ лъалареб. for ba[uneb me{a: guroni, Zeferabgi ]a\abgi na]iyab ra] ;alareb. 603. ГIор кьодухъе буссуна, чу кьолокье буссуна. for podu]e buSuna, xu polope buSuna. 604. ГIор кIодолъизейилан кIващ биччалареб. for jodo;i#eyilan jwa& biXalareb. 605. ГIор ххалалъухъе кьо балареб. for {ala;u]e po balareb. 606. ГIор щун букIаго, цIул бахъе. for &un bujago, `ul ba]e. 607. ГIорал ралъдахъе уна, гьерссал гьороцца уна. foral ra;da]e una, herSal horoCa una. 608. ГIоралдасса хоно тIокIлъаниги, гIемерал ругилан эбел-инссуе лъимал тIокIлъуларел. foraldaSa [ono Toj;anigi, femeral rugilan ebel-inSuye ;imal Toj;ularel. 609. ГIоралълъ восун унесс хIотол нихьваялдеги квер ххапулеб. fora: wosun uneS \otol ni%wayaldegi kwer {a_uleb. 610. ГIорго бихьилалде хьитал рахъуге (гIорго бихьилалде хьитал рахъарай). forgo bi%ilalde %ital ra]uge (forgo bi%ilalde %ital ra]aray). 611. ГIоркь-рачIчI гьечIеб рагIи бицун, мунго учуз гьавуге, дурго гIайибалги раххчун, чиядеги бугъуге. forp-raZ hezeb rafi bicun, mungo uxu# hawuge, durgo fayibalgi ra{xun, xiyadegi buvuge. 612. ГIоркь-рачIчI гьечIел рагIаби гIадамалълъе росуге. forp-raZ hezel rafabi fadama:e rosuge. 613. ГIоркьилав рокъов цIакъав, бахIарчи кьалда цIакъав. forpilaw roqow `aqaw, ba\arxi palda `aqaw. 614. ГIорхъолIа борчIараб бечелъи – баччизе захIматаб гьир. for]o/a borzarab bexe;i - baXi#e #a\matab hir. 615. ГIорцIцIараб къоялълъ михъал кIичIун, нахъиссеб къоялълъ михъал далун, нахърател букIунареб. for~arab qoya: mi]al jizun, na]iSeb qoya: mi]al dalun, na]ratel bujunareb. 616. ГIорцIцIараб рокъоб бакъараб кето. for~arab roqob baqarab keto. 617. ГIорцIцIарав гIеркъолевила, вакъарав семулевила. for~araw ferqolewila, waqaraw semulewila. 618. ГIорцIцIаразул ракI гъезе годекIанире унге. for~ara#ul raj ve#e godejanire unge. 619. ГIорцIцIарал бубудула, ракъарал мимидула. for~aral bubudula, raqaral mimidula. 620. ГIорцIцIарассда вакъарав лъаларев, ххинлъарассда вугьарав лъаларев. for~araSda waqaraw ;alarew, {in;araSda wuharaw ;alarew. 621. ГIорцIцIарассеялдасса вакъарассе кумек гьабизе бигьаябила. for~araSeyaldaSa waqaraSe kumek habi#e bihabila. 622. ГIорцIцIиялълъул макруялдассаги цIунаги, ракъиялълъул балагьалдассаги цIунаги. for~iya:ul makruyaldaSagi `unagi, raqiya:ul balahaldaSagi `unagi. 623. ГIорцIмада эмен цIеххедал, эбел гIала кколилан абурабила. for`mada emen `e{edal, ebel fala Kolilan aburabila. 624. ГIорцIцIул балагь ракъул балагьалдасса кIудияб. for~ul balah raqul balahaldaSa judiyab. 625. ГIорцIцIун лагълъиялда букIинегIан бакъун эркенлъиялдаго лълъикIила. for~un lav;iyalda bujinefan baqun erken;iyalda :ijila. Кваназе жо балагьизе бачIунеб бацIида гьой данделъанила. - Дур кьаралъиго щиб? ЛълъиццагIаги мун гьеб хIалалълъ хьихьулеб? – ан гьикъанила бацIицца. - Рукъ-бакI цIунаралълъухъ бетIергьанасс хьихьула, – ян абунила гьойцца. Жинццаги цIунилаанин рукъ-бакI, кваназе жо кьолеб батаниян абунила бацIицца. Разилъанила гьой бацI росулIе бачине. Гьой ццебе-ццебе букIанила, бацI ххадуб букIанила. БацIицца гьойда гьикъанила гьеб дур габуралълъе лIугьараб жо щибилан. Раххссицца хIулизабун бугилан абунила гьойцца. - Гьедин батани, билълъинаро дун дуда цадахъ! ГIорцIцIун лагълъиялда букIинегIан, бакъун эркенлъиялдаго бокьила! Гьединги абун, бацI рохьобеххун балагьун анила. kwana#e $o balahi#e bazuneb ba`ida hoy dande;anila. - dur para;igo &ib? :iCafagi mun heb \ala: %i%uleb? - an hiqanila ba`iCa. - ruq-baj `unara:u] beTerhanaS %i%ula, - yan abunila hoyCa. $inCagi `unilaanin ruq-baj, kwana#e $o poleb bataniyan abunila ba`iCa. ra#i;anila hoy ba` rosu/e baxine. hoy Cebe-Cebe bujanila, ba` {adub bujanila. ba`iCa hoyda hiqanila heb dur gabura:e /uharab $o &ibilan. ra{SiCa \uli#abun bugilan abunila hoyCa. - hedin batani, bi:inaro dun duda cada]! for~un lav;iyalda bujinefan, baqun erken;iyalda bopila. hedingi abun, ba` ro%obe{un balahun anila. 626. ГIорцIцIун ххадуб квараб – шайтIаналълъейила. for~un {adub kwarab - ^ayTana:eyila. 627. ГIочIотIа чIван, чIалитIа ххун. fozoTa zwan, zaliTa {un. 628. ГIощтIода рекъарабила гIоркьги букIунеб. fo&Toda reqarabila forpgi bujuneb. 629. ГIощтIода ххадуб гIоркь реххуге. fo&Toda {adub forp re{uge. 630. ГIощтIое рохь гурев, рохьдое мегIер гурев. fo&Toye ro% gurew, ro%doye mefer gurew. 631. ГIощтIолгун кьал ахIун, гIоркьгун рекъоге. fo&Tolgun pal a\un, forpgun reqoge. 632. ГIужда квегъичIеб барти квегъуд буссунаро, гIужда хIалтIичIел кверал нахъа ругьунлъуларо. fu$da kwevizeb barti kwevud buSunaro, fu$da \alTizel kweral na]a ruhun;alaro. 633. ГIужда чIор гIабдалассухъаги щвезе бегьулеб. fu$da zor fabdalaSu]agi &we#e behuleb. 634. ГIужилав чанахъанассул гула алххунаро, гIакъилав чияссул рагIи гIодоб ххутIуларо. fu$ilaw xana]anaSul gula alqunaro, xiyaSul xiyaSul rafi fodob {uTularo. 635. ГIужрукъалълъ тIанчIазда абулебила, нуж бищунго хIеренал, хIули гIадал тамахал. fu$ruqa: Tanza#da abulebila, nu$ bi&ungo \erenal, \uli fadal tama[al. 636. ГIужрукъалълъул багьа цIакихъ кьоге, гIадамассе къимат ратIлихъ кьоге. fu$ruqa:ul baha `aki] poge, fadamaSe qimat raTli] poge. 637. ГIумру бугила гIурччинаб ххер гIадаб жо, балагьалдасса ххвассарлъаниги, ххарицелалдасса борчIулареб. fumru bugila furXinab {er fadab $o, balahaldaSa {waSar;anigi, {aricelaldaSa borzulareb. 638. ГIумру кьурасс хвелги кьолебила. fumru puraS [welgi polebila. 639. ГIумруги бихьарав, бихьанщинабги хIехьарассул гурони, чIара-хьараб гIамал-ххассият букIунареб. fumrugi bi%araw, bi%an&inabgi \e%araSul guroni, zara-%arab famal-{aSiyat bujunareb. 640. ГIумруги талихIила, хвелги талихIила. fumrugi tali\ila, [welgi tali\ila. 641. ГIумруялда рекъарабила хвел букIунеб. fumruyalda reqarabila [wel bujuneb. 642. ГIумруялълъул аххир къанда хIарщ речIчIидал лъала. fumruya:ul a{ir qanda \ar& reZidal ;ala. 643. ГIун бачIунеб гIелалълъ тараб цIцIали – гIун бачIунеб гъотIода бараб хIапаро. fun bazuneb fela: tarab ~ali - fun bazuneb voToda barab \a_aro. 644. ГIунараб катицца гIорчо кIудияб хъамулеб (ГIунараб катицца гьорчо кIудияб биччалеб). funarab katiCa forxo judiyab ]amuleb (funarab katiCa horxo judiyab biXaleb). 645. ГIунарассул лъорове вугьарав лIугьаравила. funaraSul ;orowe wuharaw /uharawila. 646. ГIундул рихьун – хIама, рачIчI бихьун – дегIен. fundul ri%un - \ama, raZ bi%un - defen. 647. ГIункIкI бечIчIулев, кIкIара чIунтIулев (ГIункIкIбечIчI, кIкIарачIунтI). funJ beZulew, Jara zunTulew (funJbeZ, JarazunT). 648. ГIункIкI кIурщунилан лъар хъублъулареб. funJ jur&unilan ;ar ]ub;ulareb. 649. ГIункIкIаз гIащтIи букъи – багьана. funJa# fa&Ti buqi - bahana. 650. ГIункIкI кквезегIан, кетоги беццуге, цер кквезегIан, бахIриги беццуге. funJ Kwe#efan, ketogi beCuge, cer Kwe#efan, ba\rigi beCuge. 651. ГIункIкI – цагъринибе, цер – авлахъалде. funJ - cavrinibe, cer - awla]alde. 652. ГIункIкIги кетоги рекъани, бакъал тукен ххараблъула. funJgi ketogi reqani, baqal tuken {arab;ula. 653. ГIурав васасс корол хIамул рухъулел. furaw wasaS korol \amul ru]ulel. 654. ГIурай яс гIодизе бачIараб бацIие кье. furay yas fodi#e bazarab ba`iye pe. 655. ГIурай яс рокъой йигони, нусалълъе рахIат толареб. furay yas roqoy yigoni, nusa:e ra\at tolareb. 656. ГIурай яцц рокъой йигони, ваццассда вегун макьу щолареб. furay yaC roqoy yigoni, waCaSda wegun mapu &olareb. 657. ГIурассдасса воххуларев, хварассухъ гIодуларев. furaSdaSa wo{ularew, [waraSu] fodularew. 658. ГIурда хIал гьабуге, хурда дагь гьабуге (ГIуру гIемер суге, хур дагьаб бекьун тоге). furda \al habuge, [urda dah habuge (furu femer suge, [ur dahab bepun toge). 659. ГIурул ханазул гьабун къед чIчIолареб. furul [ana#ul habun qed Zolareb. 660. ГIурул хъуй тIагIаниги, гьекъолдухъанассул рокъоб питна тIагIунареб. furul ]uy Tafanigi, heqoldu]anaSul roqob _itna Tafunareb. 661. ГIурул хIари гIуруцца уна, лъарал хIари лъарацца уна. furul \ari furuCa una, ;aral \ari ;araCa una. 662. ГIурул чваххи хисаниги, чияссул гIамал хисуларебила. furul xwa{i [isanigi, xiyaSul famal [isularebila. 663. ГIурулI вукIун лълъим щоларев, лъаргIив вукIун ххер щоларев. furu/ wujun :im &olarew, ;arfiw wujun {er &olarew. 664. ГIуруцца лъарал гьаракь къотIизарурал къоял рачIунгеги, къоязул сардал гьарурал сонал рачIунгеги. furuCa ;aral harap qoTi#arural qoyal razungegi, qoya#ul sardal harural sonal razungegi. 665. ГIурхъиги аххирги ссундулго букIунебила. fur]igi a{irgi Sundulgo bujunebila. 666. ГIурччингобарщ. furXingobar&. 667. ГIурччинлъи савуялълъ бухIула, гIадан рекIел гьаваялълъ вухIула. furXin;i sawuya: bu\ula, fadan rejel hawaya: wu\ula. 668. ГIусазда хIал букIаго бекейила гьоло. fusa#da \al bujago bekeyila holo. 669. ГIусал рикIунилан чехь гIорцIцIулареб. fusal rijunilan xe% for~ulareb. 670. ГIухьби гIемераб гIи бацIицца гъурулеб. fu%bi femerab fi ba`iCa vuruleb. 671. ГIухьби гIемерлъанагIан гIи дагьлъулеб. fu%bi femer;anafan fi dah;uleb.

Лълъ : Лълъадал берищ, рокьол гIусищ? :adal beri&, ropol fusi&? Гьал рагIаби абуралила хIара чIварай ралила лълъадул угьи-зигараялде бер-ракI щвечIеб щайтIаналълъ. Кици тIамула бералълъулги гIусалълъулгигIан захIматаб унти гьечIебилан абураб магIнаялда. hal rafabi aburalila \ara zwaray ralila :adul uhi-#igarayalde ber-raj &wezeb ^ayTana:. kici Tamula bera:ulgi fusa:ulgifan #a\matab unti hezebilan aburab mafnayalda. Лълъадал къатIраялълъги гамачI борлIулеб, цIадул хIенехIалълъги дунял бухIулеб. :adal qaTraya:gi gamaz bor/uleb, `adul \ene\a:gi dunyal bu\uleb. Лълъадаццаги жиндиего нух бахъула. :adaCagi $indiyego nu[ ba]ula. Лълъади гьечIев россги, росс гьечIей чIчIужуги – чIобогояб рукъ. :adi hezew roSgi, roS hezey Zu$ugi - zobogoyab ruq. Лълъади квешассул гIумру гIазабалда гирула. :adi kwe^aSul fumru fa#abalda girula. Лълъади лълъикIав лълъикI вуго, лълъади квешав квеш вуго. :adi :ijaw :ij wugo, :adi kwe^aw kwe^ wugo. Кици гIунтIизабула Шамилил наиб Инквачилассде. Гьев цо росулIе щвараб меххалълъ, гIадамал гьессда гьикъарун руго, - «Росу-жамагIат кин бугеб?» – ан. Гьесс жаваб кьун буго - «Лълъади квешав квеш вуго, лълъади лълъикIав лълъикI вуго», - ян. kici funTi#abula ^amilil naib inkwaxilaSde. hew co rosu/e &warab me{a:, fadamal heSda hiqarun rugo, - «rosu-$amafat kin bugeb?» - an. heS $awab pun bugo - «:adi kwe^aw kwe^ wugo, :adi :ijaw :ij wugo», - yan. Лълъади чиярай лълъикIайлъун йихьулейила, чу нилIерабго цIакъаблъун бихьулебила. :adi xiyaray :ijay;un yi%uleyila, xu ni/erabgo `aqab;un bi%ulebila. Лълъади ячине анцIгоявгун ургъе, йиччазе нусгоявгун ургъе. :adi yaxine an`goyawgun urve, yiXa#e nusgoyawgun urve. Лълъадигун вагъуларев лълъикьаниги къоларев. :adigun wavularew :ipanigi qolarew. Лълъадул букIунебила букарулеб бакI, буххичIони букари къотIулареб. :adul bujunebila bukaruleb baj, bu{izoni bukari qoTulareb. Лълъадул гIагарав чияссул яс васассе ячунге. :adul fagaraw xiyaSul yas wasaSe yaxunge. Лълъадул ригьнивги вукIунге, лълъадул гIакаги хьихьуге. :adul rihniwgi wujunge, :adul fakagi %i%uge. Лълъадулгун кколеб къеццалдасса тIагIам гьечIеб дандежо букIунареб. :adulgun Koleb qeCaldaSa Tafam hezeb dande$o bujunareb. Лълъеда бараб полоп гIадаб жойила росс-лълъадиялда гьоркьоб кколеб кьал. :eda barab _olo_ fadab $oyila roS-:adiyalda horpob Koleb pal. Лълъеда бахъун накъищ чIчIолареб. :eda ba]un naqi& Zolareb. Лълъеда тIад хъвадарун, ххатI лIугьунареб. :eda Tad ]wadarun, {aT /uhunareb. Лълъеда хIал барасс бахъухъ цIцIикIкIун кваналеб, хIохь бахъарасс хIалтIи цIцIикIкIун гьабулеб. :eda \al baraS ba]u] ~iJun kwanaleb, \o% ba]araS \alTi ~iJun habuleb. Дибирасс къулгьудалълъе цадахъ васги вачун вукIун вуго. Васассни лълъим гIемер гьекъей рекIее гIечIев дибир васассухъ квеш валагьулев вукIун вуго. Рокъоре щвараб меххалълъ, дицца мун къулгьудалълъе лълъим гьекъезе вачун вукIинчIин, бахъухъ квине вачун вукIанилан, дибирасс вас вуххун вуго. Дадайилан абун буго «гъадидасса цIцIодораб тIанчIицца», жинда рагIун букIанила, лълъим гьекъани, бахъухъ гIемер кваназе кIолилан. Дуцца дида гьеб некIого щайин бицун букIинчIебилан дибирасс вас кIиабизеги вацIун вуго. dibiraS quluda:e cada] wasgi waxun wujun wugo. wasaSni :im femer heqey rejeye hezew dibir wasaSu] kwe^ walahulew wujun wugo. roqore &warab me{a:, diCa mun qulhuda:e :im heqe#e waxun wujinzin, ba]u] kwine waxun wujarawilan, dibiraS was wu{un wugo. dadayilan abun bugo «vadidaSa ~odorab TanziCa», $inda waxun bujanila, :im heqani, ba]u] femer kwana#e jolilan. duCa dida heb nejogo &ayin bicun bujinzebilan dibiraS was jiabi#e wa`un wugo. Лълъедасса лълъетIахъан хIинкъуларо, хIалтIудасса хIалтIухъан лIутуларо. :edaSa :eTa]an \inqularo, \alTudaSa \alTu]an /utularo. Лълъеде мугъ чIваге, гьерссиде ракI гъоге. :ede mug zwagr, herSide raj voge. Лълъел къимат лъалебила кьиндал, чияссул къимат лъалебила хведал. :el qimat ;alebila pindal, xiyaSul qimat ;alebila [wedal. Лълъел цIолеб къулгIаялда асскIоб рукъ бугей эбелалълъул яс ячунге. :el `oleb qulfayalda aSjob ruq bugey ebela:ul yas yaxunge. ЛълъетIа хIуччалги рахъуге, цIцIалкIуялълъ ралъадги буххуге. :eTa \uXalgi ra]uge, ~aljuya: ra;adgi bu{uge. ЛълъетIасса тIорахь бахъулев. :eTaSa Tora% ba]ulew. Лълъецца – гьобо, цIецца – кор. :eCa - hobo, `eCa - kor. Лълъецца ордек биччулареб, бугьтаналълъ чи хъублъуларев. :eCa ordek biXulareb, buhtana: xi ]ub;ularew. Лълъецца нух балагьулеб, гулица тушман валагьулев. :eCa nu[ balahuleb, guliCa tu^man walahulew. Лълъида бихьарабги – «жиндаго бихьарав», лълъида рагIарабги – «жиндаго рагIарав». :ida bi%arabgi - «$indago bi%araw», :ida rafarabgi - «$indago rafaraw» Лълъиданиги нилI инжит гьаризе кIоларелила, нилIеццаго гьаричIони, лълъиццаниги гIодорегIанги гьаруларелила, нилIеццаго гьаричIони. :idanigi ni/ in$it hari#e jolarelila, ni/eCago harizoni, :iCanigi fodorefangi harularila, ni/eCago harizoni. ЛълъикI букIаго патихIа. :ij bujago _ati\a. ЛълъикI вугилан чIухIуге, квеш вукIараб меххги ракIалде щва. :ij wugilan zu\uge, kwe^ wujarab me{gi rajalde &wa. ЛълъикI вукIани, вокьулев, квеш вукIани, рихунев. :ij wujani, wopulew, kwe^ wujani, ri[unew. ЛълъикI хьвадарав квеш холаро, квеш хьвадарав лълъикI холаро. :ij %wadaraw kwe^ [olaro, kwe^ %wadaraw :ij [olaro. ЛълъикI хьвадизеги дурго чорххол иххтияр – духъ, квеш хьвадизеги – духъ. :ij %wadi#egi durgo xor{ol i{tyar - du], kwe^ %wadi#egi - du]. ЛълъикIаб батани – канае, квешаб батани – цIулае. :ijab batani - kanaye, kwe^ab batani - `ulaye. ЛълъикIаб бугъицца къуралде лIар хьвагIулареб, лълъикIав чиясс чияе чIухIи гьабулареб. :ijab buviCa quralde /ar %wafulareb, :ijaw xiyaS xiyaye zu\i habulareb. ЛълъикIаб гара-чIвариялдаги киналълъулго бицунареб. :ijab gara-zwariyaldagi kina:ulgo bicunareb. ЛълъикIаб гьудуллъи ххазинаялдасса лълъикIабила. :ijab hudul;i {a#inayaldaSa :ijabila. ЛълъикIаб – гьурщулеб, квешаб – баххчулеб. :ijab - hur&uleb, kwe^ab - ba{xuleb. ЛълъикIаб дару кьогIаб букIунеб, лълъикIай чIчIужу хIеренай йикIуней. :ijab daru pofab bujuneb, :ijay Zu$u \erenay yijuney. ЛълъикIаб жо беццизе кколареб, беццунилан квешаб жо лълъикIлъулареб. :ijab $o beCi#e Kolareb, beCunilan kwe^ab $o :ij;ulareb. ЛълъикIаб жоялълъе къей гьечIеб, къадаралълъе бергьенлъи гьечIеб. :ijab $oya:e qey hezeb, qadara:e berhen;i hezeb. ЛълъикIаб кечI чIалгIунареб, лълъикIаб ххабар рихунареб. :ijab kez zalfunareb, :ijab {abar ri[unareb. ЛълъикIаб кициялълъул баракат насслабазего щолебила. :ijab kiciya:ul barakat naSlaba#ego &olebila. ЛълъикIаб къайи босеян гьаризе кколаро, лълъикIай яс ячине чи камуларо. :ijab qayi boseyan hari#e Kolaro, :ijay yas yaxine xi kamularo. ЛълъикIаб къверкъ жибго бижараб хьуцIцIилI чIчIолеб. :ijab qwerq $ibgo bi$arab %u~i/ Zoleb. ЛълъикIаб кIалдибе босе, квешаб гIодобе реххе. :ijab jaldibe bose, kwe^ab fodobe re{e. ЛълъикIаб лъазе азарго къоги дагьила, квешалде ругъунлъизе цо къоги гIемерила. :ijab ;a#e a#argo qogi dahila, kwe^alde ruvun;i#e co qogi femerila. ЛълъикIаб малълъ босичIессда лълъикIаб къо бихьуларо, эбел-эмен разияв кинго басралъуларо. :ijab ma: bosizeSda :ijab qo bi%ularo, ebel-emen ra#iyaw kingo basra;ularo. ЛълъикIаб нассихIат босулареб бетIер – рагьлил асар босулареб ссинухIатI. :ijab naSi\at bosulareb beTer - rahlil asar bosulareb Sinu\aT. ЛълъикIаб рагIи – рукъалълъе ххайир, квешаб рагIи – гIадалI базе зар. :ijab rafi - ruqa:e {ayir, kwe^ab rafi - fada/ ba#e #ar. ЛълъикIаб рагIуда мал бани, квешаб хIехьезе кколеб. :ijab rafuda mal bani, kwe^ \e%e#e Koleb. ЛълъикIаб рагIул багьа – кьолораб чу. :ijab raful baha - polareb xu. ЛълъикIаб ретIел ретIани, ссурукъайги берцинлъулейила. :ijab reTel reTani, Suruqaygi bercin;uleyila. ЛълъикIаб ххассият берцинлъиялдасса лълъикIаб. :ijab {aSiyat bercin;iyaldaSa :ijab. ЛълъикIаб ххатIги – бащдаб гIелму. :ijab {aTgi - ba&dab felmu. ЛълъикIаб хьоналда – лълъикIаб, квешаб хьоналда – квешаб. :ijab %onalda - :ijab, kwe^ab %onalda - kwe^ab. ЛълъикIаб хIайваналълъ нилI хьихьулел, квешаб хIайван нилIецца хьихьизе кколеб. :ijab \aywana: ni/ %i%ulel, kwe^ab \aywan ni/eCa %i%i#e Koleb. ЛълъикIаб хIалалълъ гьарани, эххебе унеб лълъимги лъалхъулебила. :ijab \ala: harani, e{ebe uneb :imgi ;al]ulebila. ЛълъикIаб цIарагIалда цIадул бетIер букIунеб. :ijab `arafalda `adul beTer bujuneb. ЛълъикIаб цIцIаргун хвейго лълъикI, ххалкъалълъе инжилъун, чIаго вукIинегIан. :ijab ~argun [weygo :ij, {alqa:e in$i;un, zago wujinefan. ЛълъикIаб чое даран гIемераб, лълъикIав чияссе гьудулзаби гIемерал. :ijab xoye daran femerab, :ijaw xiyaSe hudul#abi femeral. ЛълъикIаб чое хIалхьи толареб, лълъикIаб хIамие хIалтIи камулареб. :ijab xoye \al;i tolareb, :ijab \amiye \alTi kamulareb. ЛълъикIаб чое – цо цIцIал, лълъикIав чияссе – цо рагIи. :ijab xoye - co ~al, :ijaw xiyaSe - co rafi. ЛълъикIаб шитил – лълъикIаб бачIен. :ijab ^itil - :ijab bazen. ЛълъикIабги бихьагийила, квешабги бихьагийила. :ijabgi bi%agiyila, kwe^abgi bi%agiyila. КвешлъигIаги щай къваригIараб жоян гьикъараб меххалълъ, магIаруласс жаваб кьун буго, квешлъи бихьичIони, лълъикIлъиялълъул къиматги лъаларила, дагьабниги квешлъи бихьичIев чиясс къо ккараб бакIалда къвалги къаларилан. kwe^;ifagi &ay qwarifarab $oyan hiqarab me{a:, mafarulaS $awab pun bugo, kwe^;i bi%izoni, :ij;iya:ul qimatgi ;alarila, dahabnigi kwe^;i bi%izew xiyaS qo Karab bajalda qwalgi qalarilan. ЛълъикIабщинаб жубан гьабураб меххалълъ, квешаб жо лIугьунареб. :ijab&inab $uban haburab me{a:, kwe^ab $o /uhunareb. ЛълъикIав багьадур вагъун хола, хIамабагьадур чIухIун хола. :ijaw bahadur wavun [ola, \amabahadur zu\un [ola. ЛълъикIав бахIарчи лълъикIаб рагIиялълъ тамахлъулев, къадарав бихьинчи лълъикIаб бицанагIан къвакIулев. :ijaw ba\arxi :ijab rafiya: tama[;ulew, qadaraw bi%inxi :ijab bicanafan qwajulew. ЛълъикIав бахIарчи ццеве тамахлъулев, нахъа къвакIулев, къадарав бахIарчи ццеве къвакIулев, нахъа тамахлъулев. :ijaw ba\arxi Cewe tama[;ulew, na]a qwajulew, qadaraw ba\arxi Cewe qwajulew, na]a tama[;ulew. ЛълъикIав бахIарчиги вукIунев, цIакъав бахIарчиги вукIунев. :ijaw ba\arxigi wujunew, `aqaw ba\arxigi wujunew. ЛълъикIав бахIарчияссдасса щивниги хIинкъуларев, къадарав чияссдасса киналго хIинкъулел. :ijaw ba\arxiyaSdaSa &iwnigi \inqularew, qadaraw xiyaSdaSa kinalgo \inqulel. ЛълъикIав бахIарчияссул вас къадаравиланги тоге, къадарав чияссул вас бахIарчийиланги тоге. :ijaw ba\arxiyaSul was qadarawilangi toge, qadaraw xiyaSul was ba\arxiyilangi toge. ЛълъикIав бихьинчи чIчIужугIадангун вагъуларев, лълъикIаб хIелеко гIанкIугун багъулареб. :ijaw bi%inxi Zu$ufadangun wavularew, :ijab \eleko fanjugun bavulareb. ЛълъикIав гьудул гьечIессда жиндирго гIайибал лъаларел. :ijaw hudul hezeSda $indirgo fayibal ;alarel. ЛълъикIав гьудулассда данделъараб къо – тIолабго дуниял дуе щвараб къо. :ijaw hudulaSda dande;arab qo - Tolabgo duniyal duye &warab qo. ЛълъикIав инссул квешав васги, квешав инссул лълъикIав васги вукIине бегьулев. :ijaw inSul kwe^aw wasgi, kwe^aw inSul :ijaw wasgi wujine behulew. ЛълъикIав-квешав чи лъала гьудулассухъ балагьун (Дур гьудул щивали бице, цинги дицца мун щивали бицина). :ijaw-kwe^aw xi ;ala hudulaSu] balahun (dur hudul &iwali bice, cingi diCa mun &iwali bicina). ЛълъикIав мадугьал гьечIев чи – бищунго чиякъав чи. :ijaw maduhal hezew xi - bi&ungo xiyaqaw xi. ЛълъикIав мадугьал кинав ватаниги ваццассдасса лълъикIав. :ijaw maduhal kinaw watanigi waCaSdaSa :ijaw. ЛълъикIав хIакимасс гIадлу жиндассангойила байбихьулеб. :ijaw \akimaS fadlu $indaSangoyila baybi%uleb. ЛълъикIав чиясс квешлъи гьабурассеги лълъикIлъи гьабулеб, хIалихьатав чиясс лълъикIлъи гьабурассеги квешлъи гьабулеб. :ijaw ziyaS kwe^;i haburaSegi :ij;i habuleb, \ali%ataw xiyaS :ij;i habulareSegi kwe^;i habuleb. ЛълъикIав хIалтIухъанассул кIал чIчIун букIуна, кверал хIалтIулел рукIуна, квешав хIалтIухъанассул кIал хIалтIулеб букIуна, кверал чIчIун рукIуна. :ijaw \alTu]anaSul jal Zun bujuna, kweral \alTulel rujuna, kwe^aw \alTu]anaSul jal \alTulaeb bujuna, kweral Zun rujuna. ЛълъикIав чигун квараб ххинкI, квешав чигун квараб гьоцIцIоялдасса гьуинаб. :ijaw xigun kwarab {inj, kwe^aw xigun kwarab ho~oyaldaSa huinab. ЛълъикIав чиясс жибги чIваларин, къадарасс чIвазе жибги чIчIеларилан абурабила гIодоб рещтIараб хIанчIчIицца. :ijaw xiyaS $ibgi zwalarin, qadaraS zwa#e $ibgi Zelarilan aburabila fodob re&Tarab \anZiCa. ЛълъикIав чияссда гIадамал цIакъаллъун рихьулел, квешав чияссда бищунго цIакъавлъун живго вихьулев. :ijaw xiyaSda fadamal `aqal;un ri%ulel, kwe^aw xiyaSda bi&ungo `aqaw;un $iwgo wi%ulew. ЛълъикIав чияссе гьабураб лълъикIлъи – нухде бараб тIехх, квешав чияссе гьабураб лълъикIлъи – гьойдуе гьабураб хьит. :ijaw xiyaSe haburab :ij;i - nu[de barab Te{, kwe^aw xiyaSe haburab :ij;i - hoyduye haburab %it. ЛълъикIав чияссе гIумру дагьаб, гIабдалассе хвел дагьаб. :ijaw xiyaSe fumru dahab, fabdalaSe [wel dahab. ЛълъикIав чияссе лълъикIаб мацIцI рекъола, квешав чияссе квешаб мацIцI рекъола. :ijaw xiyaSe :ijab ma~ reqola, kwe^aw xiyaSe kwe^ab ma~ reqola. ЛълъикIав чияссе лълъикIлъи гьабуни, лълъикIлъиялълъе батулеб, квешав чияссе лълъикIлъи гьабуни, бадиб багъизе батулеб. :ijaw xiyaSe :ij;i habuni, :ij;iya:e batuleb, kwe^aw xiyaSe :ij;i habuni, badib bavi#e batuleb. ЛълъикIав чияссе рецц-бакъ къваригIунаро. :ijaw xiyaSe reC-baq qwarifunaro. ЛълъикIав чияссе – цо рагIи, лълъикIаб чое – цо цIцIал. :ijaw xiyaSe - co rafi, :ijab xoye - co ~al. ЛълъикIав чияссул багьа – данд цIцIараб месед. :ijaw xiyaSul baha - dabd ~arab mesed. ЛълъикIав чияссул букIунеб жо – гьари, квешав чияссул букIунеб жо – хьами. :ijaw xiyaSul bujuneb $o - hari, kwe^aw xiyaSul bujuneb $o - %ami. ЛълъикIав чияссул васассулI, кигIан квешав вугониги, цогIаги инссул гIаркьел камулареб. :ijaw xiyaSul wasaSu/, kifan kwe^aw wugonigi, cofagi inSul farpel kamulareb. ЛълъикIавги квешавги ватIа гьавизе гьойдаги лъалев. :ijawgi kwe^awgi waTa hawi#e hoydagi ;alew. ЛълъикIавги квешавги чи чодаги лъалевила. :ijawgi kwe^awgi xi xodagi ;alewila. ЛълъикIавги рагIулевила, квешавги рагIулевила. :ijawgi rafulewila, kwe^awgi rafulewila. ЛълъикIавги хола, цин-цин лълъикIлъиги хола. :ijawgi [ola, cin-cin :ij;igi [ola. ЛълъикIай лълъадиялда бащадаб жо щибго гьечIеб. :ijay :adiyalda ba&adab $o &ibgo hezeb. ЛълъикIай чIчIужу – анибго алжан, квешай чIчIужу – анибго жужахI. :ijay Zu$u - anibgo al$an, kwe^ay Zu$u - anibgo $u$a\. ЛълъикIай чIчIужу горбогьод гIадай йикIуней. :ijay Zu$u gorbohod faday yijuney. ЛълъикIай чIчIужу, нуцIцIихъан къватIие йитIани, гордухъан нахъ юссун ячIунейила. :ijay Zu$u, nu~i]an qwaTiye yiTani, gordu]an na] yuSun yazuneyila. ЛълъикIазулIа хъамурай, хъахIазулIа йищарай бищун квешай ятарай. :ija#u/a ]amuray, ]a\a#u/a yi&aray bi&un kwe^ay yataray. ЛълъикIал ракьулIе уна, квешал кьочIчIокье уна. :ijal rapu/e una, kwe^al poZope una. ЛълъикIалда мал бани, квешалда къвал базе кколеб. :ijalda mal bani, kwe^alda qwal ba#e Koleb. ЛълъикIассда ккараб налъи – нахъарукъ, квешассда ккараб налъи – магIирукъ. :ijaSda Karab na;i - na]aruq, kwe^aSda Karab na;i - mafiruq. ЛълъикIассдассан – лълъикIлъи, квешассдассан – квешлъи. :ijaSdaSan - :ij;i, kwe^aSdaSan - kwe^;i. ЛълъикIассул лълъикIлъиги квешассул квешлъиги кидаго кIочонареб. :ijaSul :ij;igi kwe^aSul kwe^;igi kidago joxonareb. ЛълъикIго кьолеб микьирги, тIадго арав гьоболги. :ijgo poleb mipirgi, Tadgo araw hobolgi. ЛълъикIлъи бихьарассул – кар, квешлъи бихьарассул – малъ. :ij;igi bi%araSul - kar, kwe^;i bi%araSul - ma;. ЛълъикIлъи гьабе дуе квешлъи гьабурассеги, тIасса лIугьа дудасса къолессдассаги. :ij;i habe duye kwe^;i haburaSegi, TaSa /uha dudaSa qoleSdaSagi. ЛълъикIлъи гьабе, квешлъияли жибго бачIина. :ij;i habe, kwe^;iyali $ibgo bazina. ЛълъикIлъи гьабизе кIолареб батани, квешлъигIаги гьабуге. :ij;i habi#e jolareb batani, kwe^;ifagi habuge. ЛълъикIлъи гьабулел Аллагьассда кIочон толарел. :ij;i habulel allahaSda joxon tolarel. ЛълъикIлъи гьабурав аххир воххулев. :ij;i haburaw a{ir wo{ulew. ЛълъикIлъи гьабурассе баркала кьейги – мухьалда бащалъулеб. :ij;i haburaSe barkala peygi - mu%alda ba&a;uleb. ЛълъикIлъи гьабурассе квешлъи гьабичIого, сордо рогьунаребила. :ij;i haburaSe kwe^;i habizogo, sordo rohunarebila. ЛълъикIлъи гьабурассул квешлъиялдасса цIунаги. :ij;i haburaSul kwe^;iyaldaSa `unagi. ЛълъикIлъи гьабурассул лълъикIлъиги квешлъи гьабурассул квешлъиги аххир-къадги жидеего ратулелила. :ij;i haburaSul :ij;igi kwe^;i haburaSul kwe^;igi a{ir-qadgi $ideyego ratulelila. ЛълъикIлъи гьоркьоб гьечIеб квешлъиги, квешлъи гьоркьоб гьечIеб лълъикIлъиги букIунаребила. :ij;i horpob hezeb kwe^;igi, kwe^;i horpob hezeb :ij;igi bujunarebila. ЛълъикIлъи гIадада холареб. :ij;i fadada [olareb. ЛълъикIлъи кватIулебила, квешлъи ххеххго тIаде щолебила. :ij;i kwaTulebila, kwe^;i {e{go Tade &olebila. ЛълъикIлъи-кумек гIагаразе гIадин гьабе, даран-базар чияразе гIадин гьабе. :ij;i-kumek fagara#e fadin habe, daran-ba#ar xiyara#e fadin habe. ЛълъикIлъи лъаларев чияссе лълъикIлъи гьабурав чи – хIамида меседил кIиликI барав чи. :ij;i ;alarew xiyaSe :ij;i haburaw xi - \amida mesedil jilij baraw xi. ЛълъикIлъи лълъикIав чияссда гурони лъалареб. :ij;i :ijaw xiyaSda guroni ;alareb. ЛълъикIлъи малълъарав – тушман, тIад рекъарав – гьудул. :ij;i ma:araw - tu^man, Tad reqaraw - hudul. ЛълъикIлъи хIехьезе аххтачодаги хханассул васассдаги гурони кIоларебила. :ij;i \e%a#e a{taxodagi {anaSul wasaSdagi guroni jolarebila. ЛълъикIлъи хIехьечIесс, квешлъи хIехьолеб. :ij;i \e%ezeS, kwe^;i \e%oleb. ЛълъикIлъиги бихьаги, лълъикIлъиялълъул къимат лъазе, квешлъиги бихьаги, квешлъиялълъул кьогIлъи лъазе. :ij;igi bi%agi, :ij;iya:ul qimat ;a#e, kwe^;igi bi%agi, kwe^;ya:ul pof;i ;a#e. ЛълъикIлъиги квешлъиги – кIиябго чияссдассан. :ij;igi kwe^;igi - jiyabgo xiyaSdaSan. ЛълъикIлъиялда ххадуб квешлъиги, квешлъиялда ххадуб лълъикIлъиги камулареб. :ij;iyalda {adub kwe^;igi, kwe^;iyalda {adub :ij;igi kamulareb. ЛълъикIлъиялда ццебе – квешлъи, квешлъиялда ццебе – лълъикIлъи. :ij;iyalda Cebe - kwe^;i, kwe^;iyalda Cebe - :ij;i. ЛълъикIлъиялда данде лълъикIлъи гьабизе кIвечIони, кIочонтунгутIиги – мадар. :ij;iyalda dande :ij;i habi#e jwezoni, joxonguTigi - madar. ЛълъикIлъиялдасса квешлъи бергьунареб. :ij;iyaldaSa kwe^;i berhuneb. ЛълъикIлъиялълъ квешлъи гьабулареб, квешлъиялълъ лълъикIлъи гьабулареб. :ij;iya: kwe^;i habulareb, kwe^;iya: :ij;i habulareb. ЛълъикIлъялълъе бицараб рагIи ссадакъа бугила. :ij;iya:e bicarab rafi Sadaqa bugila. ЛълъикIлъиялълъе гIей гьечIебила. :ij;iya:e fey hezebila. ЛълъикIлъиялълъул лълъикIлъиги холареб, квешлъиялълъул квешлъиги холареб. :ij;iya:ul :ij;igi [olareb, kwe^;iya:ul kwe^;igi [orareb. ЛълъикIлъиялълъулги квешлъиялълъулги тIанчIи гIемерал. :ij;iya:ulgi kwe^;iya:ulgi Tanzi femeral. Лълъим бахунелълъул гурони, чахъдада бацI кIочонареб. :im ba[une:ul guroni, xa]dada ba` joxonareb. Лълъим бегараб гьобо гIадин. :im begarab hobo fadin. Лълъим бегараб гьобо гIадинги вукIунгейила, цIцIадае гъугъалеб зоб гIадинги вукIунгейила. :im begarab hobo fadingi wujungeyila, ~adaye vuvaleb #ob fadingi wujungeyila. Лълъим гьечIеб кIкIалахъ вукIун, лълъадад чи гIорцIцIуларев. :im hezeb Jala] wujun, :adad xi for~ularew. Лълъим гьечIеб магIарда чу кIутIулареб, къачIеб магIардасса ххер бецулареб. :im hezeb mafarda xu juTulareb, qazeb mafardaSa {er beculareb. Лълъим гIемерабгIан - гIор гIодобе биччараб, гIакълу цIцIикIкIаравгIан - гIамал берцинав чи. :im femerabfan - for fodobe biXarab, faqlu ~iJarawfan - famal bercinaw xi. Лълъим гIемерлъунилан ралъад гьалаглъулареб, гIелмуялълъул цIунилан керен хIалуцунареб. :im femer;unilan ra;ad halag;ulareb, felmuya:ul `unilan keren \alucunareb. Лълъим гIодобе тIолебилан, цадахъ лъимерги реххуге. :im fodobe Tolebilan, cada] ;imergi re{uge. Лълъим дагьлъани, гьобо чIчIола, кванил низам биххани, черхх загIиплъула. :im dah;ani, hobo Zola, kwanil ni#am bi{ani, xer{ #afi_;ula. Лълъим дагьлъигун, гьабил гIузраби тIатуна, херлъараб меххалълъ чорххол гIузраби тIатуна. :im dah;igun, habil fu#rabi Tatuna, [er;arab me{a: xor{ol fu#rabi Tatuna. Лълъим рахънибе ккола, чи нухде ккола. :im ra]nibe Kola, xi nu[de Kola. 151. Лълъим ссвакаларебила, сабаб тIагIунаребила. :im Swakalarebila, sabab Tafunarebila. 152. Лълъим тIад речIчIичIони, раква ссверулареб. :im Tad reZizoni, rakwa Swerulareb. 153. Лълъицца хъван бугебали балагьугейила, кин хъван бугебали балагьейила. :iCa ]wan bugebali balahugeyila, kin ]wan bugebali balaheyila. 154. Лълъицца щиб бицаниги, бацIицца ххер кунаро. :iCa &ib bicanigi, ba`iCa {er kunaro. 155. Лълъицца щиб бицаниги, бищунго гIакълу бергьуна. :iCa &ib bicanigi, bu&ungo faqlu berhuna. 156. Лълъудби гIемерав чи холаревани, Инссудада жеги херлъилароан. Руччабазул даран беццарабани, Дарбищил каранда маххел балаан. :udbi femeraw xi [olarewani, inSudada $egi [er;ilaroan. ruXaba#ul daran beCarabani, darbi&il karanda ma{el balaan.

Ж $ 1. ЖавабалълъулI ххеххлъарав, битIаралълъулI тIекълъула, лъай гьечIевгун ургъани, ургъелал гIемерлъула. $awaba:u/ {e{;araw, biTara:u/ Teq;ula, ;ay hezewgun urvani, urvelal femer;ula. 2. Жавгьар кисинибги тун, капек балагьулареб. $awhar kisinibgi tun, ka_ek balahulareb. 3. Жавгьар рощногохIдаги гвангъун бихьулеб. $awhar ro&nogo\dagi gwanvun bi%uleb. 4. Жаги – дирго, кIалги – дирго, гIаданлъиги – дирго! $agi - dirgo, jalgi - dirgo, fadan;igi - dirgo! 5. Жагьандаманалълъуб бихьинхIама кIиго шагьиде букIунебила. $ahandamana:ub bi%in\ama jigo ^ahide bujunebila. Кици буго, доба рикIкIада къайи учуз букIунеб рагIула, гъоба кибалиго къваригIанщинаб жо чIобого гIадин щолеб рагIулаян, букIунареб, щолареб жоялълъулги бицун, чияр бакI беццулев чи маххссароде ккун абулеб. Кициялълъул магIна буго - «Гьедин батани, гьениб хIамаги кIиго шагьиде щолеб батилахха», – ян абураб. kici bugo, doba riJada qayi uxu# bujuneb rafula, voba kibaligo qwarifan&inab $o zobogo fadin &oleb rafulayan, bujunareb, &olareb $oya:ulgi bicun, xiyar baj beCulew xi ma{Sarode Kun abuleb. kiciya:ul mafna bugo - «hedin batani, henib \amagi jigo ^ahide &oleb batila{a», - yan aburab. 6. Жагьилассул тIагIаталдасса гIалимчияссул макьу ххирияб. $ahilaSul TafataldaSa falimxiyaSul mapu {iriyab. 7. Жагьиллъиялдасса кIудияб мискинлъи гьечIеб. $ahil;iyaldaSa judiyab miskin;i hezeb. 8. Жагьилчи – беццав чи. $ahilxi - beCaw xi. 9. Жагьилчиясс лъай малълъун, гIалимчи вахъунарев. $ahilxiyaS ;ay ma:un, falimxi wa]unarew. 10. Жадул лIар гьекъезегIан, цIадул лIар гьекъей лълъикIаб. $adul /ar heqe#efan, `adul /ar heqey :ijab. 11. Жакъа букарараб бакI метер хъассуге. $aqa bukararab baj meter ]aSuge. 12. Жакъа гурони лъачIин, жиндасса жиндир цIцIар кIудияб букIун бугилан абурабила ХIажимурадицца. $aqa guroni ;azin, $indaSa $indir ~ar judiyab bujun bugilan aburabila \a$imuradiCa. ЗахIматаб ххалатаб нухги нахъа тун унев ХIажимурадилги гьессул муридазулги чуял ссваканила. РещтIине ссанагIатаб бакIги балагьун, гьез чуяздасса кьалал рахъанила, буртабиги ххарда тIамун, жалгоги реганила. Цадахъ босун букIараб квен-тIеххги тIагIун, ракъун-къечон ругел гьезул хIукму кканила, гIиял къавудеги ун, гIухьбузда квен гьаризе. Гьалмагъзаби жиндассаги ссвакарал гIадин рихьарав ХIажимурад живго анила гIухьбузухъе. Салам-каламалдасса ххадуб гьесс бицанила жив щивали, цинги гьаранила хъвезе цо куй кьеян. Киданиги ХIажимурад рихьичIел гIухьби гьев хIурул цIураб партал ретIарав, къечалълъ кIутIби чIучIарав гьоболассухъ щаклъигун ралагьанила. ЦIцIар рагIарав бахIарчи гьев ватиялда божичIел гIухьбузда кканила, ХIажимурадил машгьурлъиялдассан пайдаги босун, жал маххссараде кквезе вачIарав чи ватилин гьеван. Росун тIилалгун, тIаделъанила гьессде гIухьби. ХьвагIун квералгун тIад вуссарав ХIажимурадицца ккараб жо бицанила гьалмагъзабазда. Цинги вахъун гIухьбузухъе анила цо мурид. Гьесс абунила жив ХIажимурадицца витIарав чапар вугин, мурадги бугин ракъарал муридзабазе хъвезе куй бачин. ГIухьби гьессда божанила, муридассда ццебеги хъунила битIахъе хIамагIанаб куй. КъваригIелги тIубан, тIад вуссарав муридассда ХIажимурадицца абун буго - «Жакъа гурони лъачIо дида, дидасса дир цIцIар кIудияб букIин». #a\matab {alatab nu[gi na]a tun unew \a$imuradilgi heSul murida#ulgi xuyal Swakanila. re&Tine Sanafatab bajgi balahun, he# xuya#daSa palal ra]anila, burtabigi {arda Tamun, $algogi reganila. cada] bosun bujarab kwen-Te{gi Tafun, raqun-qexon rugel he#ul \ukmu Kanila, fiyal qawudegi un, fu%bu#da kwen hari#e. halmav#abi $indaSagi Swakaral fadin ri%araw \a$imurad $iwgo anila fu%bu#u]e. salam-kalamaldaSa {adub heS bucanila $iw &iwali, cingi haranila ]we#e co kuy peyan. kidanigi \a$imurad ri%izel fu%bi hew \urul `ural _artal reTaraw, qexa: juTbi zuzaraw hobolaSu] &ak;igun ralahanila. ~ar rafaraw ba\arxi hew watiyalda bo$izel fu%bu#da Kanila, \a$imuradil ma^hur;iyaldaSan _aydagi bosun, $al ma{Sarode Kwe#e wazaraw xi watilin hewan. rosun Tilalgun, Tade;anila heSde fu%bi. %wafun kweralgun Tad wuSaraw \a$imuradiCa Karab $o bicanila halmav#aba#da. cingi wa]un fu%bu#u]e anila co murid. heS abunila $iw \a$imuradiCa wiTaraw xa_ar wugin, muradgi bugin raqaral murid#aba#e ]we#e kuy baxin. fu%bi heSda bo$anila, muridaSda Cebegi ]unila biTa]e \amafanab kuy. qwarifelgi Tuban, Tad wuSaraw muridaSda \a$imuridiCa abun bugo - «$aqa guroni ;azo dida, didaSa dir ~ar judiyab bujin». 13. Жакъа гьабизе бегьулеб хIалтIи метералде тоге. $aqa habi#e behuleb \alTi meteralde toge. 14. Жакъа гьабизессеб метералде тIамуге. $aqa habi#eSeb meteralde Tamuge. 15. Жакъа гьабичIеб метералде батулареб. $aqa habixeb meteralde batulareb. 16. Жакъа дуе шагьи кьурасс метер духъа гъурущ батIа гьабулеб. $aqa duye ^ahi puraS meter du]a vuru& baTa habuleb. 17. Жакъа дур цIцIар балъго абизе кIоларесс метер тIатун абулеб. $aqa dur ~ar ba;go abi#e jolareS meter Tatun abuleb. 18. Жакъа кваназе кколеб метералде тейила, метер гьабизе кколеб жакъаго гьабейила. $aqa kwana#e Koleb meteralde teyila, meter habi#e Koleb $aqago habeyila. 19. Жакъа мун тIад велъарав метер дудаго тIад велъизе гурин. $aqa mun Tad we;araw meter dudago Tad we;i#e gurin. 20. Жакъа – цIцIалдохъан, метер – малълъухъан. $aqa - ~aldo]an, meter - ma:u]an. 21. Жакъа хвелел гIадин аххиратги гьабейила, кидаго хвеларел гIадин дуниялги гьабейила. $aqa [welel fadin a{iratgi habeyila, kidago [welarel fadin duniyalgi habeyila. 22. Жакъа херав чи вукIин дир гIайиб батанани, воре, заман аниги, нужго херлъизе чIчIоге. $aqa [eraw xi wujin dir fayib batanani, wore, #aman anigi, nu$go [er;i#e Zoge. 23. Жакъа хоно бикъарасс метер гIанкIуги бикъулеб, метер гIанкIу бикъарасс ссезе оцги бикъулеб. $aqa [ono biqaraS meter fanjugi biquleb, meter fanju biqaraS Se#e ocgi biquleb. 24. Жакъа щвараб жакъа кунев, метер щвараб метер кунев. $aqa &warab $aqa kunew, meter &warab meter kunew. 25. Жакъа шагьи бикъун, метер гъурущ бикъунила цIцIогьор вахъунев. $aqa ^ahi biqun, meter vuru& biqunila ~ohor wa]unew. 26. Жакъассеб какани, метериссеб бачIинчIого букIине бегьула. $aqaSeb kakani, meteriSeb bazinzogo bujine behula. 27. Жакъасселълъул жакъа бице, метерисселълъул метер бицине те. $aqaSe:ul $aqa bice, meteriSe:ul meter bicine te. 28. Жакъасселълъул рикъзи Аллагьасс жакъа кьолеб, метерисселълъул рикъзи метер кьолеб. $aqaSe:ul riq#i allahaS $aqa poleb, meteriSe:ul riq#i meter poleb. 29. Жал бурияб бацI лIугьинчIев, лIар ххечаб оц лIугьинчIев. $al buriyab ba` /uhinzew, /ar {exab oc /uhinzew. 30. Жалацца кквечев рачIчIалълъ кколаро. $alaCa Kwexew raZa: Kolaro. 31. Жалго гьоболассе гьабигIан квешал – гьоболлъухъ гурони, сордо баларел. $algo hobolaSe habifan kwe^al - hobol;u] guroni, sordo balarel. 32. Жалго гIезегIан лъималазе бищунго херал чагIи рокьулел, кIудиял гIейгун бищунго херал чагIи рихунел. $algo fe#efan ;imala#e bi&ungo [eral xafi ropulel, judiyal feygun bi&ungo [eral xafi ri[unel. 33. Жаниб тани – турулел, течIого бицани – ссурулел. $anib tani - turulel, tezogo bicani - Surulel. 34. Жанибе пударичIо, къватIибе бадаричIо, дицца лъимал кин хьихьилел? $anibe _udarizo, qwaTibe badarizo, diCa ;imal kin %i%ilel? Абиялълъ бицунеб буго тIабигIаталълъул. Ххасел чIчIовулI пуй-чIваялги рахъинчIони, аххиралда гIазабиги рачIони, хурги цIун бачIунареб меххалълъ, жинцца лъимал киндай хьихьилаян зигардулей йиго бессдалазул ургъел чIварай эбел. abiya: bicuneb bugo Tabifata:ul. {asel Zowu/ _uy-zwayalgi ra]inzoni, a{iralda fa#abigi razoni, [urgi `un bazunareb me{a:, $inCa ;imal kinday %i%ilayan #igarduley yigo beSdala#ul urvel zwaray ebel. 35. Жаниб тIагъур гьечIеб тIадтIагъур гIадав, жаниб гъвар-гъвар гьечIеб царгъил тIи гIадав. $anib Tavur hezeb TadTavur fadaw, $anib vwar-vwar hezeb carvil Ti fadaw. 36. Жаниве вачIунелълъул – нилIерав, къватIиве унелълъул – чиярав. $aniwe wazune:ul - ni/eraw, qwaTiwe une:ul - xiyaraw. 37. Жанир рукIун – рукъ чIунтарал, рокъор рукIун – хур чIунтарал. $anir rujun - ruq zuntaral, roqor rujun - [ur zuntaral. 38. Жанир херлъаги, хвезе кватIаги. $anir [er;agi, [we#e kwaTagi. 39. Жанисса гьодорав – гьаракь кIудияв. $aniSa hodoraw - harap judiyaw. 40. Жаниссан бан билълъунареб оц къватIиссан банги билълъунареб. $aniSan ban bi:unareb oc qwaTiSan bangi bi:unareb. 41. Жаниссан хIал хъубав гьалмагъ гьуссун тIамураб гьоялдассаги квешавила. $aniSan \al ]ubaw halmav huSun Tamurab hoyaldaSagi kwe^awila. 42. ЖахIда бугев чияссдасса ццидалаб цигицин лълъикIила. $a\da bugew xiyaSdaSa Cidalab cigicin :ijila. 43. ЖахIда лъабго жоялълъе букIине бегьула, Аллагьассе лагълъи гьабиялълъулI, ссадакъа кьеялълъулI, чияссе гIакълу кьеялълъулI. $a\da ;abgo $oya:e bujine behula, allahaSe lav;i habiya:u/, Sadaqa peya:u/, xiyaSe faqlu peya:u/. 44. ЖахIда рекIел загьруйила. $a\da rejel #ahruyila. 45. ЖахIдачияссе кидаго рахIат букIунареб. $a\daxiyaSe kidago ra\at bujunareb. 46. Жиб жакъа гурони аниб букIинчIилан абурабила хIамицца, жакъа гурони жибги тIаде ккечIилан абурабила бацIицца. $ib $aqa guroni anib bujinzilan aburabila \amiCa, $aqa guroni $ibgi Tade Kezilan aburabila ba`iCa. 47. Жибго гъагъадунила гъадицца бусен тIатинабулеб. $ibgo vavadunila vadiCa busen Tatinabuleb. 48. Жибго гьитIин – гьунар кIодо. $ibgo hiTin - hunar jodo. 49. Жибго гьитIинаб бугониги, цIцIунцIцIраялълъ ракь гьобогьуна. $iwgo hiTinab bugonigi, ~un~raya: rap hobohuna. 50. Жибго хIама бугониги, тIенкел чол гIадинаб бихьула. $ibgo \ama bugonigi, Tenkel xol fadinab bi%ula. 51. Жиб-жиб рагIиялълъул цIцIайи букIунеб. $ib-$ib rafiya:ul ~ayi bujuneb. 52. Жиб-жиб росулI гьобол лълъикIав, жиб-жиб магъилI хур лълъикIаб. $ib-$ib rosu/ hobol :ijaw, $ib-$ib mavi/ [ur :ijab. 53. Жибго-жибго бекеризе биччани, бекерун къолеб чуги батулареб, живго бицине виччани, гIайиб бугев чиги ватуларев. $ibgo-$ibgo bekeri#e biXani, bekerun qoleb xugi batulareb, $iwgo bicine wiXani, fayib bugew xigi watularew. 54. Жив анивги лъалев ватанилан абурабила ичичIалиссесс. $iw aniwgi ;alew watanilan aburabila ixizaliSeS. 55. Жив, учузаб жо босизегIан, бечедав чи гурилан абулебила жугьтIицца. $iw, uxu#ab $o bosi#efan, bexedaw xi gurilan abulebila $uhTiCa. 56. Живго веццулев – ахIмакъ, лъимал реццулев – гIабдал. $iwgo weCulew - a\maq, ;imal reCulew - fabdal. 57. Живго веццулев – цоцIцIул гIабдал, лъимал реццулев – кIицIцIул гIабдал. $iwgo weCulew - co~ul fabdal, ;imal reCulew - ji~ul fabdal. 58. Живго вокьизавулевги – живго, живго рихинавулевги – живго. $iwgo wopi#awulewgi - $iwgo, $iwgo ri[inawulewgi - $iwgo. 59. Живго – гьанив, ракI – магIарда. $iwgo - haniw, raj - mafarda. 60. Живго гъанкъизе гъветIги берцинаб бищулебила. $iwgo vanqi#e vweTgi bercinab bi&ulebila. 61. Жиндирго гурони ургъел гьабуларев вацц – вацц кколаро. $indirgo guroni urvel habularew waC - waC Kolaro. 62. Живго гьитIин – гIамал кIодо. $iwgo hiTin - famal jodo. 63. Живго гьоболлъухъ ккечIессда гьоболассул къимат лъалареб. $iwgo hobol;u] KezeSda hobolaSul qimat ;alareb. 64. Живго гIакъиллъун вихьи гIакъилассул иш гуро. $iwgo faqil;un wi%i faqilaSul i^ guro. 65. Живго гIодов ккарав гIодуларев. $iwgo fodow Karaw fodularew. 66. Живго – гIодов, ххиялал – зодор. $iwgo - fodow, {iyalal - #odor. 67. Живго гIодовегIан гьавурав гIадамаз кIодо гьавула. $iwgo fodowefan hawuraw fadama# jodo hawula. 68. Живго гIорцIцIарассда цогидалги гIорцIцIун ругилан кколелила. $iwgo for~araSda cogidalgi for~un rugilan Kolelila. 69. Живго жиндаго вихьуларессе вихьизавизе чи къваригIунев. $iwgo $indago wi%ulareSe wi%i#awi#e xi qwarifunew. 70. Живго жиндаго гIадин, чи лъаларевила. $iwgo $indago fadin, xi ;alarewila. 71. Живго жиндаго рихарав чияеги вокьуларев. $iwgo $indago ri[araw xiyaye wopularew. 72. Живго жиндассаго нечоларев чияссул пайда гьечIебила. $iwgo $indaSago nexolarew xiyaSul _ayda hezebila. 73. Живго жиндиего гIейги гIабдалассул иш буго. $iwgo $indiyego feygi fabdalaSul i^ bugo. 74. Живго жиндиего гIурав гIадамазе басралъула. $iwgo $indiyego furaw fadama#e basra;ula. 75. Живго камилав гьечIесс чи камил гьавиларо, беццав чиясс нух малълъун, нухда витIун ккеларо. $iwgo kamilaw hezeS xi kamil hawilaro, beCaw xiyaS nu[ ma:un, nu[da wiTun Kelaro. 76. Живго квешасс чи какула, чехь квешасс квен какула. $iwgo kwe^aS xi kakula, xe% kwe^aS kwen kakula. 77. Живго кIодо гьавулевги – живго, живго инжит гьавулевги – живго. $iwgo jodo hawulewgi - $iwgo, $iwgo in$it hawulewgi - $iwgo. 78. Живго нацIцIицца хварав, боцIцIи чияцца кварав. $iwgo na~iCa [waraw, bo~i xiyaCa kwaraw. 79. Живго ричIулеб кIул кIалила. $iwgo rizuleb jul jalila. 80. Живго хвелалде лъималазухъе боцIцIи кьурассда оцол лIар чохьолI къагийила. $iwgo [welalde ;imala#u]e bo~i puraSda ocol /ar xo%o/ qagiyila. Цо чиясс живго хвелалдего жиндир бугеб бечелъи-боцIцIи, лъималазда гьоркьоб бикьун, кколессе кколеб жо кодобе кьун букIун буго. Инссудассан щолеб жоялде жидер тIокIаб хьул гьечIел лъималаз гьев цIакъ язихъго тун вуго. Чара хварав эмен ургъун вуго гьадинаб хIилаялде. Гьесс балагьун буго кIудияб оцол лIар. Лъун буго щулияб гъанссиниб. Цинги, цо-цоккун лъабавго васги ахIун, щивассда балъго абун буго - «Дие мун киназдассаго вокьула. Дир гьаб гъанссиниб буго ххасс гьабун дуе кьезе цIунараб ххазина. Дун хвараб меххалълъ гьеб, лълъидаго лъазе течIого, дуего босе». Гьелдасса нахъе лъималазда гьоркьоб гьессул хIурмат цIцIикIкIун буго, цоцалълъ къаццандун, цIакъго лълъикI хьихьун вуго. Хун вуго эмен, рортун руго васал «балъгояб ххазина» босизе. Оцол лIаралда тIад инссуцца хъван ратун руго кицилъун ххутIарал гьал хъачIал рагIаби. co xiyaS $iwgo [welaldego $indir bugeb bexe;i-bo~i, ;imala#da horpob bipun, :oleSe Koleb $o kodobe pun bujun bugo. inSudaSan &oleb $oyalde $ider Tojab %ul hezel ;imala# hew `aq ya#i]go tun wugo. xara [waraw emen urvun wugo hadinab \ilayalde. heS balahun bugo judiyab ocol /ar. ;un bugo &uliyab vanSinib. cingi, co-co Kun ;abawgo wasgi a\un, &iwaSda ba;go abun bugo - «diye kina#daSago wopula. dir hab vanSinib bugo {aS habun duye pe#e `unarab {a#ina. dun [warab me{a: heb, :idago ;a#e tezogo, duyego bose». heldaSa na]e ;imala#da horpob heSul \urmat ~iJun bugo, coca: qaCandun, `aqgo :ij %i%un wugo, [un wugo emen, rortun rugo wasal «ba;goyab {a#ina» bosi#e. ocol /aralda Tad inSuCa ]wan ratun rugo kici;un {uTaral hal ]azal rafabi. 81. Живго хIалихьатасс чу какулеб, чу хIалихьатасс бо какулеб. $iwgo \ali%ataS xu kakuleb, xu \ali%ataS bo kakuleb. 82. Живго – хIуртIа, гIамал кIодолъи – зодоб. $iwgo - \urTa, famal jodo;i - #odob. 83. Живго цохIо сапаралде унессул берал мугъалда нахъаги рукIине ккола. $iwgo co\o sa_aralde uneSul beral muvalde na]agi rujine Kola. 84. Живго чадил багьаяв гьечIев – рагIи чодул багьаяв. $iwgo xadil bahayaw hezew - rafi xodul bahayaw. 85. Живго чорокасс чи вацIцIад гьавуларев. $iwgo xorokaS xi wa~ad hawularew. 86. Живго эмен лIугьинчIого, инссул къимат лъалареб. $iwgo emen /uhinzogo, inSul qimat ;alareb. 87. Жигар бахъарассе жо камулареб. $iwgo ba]araSe $o kamulareb. 88. Жигар – гIолохъанлъиялда, гIакълу – санада. $igar - folo]an;iyalda, faqlu - sanada. 89. Жеги раса-цIцIалкIу – магIида. $egi rasa-~alju - mafida. Гьаб кициялълъул магIна буго, цIияй нусалълъул хIал гьелълъ раса-цIцIалкIу хIалтIизабураб меххалълъ лъалин, жеги къо радалго бугилан абураб. hab kiciya:ul mafna bugo, `iyay nusa:ul \al he: rasa-~alju \alTi#aburab me{a: ;alin, $egi qo radalgo bugilan aburab. 90. Жидедаго гIайиб ккедал, лъимал гIодуларел. $idedago fayib Kedal, ;imal fodularel. 91. Жийго еццун, гIорцIцIуларей, гIадамал какун, чIалгIунарей. $iygo yeCun, fir~ularey, fadamal kakun, zalfunarey. 92. Жийго нуслъун йикIаго якьад рихарай, жийго якьадлъун йикIаго нус рихарай. $iygo nus;un yijago yapad ri[aray, $iygo yapad;un yijago nus ri[aray. 93. Жинда бугеб рухI бихьунила хIанчIчIидасса би баккулеб. $inda bugeb ru\ bi%unila \anZidaSa bi baKuleb. 94. Жинда гIемерал бакънал рачине лъалаанилан абурабила къоркъоцца, кIалдибе лълъим бачIун, квалквал кколаребани. $inda femeral baqnal raxine ;alaanilan aburabila qorqoCa, jaldibe :im bazun, kwalkwal Kolarebani. 95. Жинда жаниб бугеб черхх чухъида лълъикI лъала. $inda $anib bugeb xer{ xu]ida :ij ;ala. 96. Жинда кинабго лъалилан щибниги лъаларев ахIдолевила. $inda kinabgo ;alilan &ibnigi ;alarew a\dolewila. 97. Жинда рекъараб гIетI тIинкIичIони, богIол мугь тIирщулареб. $inda reqarab feT Tinjizoni, bofol muh Tir&ulareb. 98. Жиндаго бугеб нацIцI бихьуларев, чияда бугеб тIигьа гIадлъарав. $indago bugeb na~ bi%ularew, xiyada bugeb Tiha fad;araw. 99. Жиндаго маххщел гьечIеблъи лъаларев «устарги» хваги, жиндаго гIакълу гьечIеблъи лъалерев «гIакъилги» хваги. $indago ma{&el hezeb;i ;alarew «ustargi» [wagi, $indago faqlu hezeb;i ;alarew «faqilgi» [wagi. 100. Жиндагоги лъаларев, лъалареблъиги лъаларев – кIирекIарав жагьилчи. $indagogi ;alarew, ;alareb;igi ;alarew - jirejaraw $ahilxi. 101. Жиндагоги лъалев, лъалесс малълъарабги босулев – гIакъил, жиндагоги лъаларев, лъалесс малълъарабги босулев – цIцIодор, жиндагоги лъаларев, лъалесс малълъарабги босуларев – гIабдал. $indagogi ;alew, ;aleS ma:arabgi bosulew - faqil, $indagogi ;alarew, ;aleS ma:arabgi bosulew - ~odor, $indagogi ;alarew, ;aleS ma:arabgi bosularew - fabdal. 102. Жиндагоги лъаларев, лъалез малълъарабги босуларев. $indagogi ;alarew, ;ale# ma:arabgi bosularew. 103. Жиндассаго тIутIал рачахъуларесс чиядасса гьаби рачахъиларо. $indaSago TuTal raxa]ulareS xiyadaSa habi raxa]ilaro. 104. Жиндего ккараб меххалълъ – чулъун, чияде ккараб меххалълъ – хIамалъун. $indego Karab me{a: - xu;un, xiyade Karab me{a: - \ama;un. 105. Жиндие бокьулареб жо чияе гьабуларев чи – гьеле бищунго лълъикIав чи. $indiye bopulareb $o xiyaye habularew xi - hele bi&ungo :ijaw xi. 106. Жиндиего гьабураб лълъикIлъи лъаларессда гьеб лъазабуни, лъабго бессдал лъималазе гурде гьабурабгIан кири букIунебила. $indiyego haburab :ij;i ;arareSda heb ;a#abuni, ;abgo beSdal ;imala#e gurde haburabfan kiri bujunebila. 107. Жиндие гьабураб хIурмат лъалареб жо – хIамайила. $indiye haburab \urmat ;alareb $o - \amayila. 108. Жиндие как баян – Аллагь, рузманалде унгеян – илбис. $indiye kak bayan - allah, ru#manalde ungeyan - ilbis. 109. Жиндие квешлъи гьабурав гьойдацин кIочонарев. $indiye kwe^;i haburaw hoydacin joxonarew. 110. Жиндиего бокьараб жоялълъе нух дибирасс бокьаралълъусса балагьулеб. $indiyego boparab $oya:e nu[ dibiraS bopara:uSa balahuleb. 111. Жиндиего – гьакинух, цогидазе – гIонкIкIонух. $indiyego - hakinu[, cogida#e - fonJonu[. Цо мискинчияссулги росдал дибирассулги хурзал цоцада асскIор рукIанила. Цо къоялълъ хуриве арав дибирассда мискинчи вихьанила гIанххрида ганчIал речIчIулев. «Щай, гьудул, дуцца Аллагьасс бижараб рухIчIаголъи чIвалеб?» – ан мискинчияссде гIайибал гьаризе лIугьанила дибир. «ЧIвачIого кин гьаб телеб, хур кванан лIугIизабулеб буго», – ян мискинчияссги абунила. ГIемер заман иналдего, гIанххвара мискинчияссул хуриссан дибирассул хурибеххун бекерун анила. Гьеб бихьарав дибирасс - «Гьаб малгIун кибе!» – янги абун, речIчIараб ганчIицца чIван рехханила гIанххвара. - Уябги букIун буго, – ян абунила мискинчиясс, – «Жиндиего – гьакинух, цогидазе – гIонкIкIонух», – ан абураб кици. co miskinxiyaSulgi rosdal dibiraSulgi [ur#al cocada aSjor rujanila. co qoya: [uriwe araw dibiraSda miskinxi wi%anila fan{rida ganzal reZulew. «&ay, hudul, duCa allahaS bi$arab ru\zago;i zwaleb?» – an miskinxiyaSde fayibal hari#e /uhanila dibir. «zwazago kin hab teleb, [ur kwanan /ufi#abuleb bugo», – yan miskinxiyaSgi abunila. femer #aman inaldego, fan{wara miskinxiyaSul [uriSan dibiraSul [uribe{un bekerun anila. heb bi%araw dibiraS - «hab malfun kibe!» – yangi abun, reZarab ganziCa zwan re{anila fan{wara. - uyabgi bujun bugo, – yan abunila miskinxiyaS, – «$indiyego – hakinu[, cogida#e – fonJonu[», – an aburab kici. 112. Жиндиего гьечIеб гIакълу чияе кьолев «гIакъил» – жиндиего гIадлу гьабуларев хIаким. $indiyego hezeb faqlu xiyaye polew «faqil» – $indiyego fadlu habularew \akim. 113. Жиндиего гьоцIцIо гьабулеб тIалил на – гьабураб чIчIикIулеб кьужна. $indiyego ho~o habuleb Talil na – haburab Zijuleb pu$na. 114. Жиндиего жо къваригIараб меххалълъ – гьа-гьа-гьа! Нахъе кьезе ккараб меххалълъ – гьи-гьи-гьи! $indiyego $o qwarifarab me{a: – ha-ha-ha! na]e pe#e Karab me{a: – hi-hi-hi! 115. Жиндиего муч гурев, чияе хьутI гурев. $indiyego mux gurew, xiyaye %uT gurew. 116. Жиндиего чед гурев, чидае гурга гурев. $indiyego xed gurew, xidaye gurga gurew. 117. Жиндиего чед гьабуларесс чияе гурга гьабуларо. $indiyego xed habulareS xiyaye gurga habularo. 118. Жинди-жиндир цо-цо пиша букIунебила. $indi-$indir co-co _i^a bujunebila. Къверкъги гIанкъраги цадахъ гIумру гьабулел рукIанила. Цо нухалълъ гьазул хIукму кканила, гIорги бахун, дореххун ине. - Мунни лълъедон инин, дицца щиб гьабилеб? – ан ургъел чIванила гIанкъраялда. - Расги ургъел чIваге, дицца баччила мун, - ан абунила къоркъоцца. ГIорбакьулIе щвейгун, гIанкъраялълъ къоркъода ххеч къазабунила. Дуцца гьабулеб жо щиб?! – ан гьаракь борчIанила къоркъол. - Гьаб бугохха дир пиша! – ян абунила гIанкъраялълъ. - Дир пиша гьабги буго! – янги абун, къверкъ гIурул тIинде анила. qwerqgi fanqragi cada] fumru habulel rujanila. co nu[a: ha#ul \ukmu Kanila, forgi ba[un, dore{un ine. - munni :edon inin, diCa &ib habileb? – an urvel zwanila fanqrayalda. - rasgi urvel zwage, diCa baXila mun, - an abunila qorqoCa. forbapu/e &weygun, fanqraya: qorqoda {ex qa#abunila. duCa habuleb $o &ib?! – an harap borzanila qorqol. - hab bugo{a dir _i^a! – yan abunila fanqraya:. - dir _i^a habgi bugo! – yangi abun, qwerq furul Tinde anila. 119. ЖиндилI бахIарчилъи гьечIев рагъде унарев. $indi/ ba\arxi;i hezew ravde unarew. 120. Жиндир гIакълуялда рекъонила чи витIарав вукIунев (Дур гIакълуялда рекъон мун витIарав). $indir faqluyalda reqonila xi wiTaraw wujunew (dur faqluyalda reqon mun wiTaraw). 121. Жиндир заманалда гьабичIеб жо – кидаго гьабичIеб жо. $indir #amanalda habizeb $o - kidago habizeb $o. 122. Жиндир заманалда бубудичIогойила баси гIорода бараб. $indir #amanalda bubudizogoyila basi foroda barab. 123. Жиндир заманалда носоцца къотIичIеб нахъа гIощтIоцца къотIизе кколеб. $indir #amanalda nosoCa qoTizeb na]a fo&ToCa qoTi#e Koleb. 124. Жиндирабго баххчун, чияраб гьурщун. $indirabgo ba{xun, xiyarab hur&un. 125. Жиндирго гъалатIазе мукIурлъиги – кIудияб бахIарчилъи. $indirgo valaTa#e mujur;i - judiyab ba\arxi;i. 126. Жиндирго рукIниб гIанкIкIги – бахIарчи, рукъалълъул кIалтIа хIелекоги – бахIарчи. $indirgo rujnib fanJgi - ba\arxi, ruqa:ul jalTa \elekogi - ba\arxi. 127. Жиндир рукъалълъе квешав чияе лълъикIлъуларо. $indir ruqa:e kwe^aw xiyaye :ij;ularo. 128. Жиндирабго ккун чIчIарав гIадамаз рикIкIунаро. $indirabgo Kun Zaraw fadama# riJunaro. 129. Жиндирабго чехьалълъ кварав, чияраб бералълъ кварав. $indirabgo xe%a: kwaraw, xiyarab bera: kwaraw. 130. Жиндирго бадибе унеб чIалу бихьуларев, чияр бадибе унеб рас бихьулев. $indirgo badibe uneb zalu bi%ularew, xiyar badibe uneb ras bi%ulew. 131. Жиндирго бетIералълъул гIакълу – жиндирго рукъалълъул ххан. $indirgo beTara:ul faqlu - $indirgo ruqa:ul {an. 132. Жиндирго боцIцIиялълъул хIал бетIергьанчияссда лълъикI лъала. $indirgo bo~iya:ul \al beTerhanxiyaSda :ij ;ala. 133. Жиндирго гъванща бихьаниги, жиндирго гIамал бихьуларебила. $indirgo vwan&a bi%anigi, $indirgo famal bi%ularebila. 134. Жиндирго гIагIа жинццагойила бацIцIине кколеб. $indirgo fafa $inCagoyila ba~ine Koleb. 135. Жиндирго гIакълуялда божун хьвадарав нахъа пашманлъула. $indirgo faqluyalda bo$un %wadaraw na]a _a^man;ula. 136. Жиндирго гIамал бугев чияда божуларев. $indirgo famal bugew xiyada bo$ularew. 137. Жиндирго гIамал – месед, чияр гIамал – карпит. $indirgo famal - mesed, xiyar famal - kar_it. 138. Жиндирго захIматалдалъун щвараб шагьи чияр захIматалдалъун щвараб гъурщидасса кIудияб. $indirgo #a\matalda;un &warab ^ahi xiyar #a\matalda;un &warab vur&idaSa judiyab. ВукIанила эбел-инссул рахIмат кванан ругьунав, жойил къимат гьечIев цо вас. Инссуе бокьун букIана вас захIматалде ругьун гьавизе. Инссуцца васассда лъазабун буго, мунго хIалтIун балагьичIони, жинцца дуе я квен, я ретIел кьеларилан. Эбелалълъени бокьун букIчIо гьев хIалтIизе ругьунлъизавизе. Гьелълъ вас къватIиве витIун вуго, кваназе квенги кьун, кодобе гIарацги кьун. Бакъанида гьеб гIарац, «хIалтIун щвараб бугилан», инссухъе кьеянги малълъун буго. ВачIун вуго вас рокъове. - Кив вукIарав? - ХIалтIулев вукIана. Гьаб гIарацги щванахха, дада. - Мун хIалтIун щвараб гIарацалде ккарав чи гуро дун. Диени мун хIалтIизе бокьун буго, – янги абун, инссуцца гьеб гIарац цIадабе реххун буго. Реххани реххун букIаян, васассги щибго жо абун гьечIо. Гьединал хIилабаз “эмен гуккулаго”, ун буго цо анкь. Цинги эбелалълъ васассда абун буго. - НилIер къойилго цIадабе базе гIарацги гьечIо, дир вас, хIалтIизегIаги хIалтIе мун. ХIалтIун вуго вас. ХIалтIун щвараб дагьа-макъабго гIарацги инссухъе кьун буго. Инссуцца гьебги цIадабе реххулеб букIун буго. Цо къоялълъ вас инссул квералда ххурххун вуго. Жинда хIалхьезегIан гIакъубаги бихьун щвараб гIарац цIадабе щай реххулебан чIчIун вуго. Инссуцца абун буго. - Гьедин, гIакъубаги бихьунхха, дир вас, диеги гIарац щолеб! wujanila ebel-inSul ra\mat kwanan ruhunaw, $oyil qimat hezew co was. inSuye bopun bujana was #a\matalde ruhun hawi#e. inSuCa wasaSda ;a#abun bugo, mungo \alTun balahizoni, $inCa duye ya kwen, ya reTel pelarilan. ebela:eni bopun bujzo hew \alTi#e ruhun;i#awi#e. he: was qwaTiwe wiTun wugo, kwana#e kwengi pun, kodobe faracgi pun. baqanida heb farac, «\alTun &warab bugilan», inSu]e peyangi ma:un bugo. wazun wugo was roqowe. - kiw wujaraw? - \alTulew wujana. hab faracgi &wana{a, dada. - mun \alTun &warab faracalde Karaw xi guro dun. diyeni mun \alTi#e bopun bugo, – yangi abun, inSuCa heb farac `adabe re{un bugo. re{ani re{un bujayan, wasaSgi &ibgo $o abun hezo. hedinal \ilaba# “emen guKulago”, un bugo co anp. Cingi ebela: wasaSda abun bugo. - ni/er qoyilgo `adabe ba#e faracgi hezo, dir was, \alTi#efagi \alTe mun. H\alTun wugo was. \alTun &warab daha-maqabgo faracgi inSu]e pun bugo. inSuCa hebgi `adabe re{uleb bujun bugo. co qoya: qas inSul kweralda {ur{un wugo. $inda \al%e#efan faqubagi bi%un &warab farac `adabe &ay re{uleban Zun wugo. inSuCa abun bugo. - hedin, faqubagi bi%un{a, dir was, diyegi farac &oleb! 139. Жиндирго къвачIа баччуларесс чияр гьир баччулареб. $indirgo qwaza baXulareS xiyar hir baXulareb. 140. Жиндирго лъимал берцин рихьанищ – хвана хIалтIи! $indirgo ;imal bercin ri%ani& - [wana \alTi! 141. Жиндирго малъаз гIадин, мугъ хъассуларо. $indirgo ma;a# fadin, muv ]aSularo. 142. Жиндирго рагIи ккун чIчIарав гIадамаз рикIкIунаро. $indirgo rafi Kun Zaraw fadama# riJunaro. 143. Жиндирго ракь – чохьол эбел, чияр ракь – бессдал эбел. $indirgo rap - xo%ol ebel, xiyar rap - beSdal ebel. 144. Жиндирго рокъоб къадазги кумек гьабулеб. $indirgo roqob qada#gi kumek habuleb. 145. Жиндирго рокъобе гирулеб гьецIо тIадагьабила. $indirgo roqobe giruleb he`o Tadahabila. 146. Жиндирго рокъов – гIуцIцIарухъан, чияр рокъов – чумартухъан. $indirgo roqow - fu~aru]an, xiyar roqow - xumartu]an. 147. Жиндирго рокъов кинавго чи – ххан. $indirgo roqow kinawgo xi - {an. 148. Жиндирго черххалълъе гIакълу гьечIев «гIакъилассдассаги» цIунаги, жиндирго рукъалълъе гIадлу гьечIев «гIадилассдассаги» цIунаги. $indirgo xer{a:e faqlu hezew «faqilaSdaSagi» `unigi, $indirgo ruqa:e fadlu hezew «fadilaSdaSagi» `unagi. 149. Жиндирго чорххолI гьечIеб чиясс босулареб. $indirgo xor{o/ hezeb xiyaS bosulareb. 150. Жиндиргояб баххчун, чияраб гьурщун. $indirgoyab ba{xun, xiyarab hur&un. 151. Жини гIадин, хъалалъанги вукIунге, лIини гIадин, гьаналIанги вукIунге. $ini fadin, ]ala;angi wujunge, /ini fadin, hana/angi wujunge. 152. Жинццаго бицунеб – кинабго цIакъаб, чияцца бицунеб – кинабго квешаб. $inCago bicuneb - kinabgo `aqab, xiyaCa bicuneb - kinabgo kwe^ab. 153. Жинццаго бухъаралълъуве живго кколевила. $inCago bu]ara:uwe $iwgo Kolewila. Хханассул вукIаравила кIиго вас. Эбел-инссуе цIакъ вокьулев вукIаравила гьитIинав вас. КIудияв дагьав нахъе-ццеве цулев вукIаравила. Гьеб квеш букIарав кIудияв вацц ургъаравила, щиб гьабунидай эбел-инссуда гьитIинав вас рихинавизе кIвелаян. Цо къоялълъ вилълъаравила гьев инссуда асскIове, гьабурабила мацIцI. Дур гьитIинав васасс мун какулила, эмен. Дур кIалдиссан рокьукъаб махI чIвалилан гаргадулев вугила гьев. Инссуда асскIовегIан къазе, гьумер буссинабизе бегьуларилан гаргадулев вугила гьев бахьикъос. Жиндани, цIакъ берцинаб гурони, кинаб бугониги махI дудассан чIвачIила. {anaSul wujarawila jigo was. ebel-inSuye `aq wopulew wujarawila hiTinaw was. judiyaw dahaw na]e-Cewe culew wujarawila. heb kwe^ bu%araw judiyaw waC urvaravila, &ib habuniday ebel-inSuda hiTinaw was ri[inawi#e jwelayan. co qoya: wi:arawila hew inSuda aSjowe, haburabila ma~. dur hiTinaw wasaS mun kakulila, emen. dur jaldiSan ropuqab ma\ zwalilan gargadulew wugila hew. inSuda aSjowefan qa#e, humer buSinabi#e behularilan gargadulew wugila hew ba%iqos. $indani, `aq bercinab guroni, kinab bugonigi ma\ dudaSan zwazila. - ЛълъикI буго, дир вас, баркала! Метер гьабила дицца гьессулгун гара-чIвари. Мун ине бегьила, – ян абунила инссуцца. Инссухъе ахIилалде кIудияв ваццасс гьитIинассда гIезегIанго ражихIалаб квен кваназабунила. АхIанила инссуцца гьитIинав вас жиндихъего. Вугила эмен, понцIораб рахълъен гIадин, бахъун ццингун, таххбакIида гIодов чIчIун. Берал ругила цIадул цIун. «Гьанив дида ццеве чIчIа! – ян буюранила инссуцца. Гъоркьгоги ццин бахъун вугев эмен, жиндассан ражидул махI чIвани, дагьавги ццидаххинилан, вас нахъе-нахъе къалев вукIанила. Хханасс пикру гьабунила, валлагьин, кIудияв васасс бицараб жо битIараб батилин, гуревани гьав жинда асскIовегIан къаларого вукIинароанилан. Цинги гьев, щакъи-къаламги кодобе босун, хъвадаризе лIугьанила. - :ij bugo, dir was, barkala! meter habila diCa heSulgun gara-zwari. mun ine behila, – yan abunila inSuCa. inSu]e a\ilalde judiyaw waCaS hiTinaSda fefefango ra$i\alab kwen kwana#abunila. a\anila inSuCa hiTinaw was $indi]ego. wugila emen, _on`orab ra];en fadin, ba]un Cingun, ta{bajida fodow Zun. beral rugila `adul `un. «haniw dida Cewe Za! – yan buyuranila inSuCa. vorpgogi Cin ba]un wugew emen, $indaSan ra$idul ma\ zwani, dahawgi Cida{inilan, was na]e-na]e qalew wujanila. {anaS _ikru habunila, walahin, judiyaw wasaS bicarab $o biTarab batilin, gurewani haw $inda aSjowefan qalarogo wujinaroanilan. cingi hew, &aqi-qalamgi kodobe bosun, ]wadari#e /uhanila. - Ма, гьаб кагъатги босун, мун вазирассухъе а! – ян буюранила хханасс. Гьеб кагътида хъван букIарабила - «Гьаб кагъат босун вачIарав чи, щив гьев вугониги, чIвай!» – ян. Инссул тIадкъай тIубазе унев гьитIинав ваццассда, гьойда данде гIанкIкI гIадин, данде ккаравила кIудияв вацц. ЦIеххарабила киве унев вугевилан. Бицарабила гьитIинассги инссуцца вазирассухъе кагъат босун витIун унев вугилан. Инссуда живго берцин вихьизелъун, жинцца ххеххго тIубалин гьеб къваригIелилан, гьитIинав ваццассухъа бахъараб кагъатги босун, кIудияв вас вазирассухъе анила. Гьениве щун сагIаталдассан вазирасс гьессул бетIерги къотIарабила. «Ургъун гьагIде», – ян жиндирго хIамида малълъарав игьалиссессдагIан гIакълу гьечIев хханассда нахъа лъарабила кинабго. Бухъаралълъуве бухъарав кколевлъи, горбода гIащтIи лъураб меххалълъ, бичIчIарабила хханассул васассдаги. - ma, hab kavatgi bosun, mun wa#iraSu]e a! – yan buyuranila {anaS. heb kavtida ]wan bujarabila - «hab kavat bosun wazaraw xi, &iw hew wugonigi, zway!» – yan. inSul Tadqay Tuba#e unew hiTinaw waCaSda, hoyda dande fanJ fadin, dande Karawila judiyaw waC. `e{arabila kiwe unew wugewilan. bicarabila hiTinaSgi inSuCa wa#iraSu]e kavat bosun wiTun unew wugilan. inSuda $iwgo bercin wi%i#e;un, $inCa {e{go Tubalin heb qwarifelilan, hiTinaw waCaSu]a ba]arab kavatgi bosun, judiyaw was wa#iraSu]e anila. heniwe &un safataldaSan wa#iraS heSul beTergi qoTarabila. «urvun hafde», – yan $indirgo \amida ma:araw ihaliSeSdafan faqlu hezew {anaSda na]a ;arabila kinabgo. bu]ara:uwe bu]araw Kolew;i, gorboda fa&Ti ;urab me{a:, biZarabila {anaSul wasaSdagi. 154. Жинццаго веццарав чияцца какула. $inCago weCaraw xiyaCa kakula. 155. Жинццаго гьабураб жоялълъул дибирассе хIакъ букIунареб. $inCago haburab $oya:ul dibiraSe \aq bujunareb. 156. Жинццаго квани чехь унтулев, чияцца квани мугъ унтулев. $inCago kwani xe% untulew, xiyaCa kwani muv untulew. 157. Жинццаго квен кунев, кваницца живго кунев. $inCago kwen kunew, kwaniCa $iwgo kunew. 158. Жинццаго цIуничIеб къадру чияца цIунулареб. $inCago `unizeb qadru xiyaCa `unulareb. 159. Жинццагоги гьабулев, жиндиеги гьабулев. $inCagogi habulew, $indiyego habulew. 160. Жинццагоги кунареб, кунелълъеги биччалареб. $inCagogi kunareb, kune:egi biXalareb. 161. Жинцца-жинцца жиндирго гIагIа бацIцIунила рацIцIалъи лIугьунеб. $inCa-$inCa $indirgo fafa ba~unila ra~a;i /uhuneb. Мунагьал чураяв дир инссуда рагIун буго пуланав вехьассул цIакъ рацIцIа-ракъалъи цIунараб къайи-ссвери бугилан. Гьесс пикру гьабун буго, кинила гьеб вехьассул къайи-ссвериялда рацIцIалъи букIунеб? РацIцIалъи букIине бегьилила хъулухъчияссул рокъоб. Кин букIаниги, вехьассул лъималги цIцIалдокIанир цIцIалулел рукIун, багьанаги щун, эмен, цIцIалдокIаналълъул бетIер, гьезул бакIалде ун вуго. Рукъалълъул бетIергьан ватун вуго, гъансситода ццеве гIодовги чIчIун, эргъахъ (вехьассул тIил) къачIалев. Салам-каламалдасса, ххабар-кIалалдасса ххадуб, кигIан нечаниги, инссуцца гьессда бицун буго жив гьезухъе вачIиналълъул асслияб мурадги. Гьесс нуцIцIида нахъасса цIцIилицIцIги босанила, гъансситода гъоркьа рохъобахъги босанила, лълъухьа-кIучун къачIараб тIилалълъул ххведерги гъасситоде жанибе банила. Цинги, инссуда асскIов тамахбакIалда гIодовги чIчIун, гьесс абун буго, нижер анибила, Зайирбег, гьитIиназги кIудиязги – жинцца-жинцца жиндирго гIагIа бацIцIунила, гьединлъидал батилилахха нижер къавулI рацIцIалъиги букIунеб. munahal xurayaw dir inSuda rafun bugo _ulanaw we%aSul `aq ra~a-raqa;i `unarab qayi-Sweri bugilan. heS _ikru habun bugo, kinila heb we%aSul qayi-Sweriyalda ra~a;i bujuneb? ra~a;i bujine behilila ]ulu]xiyaSul roqob. kin bujanigi, we%aSul ;imalgi ~aldojanir ~alulel rujun, bahanagi &un, emen, ~aldojana:ul beTer, hezul bajalde un wugo. ruqa:ul beTerhan watun wugo, vanSitoda Cewe fodowgi Zun, erva] (we%aSul Til) qazalew. salam-kalamaldaSa, {abar-jalaldaSa {adub, kifan nexanigi, inSuCa heCda bicun bugo $iw he#u]e waxina:ul aSliyab muradgi. heS nu~ida na]aSa ~ili~gi bosanila, vanSitoda vorpa ro]oba]gi bosanila, :u%a-juxun qazarab Tila:ul {wedergi vaSitode $anibe banila. cingi, inSuda aSjow tama[bajalda fodowgi Zun, heS abun bugo, ni$er anibila, #ayirbeg, hiTina#gi judiya#gi – $inCa-$inCa $indirgo fafa ba~unila, hedin;idal batilila{a ni$er qawu/ ra~a;igi bujuneb. 162. Жинццайин урбаялда гьоцIцIо рагIизабурабан абурабила хьодоцца. $inCayin urbayalda ho~o rafi#aburaban aburabila $odoCa. 163. Жого гьечIого букарулебани, огъохъат букарилароан. $ogo hezogo bukarulebani, ovo]at bukarilaroan. 164. Жого гьечIого, нухде моххмохх реххиларилан абурабила царацца. $ogo hezogo, nu[de mo{mo{ re{ilarilan aburabila caraCa. 165. Жого гьечIого, жо букIунаро. $ogo hezogo, $o bujunaro. 166. Жого гьечIого, ссанде рахъу щваларо. $ogo hezogo, Sande ra]u &walaro. 167. Жонссокъ камураб къайи букIунареб, чакъал камураб рохь букIунареб. $onSoq kamurab qayi bujunareb, xaqal kamurab ro% bujunareb. 168. ЖужахIалълъувги цадахъ вукIине вокьиларев. $u$a\a:uwgi cada] wujine wopilarew. 169. ЖужахIалълъул цIеццаги бухIулареб жойила яхI. $u$a\a:ul `eCagi bu\ulareb $oyila ya\.

Чч X ЧчугIа кколессул роцц лълъелIила букIине кколеб. Xufa KoleSul roC :e/ila bujine Koleb. Ччузе бокьулев, ххузе бокьуларев вукIунарев. Xu#e bopulew, {u#e bopularew wujunarew.

Щ & 1. ЩагIил рекелалда чIулгIи бекуге. &afil rekelalda zulfi bekuge. 2. ЩагIицца берал ссурай, ссуркIицца кIал бахъарай. &afiCa beral Suray, SurjiCa jal ba]aray. 3. Щай нилIедего кколареб хIалтIи бетIералде босизеян абурабила гъадицца хIамида. &ay ni/edego Kolareb \alTi beTeralde bosi#eyan aburabila vadiCa \amida. - Дуда лъалищ, дир гьудул гъеду, дицца мал бани, гьаб дуниял щущан унеблъи? – ян абунила хIамицца. - Лъала, – ян абунила гъадицца, – щущарабни гьеб бакIа-баххаризе нилIедего ккелахха. - Валагь, битIун буго, – ян абунила, гьаругьин боххги гIодобе биччалого хIамицца. – Щай нилIеде кколареб хIалтIи бетIералде босизе? - duda ;ali&, dir hudul vedu, diCa mal bani, hab duniyal &u&an uneb;i? - yan abunila \amiCa. - ;ala, - yan abunila vadiCa, - &u&arabni heb baja-ba{ari#e ni/edego Kela{a. - walah, biTun bugo, - yan abunila, haruhin bo{gi fodobe biXalago \amiCa, - &ay ni/ede Kolareb \alTi beTeralde bosi#e? 4. ЩайтIаналда кIалдиб гьецIцIо къаги. &ayTanalda jaldib he~o qagi. 5. Щакаб гьабуге, хIакъаб гьабе. &akab habuge, \aqab habe. 6. Щакав кквечIони, хIакъав щоларо. &akaw Kwezoni, \aqaw &olaro. 7. Щаклъиялълъул рагIад ккараб рекIелI ралъадгIанаб щайтIан бижулебила. &ak;iya:ul rafad Karab reje/ ra;adfanab &ayTan bi$ulebila. 8. Щар чIвани нах бахъулеб, нах чIвани гIетI баккулеб. &ar zwani na[ na]uleb, na[ zwani feT baKuleb. 9. Щаялълъе гIила щайго. &aya:e fila &aygo. 10. Щвараб гIор гьукъизе лIугьунге. &warab for huqi#e /uhunge. 11. Щвараб гIоралдассаги цIунаги, гIурай ясалдассаги цIунаги. &warab foraldaSagi `unagi, furay yasaldaSagi `unagi. 12. Щваралда щвезе бугеб релълъунареб. &waralda &we#e bugeb re:unareb. 13. Щведал хIалтIи гьабе, ккедал хIалхьи гьабе. &wedal \alTi habe, Kedal \al%i habe. 14. ЩвечIеб-цIечIеб хьон хьани, хуриб жо бижуларо. &wezeb-`ezeb %on %ani, [urib $o bi$ularo. 15. Щиб бихьаниги, чIчIегIераб къо бихьугеги. &ib bi%anigi, Zeferab qo bi%ugegi. 16. Щиб бихьаниги, эбелаб рухIел бихьугегийила. &ib bi%anigi, ebelab ru\el bi%ugegiyila. Цо гIаданалълъ, щиб къварилъи къавулI рещтIаниги, я Аллагьин, эбелаб рухIел бихьизе хъван батугегиян гьарулаанила. Хванила гьелълъул вацц, хванила яс. Зигара банщиназда гьелълъ, щибинхха гьабилеб Аллагьассул къадаралда, эбелаб рухIелгIаги бихьизе хъван батугегийилан абулеб букIанила. Цо зигара базе ячIарай гIаданалълъ гьелда абунила, вахIин, дур эбел-эменги хванин, ваццги хванин, гьанже ясги хун йигин, гьелдасса кIудиябгийищин рухIел букIунеб? АсскIоб букIараб гъанссидаги кIутIун, гьелълъ абунила букIунин, гьелдасса кIудиябги рухIел букIунин! Инсанасс, кигIан кIудияб бихьаниги, рухIел хIехьолин, гьаб эбелхвад-гъамассни чIобоголъи лълъиццаниги хIехьоларилан. Гьеб чIобоголъи кколила бищунго кIудияб - эбелаб рухIел. co fadana:, &ib qwari;i qawu/ re&Tanigi, ya allahin, ebelab ru\el bi%i#e ]wan batugegiyan harulaanila. [wanila he:ul waC, [wanila yas. #igara ban&ina#da he:, &ibin{a habileb allahaSul qadaralda, ebelab ru\elfagi bi%i#e ]wan batugegiyilan abuleb bujanila. co #igara ba#e yazaray fadana: helda abunila, wa\in, dur ebel-emengi [wanin, waCgi [wanin, han$e yasgi [un yigin, heldaSa judiyabgiyi&in ru\el bujuneb? aSjob bujarab vanSidagi juTun, he: abunila bujunin, heldaSa judiyabgi ru\el bujunin! insanaS, kifan judiyab bi%anigi, ru\el \e%olin, hab ebel[wad-vamaCni zobogo;i :iCanigi \e%olarilan. heb zobogo;i Kolila bi&ungo judiyab - ebelab ru\el. 17. Щиб гьабизе кколебали лъалел гIемерал ратулел, кин гьабизе кколебали лъалел дагьал ратулел. &ib habi#e Kolebali ;alel femeral ratulel, kin habi#e Kolebali ;alel dahal ratulel. 18. Щиб гьабилебан гьикъани, щайтIан боххулебила. &ib habileban hiqani, &ayTan bo{ulebila. 19. Щиб гьабун щваниги щибин гIиялълъажоян абулебила бацIицца. &ib habun &wanigi &ibin fiya:a$oyan abulebila ba`iCa. 20. Щиб квананиги щибин гIорцIцIаралдасса нахъеян абурабила ГарцIцIихIунисеницца. &ib kwananigi &ibin for~araldaSa na]eyan aburabila gar~i\useniCa. Мискинчи ГарцIцIихIусен, хIамида куракул чIагьалги лъун, гьеб бичизе Щурагьаве хьвадулев вукIун вуго. ТIад вуссун вачIунаго, ШишиликI магIарда цо лълъим бугеб бакIалда кваназеги лъалхъулев вукIун вуго. Ххулжинисса къватIибе бахъулеб букIун буго тIоххол цIураб гьитIинабго таргьаги, цIулал щурунги, балухъги. Щурминибе тIеххги бан, тIаде лълъимги тIун, багъаризеги багъарун, хIохь бачIого, боркIун балагьизабулеб букIун буго. Ххадубго цун АлхIамдулиллагьиланги абулеб букIун буго. Цадахъ рукIаразда ххаллъун буго гьеб. Гьез ГарцIцIихIусенида цIеххон буго кигIан ххеххгогIагийин мун гIорцIцIулевилан. Гьесс жаваб кьун буго - «Валлагь, гIорцIцIанахха, пачаяссда бащад квананахха дун», – ан. Гьелълъул магIна бичIчIичIел нухлулаз нахъеги такрар гьабун буго суал. ГарцIцIихIусеницца абун буго - «Пачаги кванала гIорцIцIизегIан, дунги кванала гIорцIцIизегIан. Щиб квананиги щиб, гIорцIцIаралдасса нахъе». miskinxi gar~i\usen, \amida kurakul zahalgi ;un, heb bixi#e ^urahawe %wadulew wujun wugo. Tad wuSun wazunago, ^i^ilij mafarda co :im bugeb bajalda kwana#egi ;al]ulew wujun wugo. {ul$iniSa qwaTibe ba]uleb bujun bugo To{ol `urab hiTinabgo tarhagi, `ulal &urungi, balu]gi. &urminibe Te{gi ban, Tade :imgi Tun, bavari#egi bavarun, \o% bazogo, borjun balahi#abuleb bujun bugo. {adubgo cun al\amdulillahilangi abuleb bujun bugo. cada] rujara#da {al;un bugo heb. he# gar~i\usenida `e{on bugo kifan {e{gofagiyin mun for~ulewilan. heS $awab pun bugo - «walan, for~ana{a, _axayaSda ba&ad kwanana{a dun», - an. he:ul mafna biZizel nu[lula# na]egi takrar habun bugo sual. gar~i\useniCa abun bugo - «_axagi kwanala for~i#efan, dungi kwanala for~i#efan. &ib kwananigi &ib, for~araldaSa na]e». 21. Щиб кварабан гьикъулареб, щиб ретIарабилан гурони. &ib kwaraban hiqulareb, &ib reTarabilan guroni. 22. Щиб лъаниги, лъараб жоялълъул зарал гьечIеб. &ib ;anigi, ;arab $oya:ul #aral hezeb. 23. Щибаб жоялълъе гIурхъи бугеб, гIорхъолIа борчIараб жо – гIадада хвараб жо. &ibab $oya:e fur]i bugeb, for]o/a borzarab $o - fadada [warab $o. 24. Щибаб жоялълъул ххеххлъи заман анагIан дагьлъула, херлъиялълъул ххеххлъи заман анагIан цIцIикIкIуна. &ibab $oya:ul {e{;i #aman anafan dah;ula, [er;iya:ul {e{;i $aman anafan ~iJuna. 25. Щибаб заманалълъул балъ батIияб, щибаб гIаламалълъул гIадат батIияб. &ibab #amana:ul ba; baTiyab, &ibab falama:ul fadat baTiyab. 26. Щибаб ишалълъе жиндир заман букIунебила. &ibab i^a:e $indir #aman bujunebila. Цо нухалълъ КъурбангIали абулев цIцIаларав чияссухъе ячIун йиго херай гIадан. Гьелълъ гьарун буго жинда как базе малълъейилан. ЦIцIаларав чиясс гьей алхIам цIцIализе тIамун йиго. Хералълъ гьеб цIакъ загIипго, щибниги бичIчIулареб куцалълъ цIцIалун буго. КъурбангIалицца гьелда абун буго - - Дуцца алхIам лълъикI цIцIалана. Дуе гьеб цIцIали гIунги тIокIаб буго. Гьей херай арайго, чIчIужуялълъ КъурбангIалида гьикъун буго - - Щай дуцца долда как базе малълъичIеб? Бегьулебищ цIцIаларав чиясс гьедин гьабизе? - Бегьула, – ян жаваб кьун буго КъурбангIалицца. – ХерлъизегIан базе лъачIеб какги гьанжеялдасса ххадубги гьелда, кин малълъаниги, лъаларо. Щибаб ишалълъе жиндир заман букIуна. co nu[a: qurbanfali abulew ~alaraw xiyaSu]e yazun yigo [eray fadan. he: harun bugo $inda kak ba#e ma:eyilan. ~alaraw xiyaS hey al\am ~ali#e Tamun yigo. [era: heb `aq #afi_go, &ibnigi biZulareb kuca: ~alun bugo. qurbanfaliCa helda abun bugo - - duCa al\am :ij ~alana. duye heb ~ali fungi Tojab bugo. hey [eray araygo, Zu$uya: qurbanfalida hiqun bugo - - &ay duCa dolda kak ba#e ma:izeb? behulebi& ~alaraw xiyaS hedin habi#e? - behula, - yan $awab pun bugo qurbanfaliCa. - [er;i#efan ba#e ;azeb kakgi han$eyaldaSa {adubgi helda, kin ma:anigi, ;alaro. &ibab i^a:e $indir #aman bujuna. 27. Щибаб къоялълъ квананани, гьоцIцIоги кьогIлъулебила. &ibab qoya: kwananani, ho~ogi pof;ulebila. 28. Щибаб къоялълъ тIаде бачIунареб лъай – тIину багьараб хIор. &ibab qoya: Tade bazunareb ;ay - Tinu baharab \or. 29. Щибаб росулI цо-цо рукъ бай (щибаб росулI гьобол гьаве). &ibab rosu/ co-co ruq bay (&ibab rosu/ hobol hawe). 30. Щибаб рукъалълъул къибла батIияб. &ibab ruqa:ul qibla baTiyab. 31. Щибаб рукъалълъул – цо-цо гIадат, щивав чияссул – цо-цо гIамал. &ibab ruqa:ul - co-co fadat, &iwaw xiyaSul - co-co famal. 32. Щибаб ххарил сум жиндирго кьибилалдассанила бижулеб. &ibab {aril sum $indirgo pibilaldaSanila bi$uleb. 33. Щибго гуреб марга буго дуниял, бихьизеги кьолеб кьурун бахъулеб. &ibgo gureb marga bugo duniyal, bi%i#egi poleb ba]uleb. 34. Щибго гьабизеги, зоб роцIцIун ххутIагиян абурабила цIцIад гьаризе рахъарал сахъадерил цоясс. &ibgo habi#egi, #ob ro~un {uTagiyan aburabila ~ad hari#e ra]aral sa]aderil coyaS. 35. Щибго гIила гьечIого, ГIаща къачIадиларо. &ibgo fila hezogo, fa&a qazadilaro. 36. Щибдай босилаян ургъилалде, цин чвантиниве вакке. &ibday bosilayan urvilalde, cin xwantiniwe waKe. 37. Щивав чи – жиндирго рукъалълъул ххан. &iwaw xi - $indirgo ruqa:ul {an. 38. Щивав чияссе букIунеб цо рекъолеб мацIцI, щибаб унтуе букIунеб цо рекъолеб дару. &iwaw xiyaSe bujuneb co reqoleb ma~, &ibab untuye bujuneb co reqoleb daru. 39. Щивав чияссе – цо-цо ургъел, гьабигьанассе – лълъел ургъел. &iwaw xiyaSe - co-co urvel, habihanaSe - :el urvel. 40. Щивав чияссул жинди-жиндир рикъзиялълъул раххасс бугебила зодосса гъоркье далараб, аххадасса къотIичIони, тIаде бачIунареб. &iwaw xiyaSul $indi-$indir riq#iya:ul ra{aS bugebila #odoSa vorpe dalarab, a{adaSa qoTizoni, Tade bazunareb. 41. Щивав чияссул къоло ункъо гIайиб букIунебила, бищунго чияе ссурараб жиндаго берцинги бихьулебила. &iwaw xiyaSul qolo unqgo fayib bujunebila, bi&ungo xiyaye Surarab $indago bercingi bi%ulebila. 42. Щивав чияссул кIиго рачел бугеб, цояб чучаниги чилъи холеб. &iwaw xiyaSul jigo raxel bugeb, coyab xuxanigi xi;i [oleb. 43. ЩигатгIанаб боцIцIуе ратIалгIанав бетIергьанчи къваригIунев. &igatfanab bo~uye raTalfanaw beTerhanxi qwarifunew. 44. Щолареб бокьугеги, бокьулареб щогеги. &olareb bopugegi, bopulareb &ogegi. 45. Щоларебила гъадихъе мокъокъ, щун ххадуб хIамалъун кьололебила, чулъун рекIунебила. &olarebila vadi]e moqoq, &un {adub \ama;un pololebila, xu;un rejunebila. 46. Щолеб жо дагь буго, гьардохъаби гIемер руго. &oleb $o dah bugo, hardo]abi femer rugo. 47. Щолелълъубе щвечIого, лълъим чIчIолареб. &ole:ube &wezogo, :im Zolareb. 48. Щокъроссан инчIеб жо ургьибе щоларебила. &oqroSan inzeb $o urhibe &olarebila. 49. Щуго жо гьечIебани, гIадамал лълъикIал рукIинаанила - жагьиллъи, хьулхьуди, баххиллъи, рецц-бакъ бокъи, жиндирго гIунгутIи жиндаго берцин бихьи. &ugo $o hezebani, fadamal :ijal rujinaanila - $ahil;i, %ul%udi, ba{il;i, reC-baq boqi, $indirgo funguTi $indago bercin bi%i. 50. Щуго килищ биччан тани, тамахаб хъат букIуна, щуябго данде къани, къвакIараб зар лIугьуна. &ugo kili& biXan tani, tama[ab ]at bujuna, &uyabgo dande qani, qwajarab #ar /uhuna. - Лъимал! – ан абун буго херасс жиндирго васазда. – Гьаб хьопол гул кинассда бекизе кIолебали бихьея нужецца. Херассул щуявго вас иргадал къеркьаниги, гул бекизе кIун гьечIо. Цинги херасс гул бичун буго. - Гьанже гъуре гьал, – ан нахъеги лъималазда ццере реххун руго. Лъималаз хьопал бигьаго гъурун руго. - Гьелехха, дир лъимал, – ан абун буго херасс, гьадаб кициги тIамун, – дун хварав меххалълъ цоцаздасса ратIалъун чIчIани, нуж чиякьа къезе руго. Цолъун, цоцаз ккун чIчIани, бергьенлъи нужехъ букIине буго. - ;imal! - an abun bugo [eraS $indirgo wasa#da. - han %o_ol gul kinaSda beki#e jolebali bi%eya nu$eCa. [eraSul &uyawgo was irgadal qepanigi, gul beki#e jun hezo. cingi [eraS gul bixun bugo. - han$e vure hal, - an na]egi ;imala#da Cere re{un rugo. ;imala# %o_al bihago vurun rugo. - hele{a, dir ;imal, - an abun bugo [eraS, hadab kicigi Tamun, - dun [waraw me{a: coca#daSa raTa;un Zani, nu$ xiyapa qe#e rugo. co;un, coca# Kun Zami, berhen;i nu$e] bujine bugo. 51. Щуго тIагъур бараб инссул магIида ицицца кванараб кулъун бан буго. &ugo Tavur barab inSul mafida iciCa kwanarab ku;un ban bugo. 52. ЩудукIай хъарт гурейила, хъарт ЩудукIай гурейила. &udujay ]art gureyila, ]art &udujay gureyila. 53. Щулияб хъалаялдасса щулияб гьудуллъи лълъикIаб. &uliyab ]alayaldaSa &uliyab hudul;i :ijab. 54. Щун тун тараб кIодолъи! ГьечIеб кодоб-хъатикь жо! &un tun tarab jodo;i! hezeb kodob-]atip $o! 55. Щурункъверкъалдассаги квас бетIулев. &urunqwerqaldaSagi kwas beTulew. 56. Щурункъоркъол тIомода рас балагьуге, гIанкIкIил бетIералда лIурдул ралагьуге. &urunqorqol Tomoda ras balahuge, fanJil beTeralda /urdul ralahuge.

Щ & 1. ЩагIил рекелалда чIулгIи бекуге. &afil rekelalda zulfi bekuge. 2. ЩагIицца берал ссурай, ссуркIицца кIал бахъарай. &afiCa beral Suray, SurjiCa jal ba]aray. 3. Щай нилIедего кколареб хIалтIи бетIералде босизеян абурабила гъадицца хIамида. &ay ni/edego Kolareb \alTi beTeralde bosi#eyan aburabila vadiCa \amida. - Дуда лъалищ, дир гьудул гъеду, дицца мал бани, гьаб дуниял щущан унеблъи? – ян абунила хIамицца. - Лъала, – ян абунила гъадицца, – щущарабни гьеб бакIа-баххаризе нилIедего ккелахха. - Валагь, битIун буго, – ян абунила, гьаругьин боххги гIодобе биччалого хIамицца. – Щай нилIеде кколареб хIалтIи бетIералде босизе? - duda ;ali&, dir hudul vedu, diCa mal bani, hab duniyal &u&an uneb;i? - yan abunila \amiCa. - ;ala, - yan abunila vadiCa, - &u&arabni heb baja-ba{ari#e ni/edego Kela{a. - walah, biTun bugo, - yan abunila, haruhin bo{gi fodobe biXalago \amiCa, - &ay ni/ede Kolareb \alTi beTeralde bosi#e? 4. ЩайтIаналда кIалдиб гьецIцIо къаги. &ayTanalda jaldib he~o qagi. 5. Щакаб гьабуге, хIакъаб гьабе. &akab habuge, \aqab habe. 6. Щакав кквечIони, хIакъав щоларо. &akaw Kwezoni, \aqaw &olaro. 7. Щаклъиялълъул рагIад ккараб рекIелI ралъадгIанаб щайтIан бижулебила. &ak;iya:ul rafad Karab reje/ ra;adfanab &ayTan bi$ulebila. 8. Щар чIвани нах бахъулеб, нах чIвани гIетI баккулеб. &ar zwani na[ na]uleb, na[ zwani feT baKuleb. 9. Щаялълъе гIила щайго. &aya:e fila &aygo. 10. Щвараб гIор гьукъизе лIугьунге. &warab for huqi#e /uhunge. 11. Щвараб гIоралдассаги цIунаги, гIурай ясалдассаги цIунаги. &warab foraldaSagi `unagi, furay yasaldaSagi `unagi. 12. Щваралда щвезе бугеб релълъунареб. &waralda &we#e bugeb re:unareb. 13. Щведал хIалтIи гьабе, ккедал хIалхьи гьабе. &wedal \alTi habe, Kedal \al%i habe. 14. ЩвечIеб-цIечIеб хьон хьани, хуриб жо бижуларо. &wezeb-`ezeb %on %ani, [urib $o bi$ularo. 15. Щиб бихьаниги, чIчIегIераб къо бихьугеги. &ib bi%anigi, Zeferab qo bi%ugegi. 16. Щиб бихьаниги, эбелаб рухIел бихьугегийила. &ib bi%anigi, ebelab ru\el bi%ugegiyila. Цо гIаданалълъ, щиб къварилъи къавулI рещтIаниги, я Аллагьин, эбелаб рухIел бихьизе хъван батугегиян гьарулаанила. Хванила гьелълъул вацц, хванила яс. Зигара банщиназда гьелълъ, щибинхха гьабилеб Аллагьассул къадаралда, эбелаб рухIелгIаги бихьизе хъван батугегийилан абулеб букIанила. Цо зигара базе ячIарай гIаданалълъ гьелда абунила, вахIин, дур эбел-эменги хванин, ваццги хванин, гьанже ясги хун йигин, гьелдасса кIудиябгийищин рухIел букIунеб? АсскIоб букIараб гъанссидаги кIутIун, гьелълъ абунила букIунин, гьелдасса кIудиябги рухIел букIунин! Инсанасс, кигIан кIудияб бихьаниги, рухIел хIехьолин, гьаб эбелхвад-гъамассни чIобоголъи лълъиццаниги хIехьоларилан. Гьеб чIобоголъи кколила бищунго кIудияб - эбелаб рухIел. co fadana:, &ib qwari;i qawu/ re&Tanigi, ya allahin, ebelab ru\el bi%i#e ]wan batugegiyan harulaanila. [wanila he:ul waC, [wanila yas. #igara ban&ina#da he:, &ibin{a habileb allahaSul qadaralda, ebelab ru\elfagi bi%i#e ]wan batugegiyilan abuleb bujanila. co #igara ba#e yazaray fadana: helda abunila, wa\in, dur ebel-emengi [wanin, waCgi [wanin, han$e yasgi [un yigin, heldaSa judiyabgiyi&in ru\el bujuneb? aSjob bujarab vanSidagi juTun, he: abunila bujunin, heldaSa judiyabgi ru\el bujunin! insanaS, kifan judiyab bi%anigi, ru\el \e%olin, hab ebel[wad-vamaCni zobogo;i :iCanigi \e%olarilan. heb zobogo;i Kolila bi&ungo judiyab - ebelab ru\el. 17. Щиб гьабизе кколебали лъалел гIемерал ратулел, кин гьабизе кколебали лъалел дагьал ратулел. &ib habi#e Kolebali ;alel femeral ratulel, kin habi#e Kolebali ;alel dahal ratulel. 18. Щиб гьабилебан гьикъани, щайтIан боххулебила. &ib habileban hiqani, &ayTan bo{ulebila. 19. Щиб гьабун щваниги щибин гIиялълъажоян абулебила бацIицца. &ib habun &wanigi &ibin fiya:a$oyan abulebila ba`iCa. 20. Щиб квананиги щибин гIорцIцIаралдасса нахъеян абурабила ГарцIцIихIунисеницца. &ib kwananigi &ibin for~araldaSa na]eyan aburabila gar~i\useniCa. Мискинчи ГарцIцIихIусен, хIамида куракул чIагьалги лъун, гьеб бичизе Щурагьаве хьвадулев вукIун вуго. ТIад вуссун вачIунаго, ШишиликI магIарда цо лълъим бугеб бакIалда кваназеги лъалхъулев вукIун вуго. Ххулжинисса къватIибе бахъулеб букIун буго тIоххол цIураб гьитIинабго таргьаги, цIулал щурунги, балухъги. Щурминибе тIеххги бан, тIаде лълъимги тIун, багъаризеги багъарун, хIохь бачIого, боркIун балагьизабулеб букIун буго. Ххадубго цун АлхIамдулиллагьиланги абулеб букIун буго. Цадахъ рукIаразда ххаллъун буго гьеб. Гьез ГарцIцIихIусенида цIеххон буго кигIан ххеххгогIагийин мун гIорцIцIулевилан. Гьесс жаваб кьун буго - «Валлагь, гIорцIцIанахха, пачаяссда бащад квананахха дун», – ан. Гьелълъул магIна бичIчIичIел нухлулаз нахъеги такрар гьабун буго суал. ГарцIцIихIусеницца абун буго - «Пачаги кванала гIорцIцIизегIан, дунги кванала гIорцIцIизегIан. Щиб квананиги щиб, гIорцIцIаралдасса нахъе». miskinxi gar~i\usen, \amida kurakul zahalgi ;un, heb bixi#e ^urahawe %wadulew wujun wugo. Tad wuSun wazunago, ^i^ilij mafarda co :im bugeb bajalda kwana#egi ;al]ulew wujun wugo. {ul$iniSa qwaTibe ba]uleb bujun bugo To{ol `urab hiTinabgo tarhagi, `ulal &urungi, balu]gi. &urminibe Te{gi ban, Tade :imgi Tun, bavari#egi bavarun, \o% bazogo, borjun balahi#abuleb bujun bugo. {adubgo cun al\amdulillahilangi abuleb bujun bugo. cada] rujara#da {al;un bugo heb. he# gar~i\usenida `e{on bugo kifan {e{gofagiyin mun for~ulewilan. heS $awab pun bugo - «walan, for~ana{a, _axayaSda ba&ad kwanana{a dun», - an. he:ul mafna biZizel nu[lula# na]egi takrar habun bugo sual. gar~i\useniCa abun bugo - «_axagi kwanala for~i#efan, dungi kwanala for~i#efan. &ib kwananigi &ib, for~araldaSa na]e». 21. Щиб кварабан гьикъулареб, щиб ретIарабилан гурони. &ib kwaraban hiqulareb, &ib reTarabilan guroni. 22. Щиб лъаниги, лъараб жоялълъул зарал гьечIеб. &ib ;anigi, ;arab $oya:ul #aral hezeb. 23. Щибаб жоялълъе гIурхъи бугеб, гIорхъолIа борчIараб жо – гIадада хвараб жо. &ibab $oya:e fur]i bugeb, for]o/a borzarab $o - fadada [warab $o. 24. Щибаб жоялълъул ххеххлъи заман анагIан дагьлъула, херлъиялълъул ххеххлъи заман анагIан цIцIикIкIуна. &ibab $oya:ul {e{;i #aman anafan dah;ula, [er;iya:ul {e{;i $aman anafan ~iJuna. 25. Щибаб заманалълъул балъ батIияб, щибаб гIаламалълъул гIадат батIияб. &ibab #amana:ul ba; baTiyab, &ibab falama:ul fadat baTiyab. 26. Щибаб ишалълъе жиндир заман букIунебила. &ibab i^a:e $indir #aman bujunebila. Цо нухалълъ КъурбангIали абулев цIцIаларав чияссухъе ячIун йиго херай гIадан. Гьелълъ гьарун буго жинда как базе малълъейилан. ЦIцIаларав чиясс гьей алхIам цIцIализе тIамун йиго. Хералълъ гьеб цIакъ загIипго, щибниги бичIчIулареб куцалълъ цIцIалун буго. КъурбангIалицца гьелда абун буго - - Дуцца алхIам лълъикI цIцIалана. Дуе гьеб цIцIали гIунги тIокIаб буго. Гьей херай арайго, чIчIужуялълъ КъурбангIалида гьикъун буго - - Щай дуцца долда как базе малълъичIеб? Бегьулебищ цIцIаларав чиясс гьедин гьабизе? - Бегьула, – ян жаваб кьун буго КъурбангIалицца. – ХерлъизегIан базе лъачIеб какги гьанжеялдасса ххадубги гьелда, кин малълъаниги, лъаларо. Щибаб ишалълъе жиндир заман букIуна. co nu[a: qurbanfali abulew ~alaraw xiyaSu]e yazun yigo [eray fadan. he: harun bugo $inda kak ba#e ma:eyilan. ~alaraw xiyaS hey al\am ~ali#e Tamun yigo. [era: heb `aq #afi_go, &ibnigi biZulareb kuca: ~alun bugo. qurbanfaliCa helda abun bugo - - duCa al\am :ij ~alana. duye heb ~ali fungi Tojab bugo. hey [eray araygo, Zu$uya: qurbanfalida hiqun bugo - - &ay duCa dolda kak ba#e ma:izeb? behulebi& ~alaraw xiyaS hedin habi#e? - behula, - yan $awab pun bugo qurbanfaliCa. - [er;i#efan ba#e ;azeb kakgi han$eyaldaSa {adubgi helda, kin ma:anigi, ;alaro. &ibab i^a:e $indir #aman bujuna. 27. Щибаб къоялълъ квананани, гьоцIцIоги кьогIлъулебила. &ibab qoya: kwananani, ho~ogi pof;ulebila. 28. Щибаб къоялълъ тIаде бачIунареб лъай – тIину багьараб хIор. &ibab qoya: Tade bazunareb ;ay - Tinu baharab \or. 29. Щибаб росулI цо-цо рукъ бай (щибаб росулI гьобол гьаве). &ibab rosu/ co-co ruq bay (&ibab rosu/ hobol hawe). 30. Щибаб рукъалълъул къибла батIияб. &ibab ruqa:ul qibla baTiyab. 31. Щибаб рукъалълъул – цо-цо гIадат, щивав чияссул – цо-цо гIамал. &ibab ruqa:ul - co-co fadat, &iwaw xiyaSul - co-co famal. 32. Щибаб ххарил сум жиндирго кьибилалдассанила бижулеб. &ibab {aril sum $indirgo pibilaldaSanila bi$uleb. 33. Щибго гуреб марга буго дуниял, бихьизеги кьолеб кьурун бахъулеб. &ibgo gureb marga bugo duniyal, bi%i#egi poleb ba]uleb. 34. Щибго гьабизеги, зоб роцIцIун ххутIагиян абурабила цIцIад гьаризе рахъарал сахъадерил цоясс. &ibgo habi#egi, #ob ro~un {uTagiyan aburabila ~ad hari#e ra]aral sa]aderil coyaS. 35. Щибго гIила гьечIого, ГIаща къачIадиларо. &ibgo fila hezogo, fa&a qazadilaro. 36. Щибдай босилаян ургъилалде, цин чвантиниве вакке. &ibday bosilayan urvilalde, cin xwantiniwe waKe. 37. Щивав чи – жиндирго рукъалълъул ххан. &iwaw xi - $indirgo ruqa:ul {an. 38. Щивав чияссе букIунеб цо рекъолеб мацIцI, щибаб унтуе букIунеб цо рекъолеб дару. &iwaw xiyaSe bujuneb co reqoleb ma~, &ibab untuye bujuneb co reqoleb daru. 39. Щивав чияссе – цо-цо ургъел, гьабигьанассе – лълъел ургъел. &iwaw xiyaSe - co-co urvel, habihanaSe - :el urvel. 40. Щивав чияссул жинди-жиндир рикъзиялълъул раххасс бугебила зодосса гъоркье далараб, аххадасса къотIичIони, тIаде бачIунареб. &iwaw xiyaSul $indi-$indir riq#iya:ul ra{aS bugebila #odoSa vorpe dalarab, a{adaSa qoTizoni, Tade bazunareb. 41. Щивав чияссул къоло ункъо гIайиб букIунебила, бищунго чияе ссурараб жиндаго берцинги бихьулебила. &iwaw xiyaSul qolo unqgo fayib bujunebila, bi&ungo xiyaye Surarab $indago bercingi bi%ulebila. 42. Щивав чияссул кIиго рачел бугеб, цояб чучаниги чилъи холеб. &iwaw xiyaSul jigo raxel bugeb, coyab xuxanigi xi;i [oleb. 43. ЩигатгIанаб боцIцIуе ратIалгIанав бетIергьанчи къваригIунев. &igatfanab bo~uye raTalfanaw beTerhanxi qwarifunew. 44. Щолареб бокьугеги, бокьулареб щогеги. &olareb bopugegi, bopulareb &ogegi. 45. Щоларебила гъадихъе мокъокъ, щун ххадуб хIамалъун кьололебила, чулъун рекIунебила. &olarebila vadi]e moqoq, &un {adub \ama;un pololebila, xu;un rejunebila. 46. Щолеб жо дагь буго, гьардохъаби гIемер руго. &oleb $o dah bugo, hardo]abi femer rugo. 47. Щолелълъубе щвечIого, лълъим чIчIолареб. &ole:ube &wezogo, :im Zolareb. 48. Щокъроссан инчIеб жо ургьибе щоларебила. &oqroSan inzeb $o urhibe &olarebila. 49. Щуго жо гьечIебани, гIадамал лълъикIал рукIинаанила - жагьиллъи, хьулхьуди, баххиллъи, рецц-бакъ бокъи, жиндирго гIунгутIи жиндаго берцин бихьи. &ugo $o hezebani, fadamal :ijal rujinaanila - $ahil;i, %ul%udi, ba{il;i, reC-baq boqi, $indirgo funguTi $indago bercin bi%i. 50. Щуго килищ биччан тани, тамахаб хъат букIуна, щуябго данде къани, къвакIараб зар лIугьуна. &ugo kili& biXan tani, tama[ab ]at bujuna, &uyabgo dande qani, qwajarab #ar /uhuna. - Лъимал! – ан абун буго херасс жиндирго васазда. – Гьаб хьопол гул кинассда бекизе кIолебали бихьея нужецца. Херассул щуявго вас иргадал къеркьаниги, гул бекизе кIун гьечIо. Цинги херасс гул бичун буго. - Гьанже гъуре гьал, – ан нахъеги лъималазда ццере реххун руго. Лъималаз хьопал бигьаго гъурун руго. - Гьелехха, дир лъимал, – ан абун буго херасс, гьадаб кициги тIамун, – дун хварав меххалълъ цоцаздасса ратIалъун чIчIани, нуж чиякьа къезе руго. Цолъун, цоцаз ккун чIчIани, бергьенлъи нужехъ букIине буго. - ;imal! - an abun bugo [eraS $indirgo wasa#da. - han %o_ol gul kinaSda beki#e jolebali bi%eya nu$eCa. [eraSul &uyawgo was irgadal qepanigi, gul beki#e jun hezo. cingi [eraS gul bixun bugo. - han$e vure hal, - an na]egi ;imala#da Cere re{un rugo. ;imala# %o_al bihago vurun rugo. - hele{a, dir ;imal, - an abun bugo [eraS, hadab kicigi Tamun, - dun [waraw me{a: coca#daSa raTa;un Zani, nu$ xiyapa qe#e rugo. co;un, coca# Kun Zami, berhen;i nu$e] bujine bugo. 51. Щуго тIагъур бараб инссул магIида ицицца кванараб кулъун бан буго. &ugo Tavur barab inSul mafida iciCa kwanarab ku;un ban bugo. 52. ЩудукIай хъарт гурейила, хъарт ЩудукIай гурейила. &udujay ]art gureyila, ]art &udujay gureyila. 53. Щулияб хъалаялдасса щулияб гьудуллъи лълъикIаб. &uliyab ]alayaldaSa &uliyab hudul;i :ijab. 54. Щун тун тараб кIодолъи! ГьечIеб кодоб-хъатикь жо! &un tun tarab jodo;i! hezeb kodob-]atip $o! 55. Щурункъверкъалдассаги квас бетIулев. &urunqwerqaldaSagi kwas beTulew. 56. Щурункъоркъол тIомода рас балагьуге, гIанкIкIил бетIералда лIурдул ралагьуге. &urunqorqol Tomoda ras balahuge, fanJil beTeralda /urdul ralahuge.

Кк K Ккараб бакIалда къо хIехьонила бахIарчи вахъунев. Karab bajalda qo \e%onila ba\arxi wa]unew. Кквезе рачIчI гуреб, цIцIазе гIин гуреб. Kwe#e raZ gureb, ~a#e fin gureb. КкечIеб къо борххарав дур рукъ бухIаяв, къун лълъади ячарав, дур чара хваяв. Kezeb qo bor{araw dur ruq bu\ayaw, qun :adi yaxaraw dur xara [wayaw. Кколареб бакIалда гIодовги чIчIоге, гьикъичIеб жоги бицунге. Kolareb bajalda fodowgi Zoge, hiqizeb $ogi bicunge. - Ворехха, дуда бихьизабичIеб бакIалда гIодовги чIчIоге, гьикъичIеб жоги бицунге. wore{a, duda bi%i#abixeb bajalda fodowgi Zoge, hiqizeb $ogi bicunge. Щун руго берталълъе. Хъатамасан гьоболасс живго гIодов чIчIезе бищун лълъикIаб бакI балагьун буго. «Огь, инссул рукъбухIадихъ балагье!» - ян бетIер кIибикIун буго рукъалълъул бетIергьанасс. &un rugo berta:e. ]atamasan hobolaS $iqgo fodow Ze#e bi&un :ijab baj balahun bugo. «oh, inSul ruqbu\adi] balahe!» - yan beTer jibijun bugo ruqa:ul beTerhanaS. РачIун руго бахIаравги гьессул гьудул-гьалмагъзабиги. Хъурщизе гьавулаго-гьавулаго, гьобол ккун вуго нуцIцIида нахъе. Жинда гьикъичIеб жо бицуниланги хIара къотIизе нус кьуниланги, гьоболассда гIакIаги къотIун буго. Гьев хIободаги вухьун вуго. razun rugo ba\arawgi heSul hudul-halmav#abigi. ]ur&i#e hawulago-hawulago, hobol Kun wugo nu~ida na]e. $inda hiqizeb $o bicunilangi \ara qoTi#e nus punilangi, hobolaSda fajagi qoTun bugo. hew \obodagi wu%un wugo. Рукъалълъул бетIергьанасс гьобол берталълъе вачун вуго. Гьобол щвалде щварав гьечIолъиялда щаклъарав рукъалълъул бетIергьанасс гьессда малълъун буго. ruqa:ul beTerhanaS hobol berta:e waxun wugo. hobol &walde &waraw hezo;iyalda &ak;araw ruqa:ul beTerhanaS heSda ma:un bugo. Кколареб бицунессда бицунеб кIочон таги. Kolareb bicuneSda bicuneb joxon tagi. Кколареб жоялълъул ургъел гьабуге, рухIел гуреб жоялълъул рухIелги гьабуге. Korareb $oya:ul urvel habuge, ru\el gureb $oya:ul ru\el habuge. Кколареб къо босун хвараб пакъир хIама! Kolareb qo bosun [warab _aqir \ama! Гьакьадерил кьоги бахун, доб рахъалде щвейгун, рагIарабила Гьолокь росулIан гьагIдолел хIамузул гьаракь. Цинги нухлулассул хIама арабила щвартIан гьалагаб гIурулIе кIанцIун. Жиндир хIама гIуруцца босун унеб меххалълъ, ххадувги валагьун, хIамил бетIергьанасс абурал рагIаби магIарулазда гьоркьоб абилъун хIалтIизабула кколареб иш бетIералде босарав чияссул хIакъалълъулI. hapaderil pogi ba[un, dob ra]alde &weygun, rafarabila holop rosu/an hafdolel \amu#ul harap. cingi nu[lulaSul \ama arabila &warTan halagab furu/e jan`un. $indir \ama furuCa bosun uneb me{a:, {aduwgi walahun, \amil beTerhanaS abural rafabi mafarula#da horpob abi;un \alTi#abula Kolareb i^ beTeralde bosaraw xiyaSul \awa:u/. Цо хьиндалав унев вукIаравила, хIамаги ццебе къотIун, Къороде. co %indalaw unew wujarawila, \amagi Cebe qoTun, qorode. Кколаребила гудрацца чIчIегIераб царал бохх, кквезе ккани, ункъабго цадахъ кколебила. Kolarebila gudraCa Zeferab caral bo{, Kwe#e Kani, unqabgo cada] Kolebila. Ккуралълъуб ах бижулеб, таралълъуб заз бижулеб. Kura:ub a[ bi$uleb, tara:ub #a# bi$uleb.

Авар кицаби ва абиял ГIУРУСАЛЪЛЪУЛ ГIЕЛМАБАЗУЛ ИДАРА ДАГЪИСТАНАЛЪЛЪУЛ ГIЕЛМИЯБ БАКI «ХIУРМАТАЛЪЛЪУЛ ГIАЛАМАТ» ШАПАКЪАТ БОСАРАБ ЦIЦIАДАССА ХIАМЗАТИЛ ЦIЦIАРАЛДА БУГЕБ МАЦIЦIАЗУЛ, АДАБИЯТАЛЪЛЪУЛ ВА МАХЩЕЛАЛЪЛЪУЛ МАЛЪЛЪУ. Авар кицаби ва абиял Данде гьаруна ГIалиханазул Зайирбекиццаги, ГIалиханазул СагIидиццаги. МахIачхъала – 2007 Ххалкъалълъул гIакъиллъи лъазе бокьани, гьелълъул кицабазухъ ралагьейила ЦЦЕБЕРАГIИ Кицаби, абиял ххалкъияб кIалзул гьунаралълъул цIакъго некIссияб абулеб къагIида ккола. Гьел лъалел рукIун руго дунялалълъул гIемериссел ххалкъазда. НилIер заманалде щвелалдего рукIарал ццерегоссел миссираздаги, элиназдаги, румаздаги лъалел рукIун руго кицаби. ГIурусазул некIссияб хъвай-хъвагIай «Заманалълъулал соназул къиссаялдаги» дандчIвала кицаби. ГIалимзабаз рикIкIунеб буго тIоццерессел кицабазул рижи ццебе заманалда гIадамассул, жамагIаталълъул пикруялда кинал рукIаниги хъвачIел малълъа-хъваял, къагIидаби, гIадатал, къанунал щула гьаризе, кIочон течIого рукIине букIараб хIажалъиялда бухьараб бугилан. Абулаанила - «КIочон тоге кьоги дореххун рахине кколеблъиги». Гьелълъул магIна - нухда рахъунаго, ццадахъ гIарац босизе кIочон тогейила (дореххун рахунеб бакIалда кьодассан аралълъухъ магъало кьезе кколеб букIун буго). Кида, кинаб заманаялда гIадамаз гIумру гьабулеб букIун батаниги, рижун рачIунел руго цадахъ гIумру гьабиялълъул къагIидаби, жамагIаталда, чияссда ххурххарал къанунал. Ракьалда кигIан батIиял ххалкъал ратаниги, жидеего ххассаб кинаб гIумруялълъул хIалбихьи гьезул батаниги, гьезул кицаби-абиязул гъорлIе раккун ххал гьабуни, нилIеда бихьула хъвалеб рахъалълъги, гIуцIцIиялълъулIги, магIна-хIассилалълъулIги гьезул гIажаибаб релълъен букIин. Гьеб гьедигIан тамашалъи гьабизе ккараб жоги гуро. Гьеб гьедин букIине кколеб батила, щайгурелълъул киналго ххалкъазул рукIуна релълъарал ургъелалги, ццере чIчIарал масъалабиги, тIалабалги, тIадал жалги, рукIа-рахъиналълъул къагIидабиги, гIумру гьабизе кколеб куцги… Кинабго лълъикI ккараб, битIун ккараб, берцин бихьараб ххадуссел гIелазе тезе, гьез босизе бокьараб лълъикIаб щинаб цIунизе ццере рукIараз жигарги бахъун батула. НекIссиял хъвавулал хъвай-хъвагIаязда ратула гIадамаз гIумру гьабулеб букIараб куцалълъул, гьезда тIадаллъун гьарун рукIарал хьвада- чIвадиялълъул къагIидабазул, гьезул пикруялда, хъанчаздаго чIчIезарурал ва тIадаллъун гьарурал тIалабазул хIакъалълъулI. НекIссияб Гьиндалълъул «Махабхарата» хъвай-хъвагIаялда (нилIер заманалде щвелалде V гIасруялълъ ццебе букIараб) нилIеда батула гьадинаб кици - «Цогидазул ссурун бихьараб дуццаго чияе гьабуге». Гьездаго релълъарал гIакъилал рагIаби некIссиял румазул адабияталдаги ратула - «Чияр ссурун бихьаралдасса мунго цIуне» (НекIссияб Румалълъул хъвадарухъан Катон). Хьвада-чIвадиялълъе, рукIа-рахъиналълъе рихьизарурал ххассал къагIидаби рукIун руго Дагъистаналълъул магIарулазеги. 17-леб гIассруялда гIуцIцIун букIун буго «Аваразул хан ГIумаханассул къанунал (дандерачин)». Гьединабго къануназул букIун буго Ххайдакъалълъул уцуми Рустамханассулги. Гьенисса цо-цо гIакъилал рагIаби - «КIал данде бачани, бетIер цIунизе бегьула», «ЛълъикIасс квешассе тарбия кьезе ккола», «БетIер бугони, боцIцIи щола». РакIкIалде щвезабизе бегьила тариххияб кагъат «Гьидерил гIадаталги». Щал жалхха кколел кицаби, абиял? ГIемериссел кицабазда, абиязда тIад хIалтIулел гIалимзабаз гьеб бигьаяб суаллъун рикIкIунеб гьечIо. жегиги чIванкъотIун чIчIезабун гьечIила гьеб жоялда гьоркьоре щал жал рачинелали. кицабиги абиялги кколила гIадатиял гурел, жидер гIемерал рахъал, ххасслъаби ругел гIуцIцIаби. Цо рахъалълъ росани, кицабиги абиялги кколила абулел куцазда ссверелазда релълъарал рахъалги ругел щулиял, риххуларел дандраял. Цоги рахъалълъ росани – гьел ругила жидецца кинаб бугониги пикру бихьизабулел (бичIчIизабулел) абулел къагIидаби. Лъабабилеб рахъ – гьел кколила баянго, камилго, гIужилго хIакъикъаталълъул хIужаби гIам гьабулел адабияталълъул цIакъ гьитIинал асарал. Абизе бегьула кицаби-абиял зодор цIцIвабигIанги гIемерал ругилан. Гьел цоги кIигоги чияссда ракIарун хIал кIолел жал гуро. Къадаралълъул гIемерлъиялдаго цадахъ гьезие ххассиятаб буго куцазул гIемерлъиги, рагIабазул къадаралда, жумлабазул гIуцIцIиялда, гьезул битIунхъваял ва бухьеналълъулал тайпабазда ва гь.ц. бан кицабиги абиялги цIакъ батIи-батIиял куцазул дандчIвала. Гьелдаго цадахъ гьезие киназего ххассиятаб цо рахъги буго – цо ккураб куцалда рукIин, хисулареб битIунхъвай букIин, гьел риххизе бегьуларел рагIабазул дандраяллъун рукIин. Гьел кIалзулаб ва хъвавулаб каламалда хисизаричIого хIалтIизарула. ГIумруялълъ гIурус мацIцI лъазабулаго, ххалкъиял кицабиги абиялги ракIарулаго, гьезул низам гьабулаго, ххалкъалда гьоркьор гьел тIиритIизарулаго арав гIалимчи В.И.Далицца кициялълъе ва абиялълъе гьадинал баянал кьолев вуго - «Кици ккола киназдаго бичIчIараб, киназго къабул гьабураб, ишалде буссараб, гьелда бухьараб, аххиралде щвезабичIого абураб калам, аби ккола гIадатияб гуреб куцалълъ абураб ссипатияб ссверел бугеб калам, хъвалссараб магIнаги бугеб кIалъай, аби – гьеб ккола кициялълъул цо бащдаб рахъ, рагьун абичIеб, бичIчIизелъун абураб калам». Кицабаздаги, абияздаги тIад хIалтIулев Ю.Г. Куругловасс кициялълъе ва абиялълъе кьолел руго гьадинал баянал - «Кици – гьеб ккола шигIрияб, каламалда гIемер хIалтIизабулеб, хисулареб, къокъаб, гIемериссеб меххалълъ ссипатияб, гIемер магIнаялълъулаб, хъвалссараб магIнаги бугеб, битIунхъваялълъул рахъалълъ тIубараб жумлалъунги кколеб, рагIулеб куц бугеб, ххалкъалълъул жамгIиябгун тариххияб хIалбихьиялълъул гIамаб хIассилги гьабулеб, жиндассан мисал, дарс босизе бегьулеб гIакъилаб калам. Аби – гьеб ккола шигIрияб, каламалда гIемер хIалтIизабулеб, хисулареб, къокъаб, гIемериссеб меххалълъ ссипатияб, цо-цо гIемер магIнаялълъулаб, каламалда жумлаялълъул бутIа гIадинги букIунеб, гьоркьо-гьоркьоб абулеб куцги, мисал, дарс кьолеб ххассиятги бугеб, ххалкъалълъул жамгIиябгун тариххияб хIалбихьиялълъул гIамаб хIассилги гьабулареб, хъвалссараб магIнаги бугеб каламалълъул ссверел». Кицабазда тIад хIалтIулел гIалимзабаз Ю.Г.Куругловасс кициялълъе, абиялълъе кьурал баянал рикIкIунел руго бищунго ричIчIулел, гьезул киналго рахъал рихьизарурал, чIванкъотIараллъун. Цогидаз кицабазе ххассияталлъун рихьизарурал гIаламатазда тIаде гьесс журан руго кицабазул хъвалел рахъалги, шигIрияб ххассият, ссипатияб рахъ, рагIулеб куц, битIунхъваялълъул рахъалълъ тIубараб букIин. Кицабаздаги, абияздаги тIад хIалтIулев гIалимчи П.И.Аникиницца кициялълъе кьун буго гьадинаб баян - «Кици ккола каламалда хIалтIизабулеб, жинцца гIассрабаз ххалкъалълъ гьарурал жамгIиялгун тариххиял хIалбихьиязулги бицунеб, рагIулеб куцалълъул ххассиятги, бугеб малълъа-хъваялълъулаб магIнаялълъул къокъго абураб пикру». Цо-цо кици-абиязул гIалимзабаз П.И.Аникиницца кициялълъе кьураб баян бищунго къокъаблъун ва бичIчIулеблъун рикIкIунеб буго. ГIумру кицаби ракIарулаго арав, «цо лълъикIаб кициялълъухъ чу кьезе хIадурав, гьелдассаги цIакъалълъулI кьолода нахъа меседил цIурал ххулжалги рараб чу кьезе хIадурав» ГIалиханасул Зайирбегицца гьадин хъван буго абиязул хIакъалълъулI - «Аби ккола калам берцин гьабулеб гIакъилаб ссипатияб дандекквеялълъулаб ссверел, ахIвал-хIал, шартI рагьун абичIеб, бицинчIеб, бичIчIизе къассдалда гьабураб калам. Абиялда бихьизабун букIуна лIугьа-бахъин, чIчIезабун букIуна хIужа, амма гьелълъул хIассил букIунаро. Абиялълъул магIна бичIчIула, чи вихьун, бакI бихьун хIалтIизабураб, цо чIванкъотIараб ахIвал-хIалалде ккараб меххалълъ. Кициялълъе гьеб кинабго хIажалъуларо, щайгурелълъул гьелда жаниб букIуна гIилаги хIассилги. Данде ккве - «ГIебеде битIараб тIил гIадин» (аби) – «ГIакъил мекъсса ккани, гIемерал мекъсса ккола» (кици). Абиязул бухьен батула гIумруялда ккарал хIакъикъиял лIугьа-бахъиназулгун, бихьизабун батула иш ккараб бакI, гьезул кумекалдалъун бичIчIула, мухIкан гьабула абиялълъул магIнаги - ТIелекье ГIалибулат гIадин, ГIашилтIа Манташ гIадин, Къурбандил МухIумицца Катида неха .... гIадин ва гь.ц. Цо-цо кицабазда, абиязда тIад хIалтIулел гIалимзабаз гьел цого жал гIадин къабул гьарула. Гьеб кIиябго рагIи мацIцIалълъул, шигIруялълъул цого ххассият бихьизабулел релълъараллъун рикIкIуна. Кицабаздаги абияздаги гьоркьоб гIурхъи чIвалаго, хIисабалде росизе ккола, тIоццебе, цогидал ххалкъиял асараздасса гьел ратIа рахъулел гьезие ххассиятал рахъал, кIиабизе, кицабиги абиялги гIагар гьарулел гIаламатал, лъабабизе, гьел шартIазде балагьун, цоцаздасса ратIа гьарулел гIаламатал. Кицабазулги абиязулги гIаммал рахъаллъун рикIкIине бегьула – 1) къокълъи, 2) хисунгутIи, цIидассан ццере чIчIезаризе бажари, 3) мацIцIалълъулгун бухьен, 4) рагIул махщелалде гьоркьоре ин, 5) гIатIидго, гIемераз хIалтIизари. Гьел руго кицабазулги абиязулги берда рихьулел, ричIчIулел гIаммал ххассиятал. Цадахъ гьезде абизе бегьила шигIриял, гIемераз каламалълъулI хIалтIизарулел, хисуларел (щулиял), гIакъилал, къокъал ссипатиял ссверелалилан. Абиязде данде ккун, кицаби рикIкIуна жидер хъвалссараб магIнаги, гьелдаго цадахъ гIемерал магIнабиги ругеллъун. Амма кицабазда гьоркьор гIемерал руго жидер, битIараб магIна гурони, хъвалссараб магIна гьечIелги. Гьединго абиялги рукIине бегьула хъвалссараб магIна бугел. Цо-цо кици-абиязул гIалимзабаз кициялдаги абиялдаги гьоркьоб бугеб асслияб батIалъилъун рикIкIуна гьезул битIунхъваялълъул гIуцIцIиялълъул ххасслъи, кици кколила тIубараб (лIугIараб) жумла, аби кколила – гьелълъул бутIа. ГIелмияб адабияталда кицабазе ххассиятаблъун рикIкIунеб буго кIиго бутIаялдассан гIуцIцIун рукIин, абиязе ххассиятаблъун рикIкIунеб буго цо бутIаялдассан гIуцIцIун рукIин ва бутIабазде рикьизе бегьунгутIи. ХIакъикъаталдаги, гIемериссел кицаби кIиго бутIаялдассан гIуцIцIун рукIуна. ДандчIвала цо бутIаялдассан гIуцIцIаралги. «Ханасс гIанкIуялълъе гIакълу кьолареб». Кицаби рукIине бегьула 3-4 бутIаялдассан гIуцIцIаралги. ГIадамазул гIакълуялълъе, бичIчIиялълъе кицабаз ххеххго асар гьабизе ккола, гьединлъидал гьезулI хIалтIизарун рукIуна цIакъ батIи-батIиял хъвалел куцал, къагIидаби. ТIоццебе ракIкIалде ккола кициялда цо кинабалго чIванкъотIи гьечIеб, хIакъикъаталдасса тIураб жоялълъул бицунеб бугилан. Пикру гьабураб мехалълъ бичIчIула кигIан берцинго, гъваридго, бичIчIуледухъ, бихьуледухъ гьениб гIадамазул ххассиятги, рукIа-рахъинги, цогидабги кьун бугебали. Кицабазда рес, нух батун буго кигIан жуба-гъубарабги, бичIчIиларилан ккарабги чIванкъотIарал, берда ццере чIчIолел ссипатаздалъун, дандекквеяздалъун якъинго рихьизаризе. Гьеле гьелълъие гIолойин кицабазда, абиязда дандекквеял гIатIидго хIалтIизарун рукIунел. Кицабазда, абиязда гIемер хIалтIизарулел хъвалел къагIидаби ккола абулел куцал. Бищунго кицабазе, абиязе ххассиятал хъвалел къагIидабилъун рикIкIуна хъвалссараб магIна, бахчараб магIна, дандекквеял. Гьеб кинабгоги хIисабалде босун, киналго кицабиги абиялги рикьун руго лъабго тайпаялде: 1) жиделI бахчараб магIна, хъвалсараб магIна гьечIел, «Ххалкъалълъе инжитлъун чIаго вукIиналдасса ЛълъикIаб цIцIаргун хвей лълъикIаб». 2) жиделI бахчараб, хъвалссараб магIна бугел, «ТIанчIчIи ругеб гъадие гъоссол бутIа щолареб». 3) жал битIараб ва хъвалссараб магIнаялда хIалтIизаризе бегьулел, «Хъабчида рекъараб рукъи камулареб». Кициялълъ гьабулеб асар цIцIикIкIинабиялълъул мурадалда кицабазулI рукIуна гIорхъолъа ун, кIодо гьабун бихьизабиял. Гьезул кумекалдалъун ццере чIчIезарула божизе захIматал, рукIине бегьуларел гIадал, цIакъго кIодо гьарурал суратал, «ТалихI бугессул бихьинхIамаги къинлъулеб», «Воре, жиндие нух тейилан абурабила гъотIол гIаркьалабазда гьоркьоссан боржун унеб кIкIараялълъ». Цо-цо кици-абиязул гIалимзабаз хъвалеб буго, кицабазул бутIабазул бащалъи букIиналълъе гIоло, рагIулеб куцалълъе гIоло кумекрагIаби гьоркьор риччан рукIунилан. БитIараб буго, амма цо-цо меххалълъ, гьел гьоркьор риччани, кициялълъул берцинлъи хола, «Чан бечеха бугеб бичассул рохьдолI», «Воре, дуцца дурго кIалдиб кIигIаркьелаб мацIцI хьихьуге», Гьоркьор риччазе бегьула, кумекрагIаби гурелги, жалго жидедаго чIчIарал каламалълъул бутIабиги, гьелълъ кициялълъе берцинлъиги кьолеб бугони, магIнаги мукъссанлъулеб гьечIони, рагIулеб куц холеб гьечIони. Бицен абула цояз цоязухъе кьолаго, бачIараб гIумруялълъул лIугьа-бахъиназул, тIабигIаталълъул хиса-басиязул, чIорогоял ххиялазул хIакъалълъулI ххалкъалълъ жидедаго гьоркьоб бицунеб батараб жоялде. Масала, бицен батана ххунздерил ханасс Гьидалълъа Ххучбар вухIиялълъул, мугIрузул ГIалицца жиндирго йокьулей чIчIужу чIваялълъул. НекIо гIадамал гIурхъи тун чIахIиял рукIиналълъул, ГIужан абулев зодове гIунтIулев гIорал хIанчIулев чи вукIаравила, ролълъул мугь гIанкIудал хоногIан букIарабила Марямие ГIиса авараг ГIакару магIарда гьавуравила. Кицабазул шигIрияб рахъ ХIамзатил Расулицца абулаан «кицаби шигIруялълъул тIогь кколилан». 1973 соналълъ бахъараб З.ГIалиханазуласс данде гьабураб «Авар кицаби ва абиял» тIехьалълъе ццеберагIиялда ГIабасил МухIамадицца хъван буго - «…нилIеда рихьула жакъассеб шигIруялълъул тIокIлъабиги, ххадурги шигIриял сухъмахъал гIемерлъиялълъе ресал ратизе къанунал кицабазулI рукIинги. Гьелдалъун абизе бачIуна кицаби ругин нилIер анкь умумузулго шигIру хIисабалда ругел асарал, кицаби кколин нилIер бищунго некIссияб шигIру». Цогидал ххалкъазул кицаби данде гьаруразги хъвалеб буго кицаби-абиязул шигIруялълъул ххасияталълъул хIакъалълъулI. Ю.Г.Куругловасс кициялълъул баяналда бищун ццебе бихьизабулеб буго «кици кколила шигIрияб гIакъилаб калам». «Щибаб ххалкъ ххалкълъун букIиналълъул гIаламатлъунги ххалкъалълъул бищун кIудияб къуватлъунги мацIцI кколеб батани, мацIцIалълъул бищунго ххирияб ххазиналъун – абиялълъул махщелалалълъул тIегьлъун кицаби кколеблъи нилIеда лъалареб жо гуро. Ххазиналъун ккечIого кин рукIинел кицаби, гьезулI нилIеда, нилIер ххалкъалълъул кIалзулаб пасихIлъиги мацIцIалълъул гугьарги гуребги, нилIер умумузул рукIа-рахъинги, гьезул магIишатияб рахъалълъ букIараб лъай-махщелги, бахIарчилъиялдеги хIалихьалъиялдеги бугеб бербалагьиги, гьезул гIумру бичIчIиги, ххалкъалъул тариххцин батулелълъул, бокьараб гIелмуялълъул цIехх-рехх гьабулессеги хъаба цIезе унеб иццул бетIерлъунги тIагIин гьечIеб гъуйлъунги кицаби ругелълъул. Гьеб кIудияб ххазинаялълъул инсанассе тарбия кьеялълъулI гьитIинаб кIвар букIине рес гьечIо». Ххалкъияб шигIруялълъул батIи-батIиял асаразда гьоркьоб кицабазги абиязги ххассаб бакI ккола, гьел гIадамаз хIалтIизарула щибаб къойилаб кIалзулаб каламалда, кицабиги абиялги ккола каламалълъул тIей гьечIел бутIабилъун. Гьезул кIалзулаб, каламияб ххассият букIиналълъе гIила ккола щивав чиясс, щибниги бицунаго, жиндирго пикру пасихIго, берцинго, рекIкIелIе бортуледухъ, гIенеккаразул кIвар кколедухъ кьезе жигар бахъулелълъул. Кицабиги, абиялги, гIужилал рагIабиги гъорлI гьечIеб каламалълъ гIенеккаразе кIудияб асар гьабуларо. Кицабазул мацIцI букIуна къокъаб, бичIчIулеб, ххеххго пикруялълъ къабул гьабулеб, ракIкIалда чIчIолеб, цо хIарпги хIажатаб гуреб жо жиндилI гьечIеб. Гьединлъидал батила гьезул хIакъалълъулI гьадинаб абиги бугеб - «РагIабазе къваридаб, пикруялълъе гIатIидаб», гьадинаб бицанкIоги бугеб - «Жибго гьитIин, магIна кIодо». Кицаби гьезул магIнаялълъ, гьезулI бугеб цIубаялълъ, гIакъиллъиялълъ, пасихIлъиялълъ гурелги, гьезул гьаркьилаб рахъалълъги берцин гьарула, кицабазул гьаркьилаб берцинлъиялълъ, гьаркьазул рекъонккеялълъ гьел ракIкIалда чIчIола. П. Буслаевасс хъвалеб буго - «Кицаби гIуцIцIула гьаркьазулги пикрабазулги цадахъаб къуваталълъ». ГIемериссел авар кицабазе ххассиятаб буго мухъазда жаниб гьаркьилаб рекъей - «Багъарараб хIатIида хIарщ рекIунеб», «Гулгун хурибе инаро, хума чIарадиларо», «ХIамалъун гьагIулареб, гьойлъун хIапдолареб». Цо-цо кицабазулI рекъезаби букIуна - «Анищазул хур бекьана – бижичIо, Ххиялазул чу рекIана – билълъинчIо». ГьаркьилI рекъечIеб, рекъей гьечIеб, чваххи гьечIеб «кици» рагIани яги батани, гьебсагIатго бичIчIула, кигIан берцинаб, гIакъилаб пикру гьениб бугониги, гьеб махщел гьечIев чиясс тIамулеб букIин, ялъуни гьелълъул жеги кици лIугьун гьечIолъи. Кицилъун лIугьуна, гIемераз кIалдибе босун цоцахъе кьолаго, цоясс цогияссдасса пасихIго абулаго, ххалатаб заманаялълъ берцин, къокъ гьабун къачIалаго, тIокIаб тIад кIалъазе бакI гьечIеб кочIолаб мухъалълъул даражаялде щвараб меххалълъ. Кицабазул берцинлъиялълъ битIахъе пана гьарула. Жалго гIадатал, магIна кIудиял гьезул гIуцIцIиялълъ, мацIцIалълъул кутакалълъ гIажаиблъизарула. Щибаб рагIи жиндир бакIалда букIуна, цониги хIажалъи гьечIеб рагIи букIунаро, рагIабазул дандраяз цIиял ссверелал, гIажаибал ссипатал, пикраби лIугьинарун рукIуна. МацIцIалълъул берцинлъиялълъул, пасихIлъиялълъул рахъалълъ кицаби цIакъго тIокIал, цIакъго гьайбатал руго. КочIолI ялъуни бокьараб адабияталълъул асаралда жаниб рекъолареб рагIи кициялълъулI цониги букIунаро. Гьеб берцинлъи-тIокIлъи гьезулI бижизабун буго гьел гIицIцIго ххалкъияб мацIцIалда гIуцIцIарал рукIиналълъ, ххалкъалда гьоркьор гIемераб заманалълъ хIалтIулел рукIун, ххалкъалълъ даимго къачIалел, камиллъизарулел рукIиналълъги. Жидерго рекIкIел асаразда, жидер анищазда, бищунго цIакъ гIумруялълъул, рукIа-рахъиналълъул хIалбихьиязда тIад гIуцIцIарал рукIиналълъги ххалкъалълъе гьел цIакъ рокьула. Ххалкъалълъ гьел чIарала, пасихIлъи рекъарал гурони нахъе хутIуларо, хола, тIагIуна. Гьедин лълъикIа-лълъикIал тIаде цIцIикIкIунел, къада-къадарал тIагIун унел, холел жал руго кицаби. ГIакъилаб калам пасихIаб букIуна, пасихIаб калам кочIолIе ккараб букIуна. Гьелълъго ратила гIемериссел кицаби шигIриял ххассиятал жиделI ругел рукIунел. ГIемериссел кIимухъилал кицаби шигIриял асарал рукIиналда лълъилниги щаклъи кколаро. Масала - Налъи бугелълъубе кьезе кIоларев, Кьвагьи бугелълъуве ине кIоларев, .... Намусги цIунани, яхIги цIунани, Чияр ракI релълъараб къо бачIунареб. .... НахулIе квер биччарай, КвасулIе бохх биччарай. ШигIруялълъул асараллъун гьел щайхха рукIинарел, кицабазда гьоркьор гIемерал ругелълъул жал ххалкъиял кучIдуздассан, цIцIар рагIарал шагIиразул асараздассан рачIаралги - Мунги чийилан ккун, чучун йикIана, Чинкир тIад бакъвараб беццаб цIулакьо. .... Найицца тIегь кванала, ТIотIоцца гъвесс кванала, ГъосолI букIун, тIотIоцца ТIогьолI бугеб наялде Дун лъаларищ, гьвелроццан, Рогьо къабихIаб бала. .... ЗахIмат бихьичIого, рахIат бокьарасс БекьичIого лъилъе, нилъ гьечIого, хур. ГIемериссел ххалкъиял кицаби ратула шигIруялълъул къануназул кьучIчIалда гIуцIцIарал. Мухъазул къадаралълъухъ балагьичIого, бокьараб кици рикIкIине бегьула шигIруялълъулаб асарлъун. ГьезулI батула шигIруялълъе ххассиятал киналго рахъал - къокълъиги, магIнавияб кIодолъиги, мацIцIалълъул берцинлъи-пасихIлъиги, гьаркьилаб рекъейги, кутакал ссипаталги. ШигIруялълъул киналго ресал - дандекквеял букIинги – гьел киналго кицабазулI цIакъго гIемер хIалтIизарун ратула. Аваразул миллияб хъвавулаб адабият цIилъизе, ццебе тIезе байбихьана 17-леб гIассруялда. ГIолохъанаб адабияталълъ мугъчIвай гьабулеб букIана ххалкъияб кIалзулаб махщелалълъул гIадатаздеги хIалбихьияздеги. Адабияталълъул тIоццерессел вакилзабилъун рукIана жидер шигIрияб гьунар бугел динияб гIелмуялълъул гIалимзаби. Гьезул гьунаралълъул тайпабилъун рукIана гIумруялълъул бербалагьи, рухIиябгун насихIаталълъулаб шигIру, асслиял хъваяллъун рукIана вагIзаби, малълъа-хъваял, насихIатал. Аваразул шагIирал Къудукьа МухIамадицца (Мусаласс), ГIаймакисса Абубакарицца, Кудалисса ХIасаницца, ГьаракIунисса СагIидицца, СсугъралIа ГIабдурахIманицца адабияталълъул асслияб масъалалъун рикIкIунеб букIана ххалкъалълъ битIараблъун рикIкIунеб адаб-хIурматалълъул кьучIчIалда магIарулазе тарбия кьей. Гьединлъидал пайда босулаан бербалагьиялълъул ххассияталълъул малълъа-хъваялълъулал, вагIза-насихIаталълъулал асараздасса. КигIан кутакав рагIул устар Къудукьа МухIамад вукIаравали цохIо гьал мухъаздассанги бихьула - «МагIарда гIазу буго, ГIоралда накIкI лъун буго, Бодул кутак хун буго, Ханни парччахIав вуго». (БотIрол рас хъахIлъун буго, Беразда накIкI лъун буго, Черххалълъул хIал хун буго, РакIкI гIолохъанго буго». Гьал рагIаби рекIкIехъе лъалел ригь араз кигIан гIемердай кици хIисабалда гьал рехссарал?! Кудалисса ХIасан - «ТIанчIчIи гIемераб гъеду гъоссоцца гIорцIцIуларо, Хъизан кIудаб рукъалълъул гъасстIа рагъ камуларо, Херлъун тун эбел-инссул зигара камиларо, ТIаде нилIги ралагьун, хъахIаб мусру жемаги». Гьаниб абизе бегьила: 1) Кудалисса ХIасаницца жиндирго асаралда кицаби хIалтIизарун ругилан, гьебги квеш гьечIо, 2) Кудалисса ХIасанил шигIриял мухъал кицабазде ссверун ругилан, гьебги лълъикI буго. Гьадинал кицаби - «ТIанчIчIи гIемераб гъадий гъоссол бутIа щолареб», «Хъизан кIудияб рокъоб къутI-къутI камулареб», - хIакъикъаталдаги Кудалисса ХIасанил мухъазул кьучIчIалда рижарал ратизеги бегьула. ХIарп-хIарпго данде ккунгутIиялълъе гIила букIине бегьула - ХIасаницца хъван ратила жиндирго асаралълъул роцада данде ккезарун, ххалкъалълъ жидерго кIалдир рекъон ккезарун ратила. ШигIруялдассан гIакъилал пикраби кицабазда гьоркьоре рачIунел гIадин, шагIирзабазги жидерго асаразда гIатIидго кицаби хIалтIизарула. ШигIруялда тIабигIияб куцалълъ гьезул рекъеялълъги бицуна кигIан кIудияб бухьенги гIамлъиги кицабаздаги шигIруялдаги гьоркьоб бугебали. Мисалалълъе босизе бегьула ЦIцIадасса ХIамзатил «ГIумруялълъул дарсал» абураб назму. Назму гIуцIцIун буго 104 кечIалдассан. ХIамзатицца жинццаго аххириссеб кечIалда бицунеб буго гьеб назму кин хъварабали, кьочIчIое щиб босарабали «Адабиял дарсаздассан Данде гьабун, хъвараб назму». ГIемериссел кучIдузда руго кIимухъилал ххалкъиял кицабиги живго ХIамзатил кIимухъилал абулел куцалги каламалги. Назму лIугIизегIан щибаб кечIалда ххадур лъун руго гьел цоцаздасса тIезарулел ишараби. Гьелълъул магIна кколаро кучIдузда гьоркьоб кинаб букIаниги магIнавияб бухьен гьечIилан абураб. ХIамзатицца гьелълъулги хIисаб, пикру гьабун букIине ккола. Ххадур-ццере ругел кучIдузул ххал гьабураб меххалълъ, гьезда гьоркьоб абулеб жоялълъул бухьен батула, масала - адабалълъул, гIадамазул гьоркьоблъиялълъул, чияссдеххун букIине кколеб бербалагьиялълъул, мунго кинав вукIине кколев, цогидаздасса тIокIлъун, хьвада-чIвадизе бегьунгутIиялълъул ва гь.ц. магIнабазул кицаби асскIосса гIебеде руго. Гьединлълъидал батила гьаб назму цIцIалулелълъул чваххун бачIунебги. Гьебго мурадалълъе гIоло батизеги бегьула, назмуялда киналго кочIол мухъал руго микьго гьаркьазул. Кицабаз тIалаб гьабулелълъул «рагIабазе къварилъиги, магIнаялълъе гIатIилъиги», ХIамзатицца, гьеб рахъги хIисабалде босун, бищун батила гьединаб куц. Гьессул шигIрияб гьунаралда кIун буго батIи-батIиял роценазул кицаби, магIнаялълъе, чваххиялълъе кигIан гьитIинабги мукъссанлъиги ккечIого, цо роценалде рачине. Назмуялълъул тIоццебессеб кечIалълъул буго махссаро-ххочIалълъул кици: «Щибаб жо гIемерлъанагIан ГIадат буго учузлъулеб, ГIажаиблъи, адаб кинаб, ГIемерлъидал ххиралъулеб». Гьаб хъван буго живго ХIамзатие ххассиятаб махссаро-ххочалълъул куцалда. ХIамзатицца гьаб назмуялда хIалтIизарун руго батIи-батIиял битIунхъваялълъул куцал. «Воре, чIухIи гIодоб реххе, ГIадамазул къимат гьабе, ГIамал гьитIинавлъун вукIа, Гьалмагъзабазе рухIги кье». «ДулI гьечIеб рецц гьабунилан, Гьелдасса, воре, воххуге, Бугеб гIайиб рехссонилан, Вихха-ххочунги лIугьунге». Гьаниб абизе бегьила ХIамзатицца дол жиндасса ццере рукIарал ГIаймакисса Абубакарил, Кудалисса ХIасанил ва цогидазулги насихIаталълъулаб, малълъа-хъваялълъулаб куц хIалтIизабун бугилан. Руго гьадинал куцалгиги: «Живго жиндие гIурав чи ГIадамазе басралъула, Боххараб гьумер бугессул Гьалмагъзаби гIемерлъула». .... «ГIадамассул тIадегIанлъи РагIад гIадаб жойин бугеб, Мун вортанагIан лIугIулеб, Мун лIутанагIан бортулеб». ЦIцIадасса ХIамзатицца гьарурал хIалтIабазда тIад хIалтIараз рикIкIунеб буго назмуялълъул щибаб кIимухъилаб калам ккола щибго хиси гьабичIого босараб ххалкъияб кици яги аби, ялъуни гьездаго релълъинарун гьарурал хъварассул абулел куцал. ХIамзатицца жинццагоги назмуялда чанго бакIалда бихьизабулеб буго ххалкъиял кицабаздассан, абияздассан пайда босун букIин «Воре, дуцца гьалмагъассе Гьев реххизе гвенд бухъуге, Бухъаралълъув мунго ккола, Кици гьедин бачIун буго». .... «Гьабулеб хIалтIиялде мун ХIелекогун цадахъ вахъа, Радал вахъарассул кьегIер ЦIцIуяб абун кици бугин». Щай ХIамзатицца, кицаби, абиялги гьоркьоре рачун, гьаб назму хъван бугеб? РакIкIалде ккола - 1) ххарбихъего ругел ххалкъиял кицаби ХIамзатицца кочIолаб куцалде рачун руго. Гьединаб куцалълъулI берцинлъиги букIуна, гьелълъ асарги цIцIикIкIун гьабула, ракIалда чIчIолебги букIуна, 2) гIемериссел кицабазда букIуна хъвалссарабги бахчарабги магIна. Киназдаго гуро гьеб бичIчIулеб. ХIамзатил тIадежураяз кумек гьабулеб буго кицабазул магIна рагьизе, 3) назмуялде росарал киналго кицаби руго чияссул хьвада-чIвадиялда, гIамал-ххассияталда ххурххарал, аза-азар гьединаздасса тIасса рищарал, 4) гIадамазул хьвада-чIвадиялдасса кIкIвар кьезе ккараб суал ХIамзатил заманалдаги букIун батиларин, гьаб жакъаги гьечIилан абуни, мекъи ккеларо. Бихьулебги буго, бичIчIулебги буго назму ХIамзатицца гьелълъие гIолого хъвараб букIин. «Заманаялълъ гIадамазе гIемерал дарсал кьола, ГIакълаби данде реххани, бахчарабги загьирлъула». КечIалълъул бутIалълъул тIоццебессеб бутIа буго ххалкъияб кици, кIиабилеб бутIа буго ХIамзатил тIадежубай. Гьаб кIиябго, биун тIурабгIанги, цоцалълъ рекъонги ккун буго, кIиабилелълъ ццебесселълъул магIнаги дагьабги гIатIид гьабун буго. Гьеб кIиабилеб бутIаги кици гурилан лълъицца абилеб? «ГьацIцIулI хIеги хIанилI расги камуларилан абула, Кинабго рахъалълъ рекъарав чи къанагIатги вукIунаро». Гьаниб бугеб ххалкъияб кици буго гIемераб бакIалда, гIемераб магIнаялда хIалтIизабизе бегьулеб. ШагIирасс рагьун кьолеб гьеб кициялълъул бищунго асслияб магIна. Назмуялда руго ХIамзатицца махщалида цо кечIалъул бутIаялде рачарал кIи-кIи кициги - «Бицунеб дур рагIиялда гIакълу ццебе ккезе гьабе, Ца таралълъ мегIер толелълъул, гIантаб ххабар ххулжиниб лъе». Ххадур ххалкъияллъун лIугьарал живго ХIамзатил кицабиги руго назмуялда - «Воре, дуцца дурго кIалдиб кIигIаркьелаб мацIцI хьихьуге, МацIцIалда ракьа гьечIилан, бокьанщинабги бицунге». .... Чияцца къан цIцIвилеб хIалалълъ цIакъго виччунги вукIунге, Къокъидго векилеб куцалълъ квешго вакъванги вукIунге». .... «КигIан уяб букIаниги, мунго дуццаго веццуге, «Дун», «дие», «дир», «дицца» - йилан, цIцIекIал рагIаби рицунге». Цо-цо ххалкъиял кицабазда ххадур ругел ХIамзатил тIадежураялги ххалкъалълъ кицаби хIисабалда хIалтIизарулел руго. ХIамзатицца ххалкъиял кицабаздассан пайда босун буго кIиго батIияб къагIидаялълъ - 1.Кицаби росун руго баянго, кицабиги лълъидаго лъаледухъ - «Цо ккве, цер ккве» - йилан кициги бугин, Кинабго жоялда щай мун речIчIулев? .... «Налъи холарин» абун, «би бакъваларин» абун, Умумузул кициялълъ кунел руго гIадамал. .... «Жиндир бохх бекичIессда Боххдул унти лъаларо», Рагъул лIар гьекъечIессда Рагъул бухIи лъаларо». .... «Маян кьураб босичIесс Кьеян гьаризе ккола, Кьалги тун, рекъел босун, Ваццал гIадин рукIун лълъикI». 2.Кицаби жиндирго рагIабазда гъорлI рессизарун - Дир рукъалълъул къадал гIундул гIемерал, ГIалхул берал бацIил гIадал цIцIодорал. «Къададаги гIундул ругел, гIалхудаги берал ругел» Гьаниб абизе бегьила - ХIамзатицца ххалкъалълъухъаги босун бугин, ххалкъалълъе ХIамзатиццаги кьун бугилан. НилIее гIакъилал асарал нахъе тарал, ялъуни ццерессел умумузул рагIаби жидерго асаразда жанир, хъирмида месед бекьулеб гIадин, дагьалги камил гьаруразул цIцIарал гIемер руго. Гьединал руго Инххосса ГIалихIажияссул, НитIасса ГIалихIажияссул, Кудалисса ХIасанил, ГьидалIа МухIамадил, ХъахIабросулIа МахIмудил, ХIамзатил Расулил цо-цо ххалкъиял гьанир рехссон ругел мухъал - «Меседил кисиде квер щоларищан РорчIарал сардазул хIисаб щвеларо. ГIарцул таргьа бортун батуларищан РукIкIарал дир къоял рикIкIун кIвеларо». «ЗахIмат бихьичIого рахIат бокьарасс БекьичIого лъилъе, нилъ гьечIого, хур». Инххосса ГIалихIажияв «Огь, берцинай, берцинай, БецичIого ссан тарай! Огь, чIухIарай, чIухIарай, ЧIарачIого хур тарай!». «Огь, бочIораб чIагIа, чIегIераб тIокIкIел, ЧIартил ракI бугессда чармил ракI гъолеб». НитIасса ГIалихIажияв «МацIцIихъаби цIцIикIкIани, РагIи-мехх камуларо. РагIуда нахълIугьани, Ургъелал тIагIунаро». «Гьекъелгун хъалияналълъ Чи нуралда толаро, Чияр гIайиб цIеххеялълъ ЦIцIикIкIун пайда кьоларо». Кудалисса ХIасан «Рощнол гъуниялда гъорлI Надир жавгьар батула, Кодой босизе чIухIун, РощнолIго жавгьар тоге. ГIабдалассул мацIцIалълъги ЦIцIодораб жо малълъула, Щиб гьессул рагIийилан, ГIин тIамичIого тоге». ГьидалIа МухIамад «На тIогьода чIчIола, тIутI къеда чIчIола», «Дунял-гIаламалълъе гIищкъул рукъги бан, Дун къотIнов ххутIана къадал ракьанда». МахIмуд ХIамзатил Расулицца кIудияб къимат гьабулаан кицаби-абиязул. Гьесс кицабазе кьураб къиматги буго, «кицаби шигIруялълъул тIогь колилан», кицаби данде гьарурассде хъвараб кечIги буго. ШигIруялда жиндирго ххассаб, цогиязулалда релълъинчIеб нух букIаниги, ирсалълъе ццебеккун букIараб лълъикIаб щинаб босиги милиял гIадатазе ритIухъав вукIинги Расулил махщелалълъе, шигIрияб гьунаралълъе ххассиятаб рахълъун. Кицаби, абиял жиндирго асаразда гьесс цIакъ гIемер хIалтIизарун руго. Бищунго гIемер гьел руго Расулил «Дир Дагъистаналда». Кицаби гурелги, гьенир ругел кIалзул гьунаралълъул ххалкъиял асаралги, цогидал таватуралги, биценалги, умумузул тариххалда ххурххарабги. Кицаби руго АбутIалибилги, ХIамзатилги, Шамилилги, эбелалълъулги кIалдир лъун, жиндирго каламалдаги гIемер руго гьел. Расулил гучаб гьунаралдалъун рижарал гIемерал гъваридал магIна ругел, цо пикру бихьизабулел къокъал пасихIал каламал руго гьессул шигIруялда. Гьел гIадамаз ххалкъиял кицаби гIадин хIалтIизарулел руго - «Аралда дуцца туманкI речIчIани, бачIунесселълъ дуда гIарада речIчIула» ва цогидалги. Дагъистаналълъул гIелмияб идараялълъул ЦIцIадасса ХIамзатил цIцIаралда бугеб «МацIцIазул, адабияталълъул ва махщелалълъул идараялълъул» къассд буго «ХIамзатил Расулил шигIруялда гъваридал магIна ругел, цо пикру бихьизабулел къокъал пасихIал каламал» абураб хIалтIи. Гьеб хIалтIиялда тIад хIалтIиги гьабулеб буго. Гьединлълъидал гьаб суал къокъ гьабун толеб буго. Кицабаз нилIее бицуна нилIер умумузул тариххалълъул - кин гьез яшав гьабураб, кинал захIмалъаби данде чIварал, кин гьел рагъарал, ярагъ кисса босараб, щиб кунеб букIараб, кисса щолеб букIарабалигицин. Масала - «ГIарцул горал раниги, гуржи ганжалъиларо, Горал рахъун лъуниги, хъирмил багьа хвеларо». ПасихIаб, къокъаб чанго рагIиялдалъун гьаб кициялълъ бицунеб буго гIемерал соназ умумуз хIалтIизабураб яргъил тайпабазул, жеги гьезул лълъикIлъи-квешлъиялълъул. (Гуржиялълъа бачIараб ярагъалдасса Ганжаялдасса бачIараб лълъикIаб букIун буго. Дагьабги багьаяб Хъирималдасса бачIарабги букIун буго. Умумуз жидерго ярагъ, туманкI-таманча гIарцул гораздалъун чIухIизабулеб букIун буго). «РетIине лъарассе читари кьурав Аллагь, Чуризе лъарассе мандани кьурав Аллагь!». «Мазандаран дарай диеги щвечIо, Жулпа катаналалда дунги рекъечIо» гIадал кицабаз бицунеб буго цо заманалда магIарулаз ххам ХIамшаралдасса босулеб букIараблъи. Цо-цо меххалълъ кIиго-лъабго рагIиялдалъун кициялълъ ишара гьабула цо кинаб бугониги лIугьа-бахъиналде. «ГьитIинаб жо кIодо гьабуге», - ян абурал ГьидалIа гIакъилассул къокъал рагIабаз ццере чIчIезарула ражидул бухьараб жо сабаблъун рагIиятчиясс чIварав ххунздерил ханассул гогьав васассул къисмат ва нилIер гIумруялдаги данде чIвалел гьединалго цо-цо лIугьа-бахъинал. «Къажарассулги хIамилги бахIарлъи-херлъи лъаларо», «Гьой буго гважуцца ичIго гьабулеб жо» - ян абурал кицабаз кIочене тун гьечIо магIаруласс ХIамшар-шагьассул гIакълучагIазе кьураб, гьел руцIцIун чIчIезабураб жавабалълъулги, гьевго магIаруласс, шагьассул гьойги чIван, гьессул азбаралда бахъинабун букIараб хъуялълъул, рихха-ххочиялълъул хIакъалълъулI бугеб гIажаибаб бицен. Гьал нилIер «гьитIинал гIакълучагIаз» нилIее тарбия кьола, кисса кирего бахIарчилъиялде, намус цIуниялде нилI ахIула. «Бежун яхI кварассул керен бухIаги», «Бикъуге – хIинкъуге, гьересси бицунге - нечоге», «ЛълъикIав чияссе – цо рагIи, лълъикIаб чое – цо цIцIал», «Цо лахIзаталълъ ияхI гьабе, мунго бахIарчи вахъине» - гIадал яхIги рухIги бащад цIунарал, бахIарчиял умумузул рагIаби лълъикIав магIарулассда хабал рагIалде щвезегIан кIочон толаро. ГIемер ратула цоялълъ бицунелда цогиялълъ бицунеб жо данде кколарел, цояб цоялълъе гIакссалда ругел кицаби «МагIарде гъуниги, хIамицца заз гурони кунареб». «Рес къотIани, хIамицца зазги кунеб». «ГIабдалассде данде мунги гIабдаллъун вукIа». «Цояв гIадалав вугони, дандиявгIаги цIцIодорав вукIине ккола». РакIалде ккезе бегьула гьаб кIиябго кициялълъул кинаб битIарабилан. КIиябго битIараб буго. Щайгурелълъул кициялълъул магIна бичIчIизе ккола бакI бихьун. Жинццаго кициялълъги нилIеда, «РагIи ургъун бице, кици бакI бихьун тIаме», - ян малълъулеб буго. БакI букIуна, гIабдалассда тIадги рекъон, «битIараб буго», - ян тезе кколебги (ххассго гьедин тезе ккола гьакълицца гьавурав гIабдалги бугIа рекIарав гIабдалги). БакI букIуна, дандиясс гIадалаб-гIантаб жо гьабулеб бугони, гьев битIараб нухде вачине кколебги. Аваразул цо-цо кицаби руго, цоцазде данде кколарел, батIи-батIиял пикраби ричIчIулелги (цоял доре цIцIалел, цогияз анире цIцIалел) - «БахIарчи хъабчилI ватула» абураб кици хIалтIизабула бахIарчи мискинзабазда гьоркьосса вахъуна абураб магIнаялда. Гьеб кициялълъул магIна дагьабги кутак гьабулеб гьадинаб ссверелги буго - «БахIарчи хъабчилIин ватулев». Гьаб ссверелалълъ баянго бичIчIизабула, хъабчилI гурони, чухъилI (бечедазулI) бахIарчи вукIинего вукIунаревилан абураб пикру. Цин-цин гьебго кици «БахIарчи хъабчилIги ватула», - ян ссверизабула. Гьеб меххалълъ гьелълъул магIна букIуна бечедазе бокьухъе - «БахIарчи чухъилI вукIуна, хъабчилIги ватизе бегьула», - абураб магIнаялда. ГIуцIцIиялълъул рахъалълъ бищунго кIкIвар бугел ва рекIкIелIе рортулел руго, бакI бихьун, кIалъалессул пикруги бичIчIулел къокъ гьарурал куцал - «Бералда бихьараб – битIараб, гIиналда рагIараб - гьересси», «Бер – битIараб, гIин - гьересси». «АбухIанипацца хIама биччачIони, ХIанукацца оц биччалареб», «АбухIанипал – хIама, ХIанукал - оц». «Даран лълъикIаб буго «ма», - ян дуццаги кьураб, «ма», - ян диццаги кьураб», «Ма – дуе, ма – дие». Руго, жал рачIарал ссверелаздасса болмацIцIалде ссверизаруни, рагьукъал гьаркьал такрар гьариялълъ лIугьинабулеб пасихIлъи холел кицаби. Гьединал руго - «Оц гьечIессул хIур кIудияб, хIама гьечIессул гьир кIудияб», «ГIемер цIейги цIцIар гуро, цIечIого рилълъинги рецц гуро», «Багьаралда гьимараб бани, гьеберго къо тIокIаб бала», «Бидаяб чу гIадин вукIа, чалияб куй гIадин вукIа», «Гьанал ругъун гьудаларо, гьод ххалатил ругъун гьудала» гIадал. Аваразул кицабазда гьоркьор ратула кициялдеххун кIкIвар цIцIикIкIиналълъул мурадалда, батIияб мацIцIалъул рагIаби жураралги - «ЛъарагIалде унилан яман яхшилъуларо», «ГIурусазул «незнаю» нусго туменалълъул багьаяб», «Ххунги ччунги - ярамас», «ГIунги букIаго – патихIа» гIадал. Кицаби цIцIалулезда данде чIвала цо-цо кицаби, жидерго тIоццебессеб балагьиялда мекъаллъун рихьулел - «ГIакълу гьечIев чияссе гIакълу кьоге», «ХIама гьечIессухъе хIамаги биччаге, оц гьечIессухъе оцги биччаге», «Тушманассеги лълъикIлъи гьабе» гIадал. НилIее нассихIат гьабулел гIакъилал умумузул гьел рагIаби мекъал гьечIо, щайгурелълъул цин, гIакълу кьелалде ццебеккун, гIакъилассда лъазе ккола дандияссул бетIералълъ жиндир гIакълу босилищ, ялълъуни жиндир гIакълу-малъи гIададайищ ккелебали. Гьаниб бугеб тIоццебессеб кициялълъул къагIида ккола Инххосса ГIалихIажияссул рагIабиги - «РощногохIтIа ссахIги лъун, ТIаде къали чIехьани, Ункъо ссахI заялъулеб Лъазе ккараб жо буго». КIиабилеб кициялълъул хIакъалълъулIги, яхI бугел, мискинчияссул хIалтIи гвай бан лIугIизабун кьолел нилIер умумуз абизе рес гьечIо, хIамаги оцги гьечIев мискинчияссе кумек гьабугеян. Гьезие бокьун буго цого къоялълъ гьев жиндир бугебщинаб хIалтIи лIугIизабизе виччагеян абизе. Лъабабилеб кициялълъул хIакъалълъулIги, тушманассе лълъикIлъи гьабиялълъул магIна гуро тушманассе хIелхIеди. Гьеб магIарулассул намусалълъ кидаго къабул гьабуларо. Гьелълъул цо магIна буго - квешлъи гьабулев чилъун вукIунге, кидаго лълъикIлъиялълъул рахъ ккве абураб. Гьеб данде ккола лъарагIазулилан магIарулаз абулеб, жидерилан къажараз абулеб цо кициялдаги - «Яхщилихъгъа яхшилихъ гьар гишини ишидир. Яманлихъгъа яхшилихъ эргишини эшидир». «ЛълъикIлъиялде данде лълъикIлъи лълъиццагоги гьабула. Квешлъиялде данде лълъикIлъи бахIарчиясс гьабула». КIиабизеги, магIарулазулI батараб намус буго къурав чи хIакъир гьавулареб, тушман вугониги, аман гьарун вачIарассе кумек гьабулеб, ккани, гьессие гIоло рухIги кьолеб (ракIалде щвезабе - «ЛълъикIаб бугъицца къуралде лIар хьвагIулареб» абураб кициги). БатIи-батIиял ххалкъазул кицаби данде ккуни, гьезулI гIемераб гIахьалаб жо батула. Цо-цо кицаби цIакъго цоцада релълъарал, цояз цогидал такрар гьарурал гIадал ратула. Гьеб рахъалде пикру щун буго П.К. Усларилги - «МугIрузул ххалкъазул гIемериссел кицаби, гIурусазул ва цогидал Эребиссезул кицабаздасса хIарп-хIарп ккун руссинарурал гIадал руго, гьел лълъиццаниги руссинарурал гьечIониги». «Дагъистаналда гIумру гьабулел (ххалкъал) кигIан батIиял ратаниги, гьезул гIемериссел кицаби цоцазде данде ккола». Щибаб кициялълъул милияб лIугьиналда, бачIараб бакIалда тIад хIалтIарав А.П. Назаревичасс хъвалеб буго - цого магIнаялълъул кицаби чанго батIияб милаталълъул ххалкъазул кицабазда гьоркьор ратанила. Гьезул батIалъи бугила цохIого цо мацIцI батIияб букIин. Гьеб кицабазул, абиязул релълъеналълъ нугIлъи гьабула кицабазул, абиязул милатазда гьоркьоссел бухьенал рукIиналълъе. БатIи-батIиял ххалкъазул рухIияб маданияталълъул гIамлъи букIин бухьараб буго гьез нахъа тарал тариххиялгун маданиял гIассрабазул гIамлъиялда. Цого тайпаялълъул лIугьа-бахъиназ рижизарун руго релълъарал пикраби ва цого къагIидаялълъ асар гьабун буго рухIияб маданияталъе, ххассго кIалзулаб гьунаралълъе. Кицаби кин рижулел, кисса росулел, киссан рачIунел? ГIадамассул ххассият буго жинда бихьараб, рагIараб кIкIвар бугеб жо рекIкIелI цIунулеб. КъваригIел ккараб меххалълъ гьел къватIиреги рахъулеб. РакIалдаго гьечIого, кIалъалаго, щибниги бицунаго, чияссул кIалдиссан рачIуна пасихIал, гъваридал рагIаби. Жигар бахъула гьединал рагIаби ракIалда цIунизе. Ххассго гьединал рагIаби рукIуна гIакъилал чагIазул, шагIиразул каламалда. Бокьарав гIадатав чияссул кIалдиссанги ине бегьула гIакъилаб-цIцIодораб калам. Цогиясс кIалдибе босани, пуланав чиясс гьадин абулаанилан, лъабабилесс, ункъабилесс цIцIарги абичIого, такрар гьабун, гьеб, кицилъун лIугьун, ххалкъалда гьоркьоб тIибитIизе бегьула. Мисал - Ххунзахъа гIадатияв векьарухъан ГъазимухIумил ГIумарил кIалдиссан арал руго кицилъун лIугьарал гьал рагIаби - «НилIерго гъоссотIассанила нилIго хъущтIулел». Гьединал кицилъун лIугьарал рагIаби, абурассул цIцIарги рехссон, тIехьалда гIезегIан руго. НилIер ххалкъалълъ кицаби киссан щваниги росун ратула - жидеда гьезул мацIцI лъалел батIиял ххалкъалдассан, гьезул тIахьаздассан, нилIерго адабияталдассан (шагIиразул ва ххалкъиял асараздассан), диниял тIахьаздассан, МухIамад аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисаздассан. Къуръаналдассан, МухIамад аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисаздассан рачIаралги ратула нилIер кицабазда гьоркьор. Дибирзабаз, имамзабаз жидерго хутIба-вагIзаялда рехссарал Къуръаналълъул аяталги, Аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисалги, гIалимзаби-устарзабазул гIакъилал пикрабиги гIенеккун рукIараз, Къуръан-хIадисалълъул цIцIарги бахъичIого, гIемер такрар гьариялълъ, шагIирзабазул асараздассан гIакъилал мухъалго гIадин, рачIун ратизе бегьула кицабазда гьоркьоре. Масала, МухIамад аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисазда цIакъ релълъарал руго ххадур рехссарал кицаби-абиял - «Киналго мурадал тIуран дове щивниги инчIевила», «Лъималазе алжан эбелалълъул хIатIикьила», «Метер хвелел гIадин динги гьабейила, кидаго хвеларел гIадин дунялги гьабейила». Рижиялде балагьун, кицаби-абиял рикьизе бегьула гьадинал тайпабазде - 1.Ххалкъалда гьоркьор рижарал. 2.Адабияталдассан росарал. 3.Маргьабаздассан рачIарал (росарал). 4.Унго-унголъун ккарал лIугьа-бахъиназда, биценазда тIад рижарал. 5.ТIабигIаталда кколел лIугьа-бахъиназда ххадуб ххалкквеялдассан рижарал. 6.Диналдассан, МухIамад аварагассул (жидеда ссалат салам лъеяв) хIадисаздассан росарал. 7.БатIи-батIиял ххалкъаздассан росарал. Кицаби дандчIвала батIи-батIиял жалазда, ярагъ-матахIалда, заназда ва гь.ц. рикIун хъваралги. Тарихчи МухIамадилазул Расулицца жиндирго «Дагъистаналълъул ххалкъазул гIадатал» абураб тIехьалда рехссолел руго гьединал хъвай-хъвагIаял - «Жиндир намус цIунуларев заман щвелалде хола» (ГIашилтIа хабзалалълъ бугеб зонода бугеб хъвай-хъвагIай). Шамил имамассул шапакъатазда - «Ххадуб кколелълъул пикру гьабулев бахIарчи вахъунаро». Ххунзахъа кIудияб цIцIаралълъул бугеб рагъулав ГIалиханазул МахIсудил заниялълъул ганчIида бугеб хъвай-хъвагIай - «КIудиял ишал гьарурав чияссул, живго хваниги, цIцIар нахъе ххутIула». Кицаби тIехьалда лъолел къагIидаби. Гьеб буго кицаби ракIариялдассаги захIматаб суал. В.И.Далицца рахъ ккун гьечIо тIехьалда кицаби алипалълъул тартибалда лъеялълъул. Гьедин тIехьалда кицаби лъей гьесс рикIкIунеб буго кицабаздеххун тIасса-массагояб бербалагьилъун. «Гьеб къагIидаялълъ кицабазул тIехь гIуцIцIани, - ян хъвалеб буго Далицца, - гьеб цIцIалулессул пикраби риххула, тIоццебессеб гьумер цIцIалулаго, гьев ссвакала. Цоцазда ххадур-ццере ккола батIи-батIиял магIнабазул кицаби. КъваригIараб магIнаялълъул кици балагьизе захIмалъула. Гьединлъидал магIна релълъарал кицаби цо бицунеб жоялълъул алипалълъул тартибалда рукIине ккола. Цоги, гьедин гьабичIони, захIмалъула ххалкъалълъул рухIияб ва хьвада-чIвадиялълъулаб ххасслъиялълъе кицабаз абухъе къимат кьезе». В.И.Далицца жиндирго тIехьалда кицаби рикьун руго 140-гIанассеб бицулеб жоялде. Ххалкъияб гIамаб тIахьалханаялълъул бетIер М.А.Корп Далил заманалдаго кицаби тIехьалда магIнаялде ва хIасилалде балагьун лъеялда данде вукIана. Гьесс рикIкIунеб букIана, бицунеб жоязул рикьани, къваригIараб кици балагьизе захIмалъулилан. Масала, кицаби 50-60 бицунел жоязде рикьани, къваригIараб кици кинаб бицунеб жоялда букIине кколебалиги лъалеб гьечIони, цо кици балагьизе киналго бицунел жоязде раккизе кколел руго. Цо кициялълъул чанго батIияб магIнаги букIине бегьулелълъул, цIакъ захIматаб хIалтIи ккола кицаби бицунел жоязде рикьи. ТIоццебе гьединал рикьалаби гьарурав В.И. Далилги гIезегIанго гъалатIал ккун руго. ГIадада гурелълъул аби бугеб - «Чи вихьун, бакI бихьун тIамулеб жойила кици». Чанго батIияб магIна бугеб цо кици чанго бицулеб жоялда лъейги данде кколеб гьечIо. Бищунго квеш ккараб жо – бицунел жоялги рихьизарун кьурал кицаби гьел цIцIалулез бицунел жоязда рихьизарурал магIнабазда рекъон (цо магIнаялда) къабул гьарула. 1963 ва 1973 соназда басмаялда рахъарал ГIалиханазул Зайирбегицца данде гьарурал кицабазул тIахьалги, гIемераб къоги бихьун, кицабиги бицулел жоязде рикьун, гьарурал рукIана. Гьесс абулаан - кицаби ракIаризеялдасса гьел бицунел жоязде рикьизе захIмалъанилан. Гьеб рикьиги букIана гIага-шагараб, гIемерал кицабазул рикьиялда тIадкIалъай гьабизе бегьулеб. 1973 соналълъ бахъараб тIехьалда кицаби рикьун рукIана 23 бицунеб жоялде (ватIанчилъи, захIмат, рукIа-рахъин, хъизан, цIуна-къай, гIаданлъи, гIелму-лъай, мискинлъи-бечелъи, анищал-мурадал ва гь.ц.). Алипалълъул къагIидаялълъ кицаби лъеялълъул лълъикIал рахъал ккола гьелълъул гIадатлъиги нилIеда лъалеб кици тIехьалда ххеххго батизе кIвейги. ГIолареб рахъ - цо кициялълъул къагIидаби, ххассго батIи-батIиял хIарпаздассан байбихьулел ругони, батIи-батIиял бакIазда ккола, цоцаздасса рикIкIалъула. Аххираб заманалда къватIире риччарал батIи-батIиял ххалкъазул кицабазул тIахьазда кицаби, бицунел жоязде рикьичIого, алипалълъул тартибалда кьун руго (гъалгъаязул, даргиязул ва гь.ц.). ТIадеххун рехссарал гIилабазе гIоло гьаб тIехьалда кицаби лъун руго алипалълъул тартибалда, бицунел жоязде рикьичIого. Кицаби, абиял лъазариялълъул тарихх. Кицаби, абиял цогидалги ххалкъиял кIалзул гьунаразул асаразда цадахъ лъазаризе байбихьун буго 19 гIассруялълъул кIиабилеб бащалъиялда, Кавказалълъул рагъ лIугIун ххадуб гIурус ва къватIиссел пачалихъазул гIалимзабазе эркенго Дагъистаналде рачIине рес щваралдасса нахъе. Дагъистаналълъул мацIцIаздаго цадахъ гьезул кицаби-абиял лъазабизе тIоццебе байбихьарав чи ккола П.К. Услар. Бассмаялда аваразул кицаби, абиял рахъизе байбихьана 20 гIассруялълъул 60-абилел соназда. 1963 соналълъ тIоццебе къватIибе биччана ГIалиханазул Зайирбегицца данде гьарурал кицабаздассан, абияздассан, бицанкIабаздассан гIуцIцIараб тIехь - «Авар ххалкъалълъул кицаби, абиял ва бицанкIаби». Гьелда буго кицабазул бицараб ццеберагIиги. Дагъистаналълъул ххалкъазул кицабазул, абиязул, бицанкIабазул хIакъалълъулI тIоццессеб рагIа-ракьанде щвараб гIелмияб хIалтIи хъван буго гIалимчи М.М.ХIасанилазуласс. Авар кицабазда тIассан гIелмиял хIалтIаби хъван руго - ГIалилазул МухIуцца ва ГIабдулагьилазул Резедацца. Кицаби данде гьариялълъул тарихх ТIоццере авар кицаби, абиял данде гьаризе байбихьарал, ххадурги кIкIвахI гьечIого гьел данде гьарурал чагIи ккола ЧIчIохъа гIалимчи АбакархIажиги Ххунзахъа ГIалиханассул Зайирбекги. РакIарарал кицаби гьез, цогидал кIалзул гьунаралълъул асаралгун цадахъ, араб гIассруялълъул 20-абилеб гIассруялълъул 30-абилел соназда Дагъистаналълъул тариххалълъул, мацIцIазул ва адабияталълъул гIелмиябгун цIехх-реххалълъул идараялълъул хъвавулал асаразул бакIалде кьун руго. 500-600 гIанассел кицаби данде гьарун руго Кичалазул МухIамадиццаги Дилималдасса малълъарухъан ХIажилазул ГIизудиниццаги. Кицабиги кIалзул гьунаралълъул цогидал тайпабиги ракIариялълъе кIудияб хIалтIи гьабуна А.П.Назаревичассул жигарчилъиялдалъун 70-абилел соназда Дагъистаналълъул Пачалихъияб Малълъуялда гIуцIцIараб цIцIалдохъабазул кици-абиязул идараялълъ. Бассмаялда рахъарал авар кицаби 1. 1862 соналълъ Петербуралда бугеб бассмаялда бахъана А.Шипнерил авар мацIцIалълъул къокъаб тIехь, 1873 соналълъ – авар хъваязул тIехь. 2. П.К.Усларил 1889 соналълъ Типлисалда бахъараб «Кавказалълъул мацIцIал, МацIцIал лъазари, Авар мацIцI»-алда буго битIунхъваялълъе мисалал хIисабалда кьураб 28 кици. 3. 1908 соналълъ Шурагьаб бугеб М.Мавралазул бассмаханаялда бахъараб ЧIчIохъа ГIабдулагь-хIажицца данде гьабураб «ТIасса рищарал вагIзаби» («Хуласатул-МавагIиз») абураб мажмугIалда руго «Инххосса ГIалихIажияссул кицабиял рагIаби». 4. ГIалиханазул Зайирбекицца данде гьабураб «Авар ххалкъалълъул кицаби, абиял ва бицанкIаби». МахIачхъала шагьар, 1963 с. 5. ГIалиханазул Зайирбек. «Авар кицаби ва абиял». МахIачхъала шагьар, 1973 с. 6. С. ГIалиханазул «Авар ххалкъалълъул кицаби ва абиял». МахIачхъала шагьар, 1991 сон. (лъималазе бахъараб). 7. Кицаби рахъана «Гьудуллъи», «Лачен» гьитIинал тIахьазда, «ХIакъикъат» гезталда ва «ХIакъикъат» гьитIинаб тIехьалда, авар мухъазда рахъулел гезтазда. 8. ГIурус мацIцIалда дагьалго аваразул кицаби руго А.П.Назаревичассул «Дагь-дагь ккун ракIарурал» абураб тIехьалдаги. МахIачхъала шагьар, 1997 9. Турк мацIцIалдеги буссинабун, ГIалиханазул Зайирбекицца данде гьарурал авар кицабазул ва абиязул тIехь бассмаялда бахъун буго ДжахIбар Барласицца, Турк, Ялова, 1999с.

Гь h Гьа, гьобол! Же, лъимал! Гьа, мали! Гьа, къвал! (чияссул хвел лахІзаталълъул жо). Гьаб дуниял ссверун ссвердарав дида годекІаниб буго месед батулеб. Гьаб дуниялалда ххадур нилI рилълъани гурони, дунял ххадуб цΙцIазе нилIеда кIолареб. Гьаб кІочон тараб бихьугегийила. Гьоболассул бакІалде щведал, гьессул хъизан ятун йиго чІчIегІерги бан. Щиб-кинан цІеххедал, гьелълъ бицун буго росс хванилан. Гьоболасс зигараги бан, жиндирго пашманлъи загьир гьабун буго. Гьелълъ данде: «Гьаб кІочон тараб бихьугеги!» – ян абун буго. Гьоболассда ракІалде ккун буго гьалдасса кІудиябгийищин чияссда пашманлъи-къварилъи бихьулеб. КІиго соналдассан гьоболассул бакІалде щвейдал, гьезул жакъа – метер чІчIужу ячинеян вукІарав васги хун ватун вуго. Гьоболасс васассул эбелалда зигара бан буго. Гьанжессаги гьелълъ додинго, гьаб кІочон тараб бихьугегиян, жаваб кьун буго. ВахІин, гьалдассаги кІудиябгийищин чияссда къварилъи бихьулебан гІажаиблъи гьабун буго гьанжеги гьоболасс. Цо кІиго соналдассан нахъеги ккун вуго гьав добго росулIе. ЦІакъ къваридго, пашманго ятун йиго гьоболассул лълъади. Щиб ккарабан гьоболасс гьикъилалде, гьелълъ абун буго: «Гьанже бихьана, вацц, дида доб кинабго кІочараб! Я кваназе квен гьечІо, я гьеб босизе бакІ гьечІо! ХхантІан тІадеги вахъун, гьобол азбаралде ун вуго ва хІобода бухьун букІараб жиндирго чу хъун буго. Гьелълъул гьанги гьоболассул лълъадуеги цогидал ракъаразеги бикьун буго. Гьаб кІочон тараб бихьугегиян абурабила гирун унеб бетІералълъ (Гьеб кІочон тарабги щибдай букІунаян ххадув валагьарассда бетІер цІадабе кколеб бихьарабила). Гьаб лълъади ячинги лъимал гьариги Лъаларезда ккола цІакъаб жо гІадин; ГІумруялълъ гьездассан бихьараб канлъи Цо къоялълъ гьез кьураб кьогІлъиялълъ чІвала. Гьабги добги ххабар щай, лълъикІаб ретІе, лълъикІаб кванай. Гьабе, цинги гьури киссан бугебалиги лъай. Гьаби рагъулел ратани, гьардохъаби роххулелила. Гьабигьан вакъуларев, кочІохъан гІорцІцIуларев. Гьабигьанассда гьабил дваргъи рагІулареб, дабагъчияссда дабгъил махІ чІвалареб. Гьабигьанассул чед кІудияб, чанахъанассул гьан кІудияб. Гьабигьанассухъе гьоко къачІазеги унге, къебедассухъе ретІел букъизеги унге. Гьабида гІентІеро базеги маххщелила къваригІунеб. Гьабие магъало гурей, корое баркала гурей. Гьабизе бигьалъулеб – биххизе захІмалъулеб (ригьин). Гьабизе бокьани, кІолареб хІалтІиги букІунареб; тезе бокьани, тезе кІолареб гІамалги букІунареб. Гьабизе бокьани, кІоларебги лъаларебги жо букІунареб. Гьабизе гьитІинаб, бицаде кІудияб жойила гІаданлъи. Гьабизе – дие, квине – дуе. Гьабизе жо тІагІарасс гІомо борлIулебила. Гьабизе захІмалъулеб, биххизе бигьалъулеб. Гьабизе – Каримие, кваназе – ГІашурае. Гьабизе лъалеб гьечІони, лъалессда гьикъе; баччизе кІолеб гьечІони, кІибикьун босе. Гьабизе лъарассе – квасул дуниял, кваназе лъарассе – нахул дуниял. Гьабизеги лъа, кваназеги лъа. Гьабизеги лъалев, квинеги лъалев. Гьабизеги лъаларей, лъазабизеги бокьуларей. Гьабизеги лъаларей, кваназеги лъаларей. Гьабизессеб тарав, тезессеб гьабурав. Гьабил гІентІеро гІадин, гІемерги гаргадуге, хІехь гІадин, вуцІцІунги чІчIоге. Гьабил кІатІкІатІалълъгІанги кІал данде бачунарей. Гьабил охх унеб букІаго, кІусурто хханждал цІеларо. Гьабил хІал гьабигьанассда лълъикІ лъала, богол хІал богогьанассда лълъикІ лъала. Гьабихъ вугев вакъуларо, корохъ вугев вугьунаро. Гьабихъ ххунеб жо – ролI, кваналеб жо – тІахьди. Гьабихъа хъанда гІадин. Бакъараб хъанда гьабихъе арабила, гьобо чІчIикІанигІаги цодагьаб мадар ккелилан хьулалда. Гьабил нуцІцIаги рахан батун, гьеб, чараги хун, нахъбуссине ккарабила. Гьабихъги къвачІа нах бахараб рекъолилан абулебила гІонкІкІоцца. Гьабихъего ссверулеб дуниял, чадихъего бекулеб. ГьабичІеб жоялълъул цІцIар рагІулареб. ГьабичІезе гьечІилан магъилI хІанчІчIиги ахІдолелила. ГьабичІого теялдасса кватІун гьабиги лълъикІаб. ГьабичІони букІунареб, кквечІони батулареб. ГьабичІониги гІолеб гьабуни, гьабизе кколеб ххутІулеб. ГьабсагІатищ, дагьаб нахъайищ? КІиго вацц вукІун вуго, гьитІинав бечедав, кІудияв мискинав. Бечедасс мискинассул сан гьабулеб букІун гьечІо. КІиявго цоцалълъ барщунги рукІун руго. Бечедассул рукІун руго цадахъ квана-гьекъолел, жидеде гьессул божи бугел гІемерал гьудулзаби. Цо къоялълъ гьитІинав ваццассул чІчIужуялълъ россассда абун буго: «Ваццги нахъегІан тун, дуцца чадил гьудулзаби ццере кколел руго. Цинги, дуде къо ккани, дуе вацц гурони ватизе гьечІо. Дуе бокьани, цо хІал бихьизеги бегьила» – ян. Росс хІал бихьизе разилъун вуго. Цо кІудияб дегІенги хъун, гьез гьелълъул къулагІиялда мусрал ран руго. Цинги киналго гьудулзабазда лъазабун буго: «Къасси нижехъа, тоххаб жо ккун, цо чи хун вуго. Гьев тІагІинавизе кумек къваригІун буго». Щивасс цо-цо багьанаги батун, гьудулзаби чухьарлъун руго. Ваццассда лъазабураб меххалълъ, гьесс гьикъун буго: «ГьабсагІатищ, дагьаб нахъайищ?» – ан. «ГьабсагІат», – ан абураб меххалълъ, гьев бер къанилалде тІаде щун вуго. «Жаназаги диде борххун, нуж параххалъе, гьалда гьабизе кколеб жо дицца гьабила», – ян абун буго гьесс. Баччун къулагІигун кІудияв вацц унеб меххалълъ, гьитІинасс абун буго: «Жаназа гуро гьаб, къулагІи буго. Дуеги дур хъизаналълъеги хІалаллъаги гьеб». Гьабихъги къвачІа нах бахараб рекъолилан абулебила гІонкІкІоцца. Гьабихъего ссверулеб дуниял, чадихъего бекулеб. ГьабичІеб жоялълъул цІцIар рагІулареб. ГьабичІезе гьечІилан магъилI хІанчІчIиги ахІдолелила. ГьабичІого теялдасса кватІун гьабиги лълъикІаб. ГьабичІони букІунареб, кквечІони батулареб. ГьабичІониги гІолеб гьабуни, гьабизе кколеб ххутІулеб. ГьабсагІатищ, дагьаб нахъайищ? КІиго вацц вукІун вуго, гьитІинав бечедав, кІудияв мискинав. Бечедасс мискинассул сан гьабулеб букІун гьечІо. КІиявго цоцалълъ барщунги рукІун руго. Бечедассул рукІун руго цадахъ квана-гьекъолел, жидеде гьессул божи бугел гІемерал гьудулзаби. Цо къоялълъ гьитІинав ваццассул чІчIужуялълъ россассда абун буго: «Ваццги нахъегІан тун, дуцца чадил гьудулзаби ццере кколел руго. Цинги, дуде къо ккани, дуе вацц гурони ватизе гьечІо. Дуе бокьани, цо хІал бихьизеги бегьила» – ян. Росс хІал бихьизе разилъун вуго. Цо кІудияб дегІенги хъун, гьез гьелълъул къулагІиялда мусрал ран руго. Цинги киналго гьудулзабазда лъазабун буго: «Къасси нижехъа, тоххаб жо ккун, цо чи хун вуго. Гьев тІагІинавизе кумек къваригІун буго». Щивасс цо-цо багьанаги батун, гьудулзаби чухьарлъун руго. Ваццассда лъазабураб меххалълъ, гьесс гьикъун буго: «ГьабсагІатищ, дагьаб нахъайищ?» – ан. «ГьабсагІат», – ан абураб меххалълъ, гьев бер къанилалде тІаде щун вуго. «Жаназаги диде борххун, нуж параххалъе, гьалда гьабизе кколеб жо дицца гьабила», – ян абун буго гьесс. Баччун къулагІигун кІудияв вацц унеб меххалълъ, гьитІинасс абун буго: «Жаназа гуро гьаб, къулагІи буго. Дуеги дур хъизаналълъеги хІалаллъаги гьеб». Гьабулаго бекулебила дуниял, кваналаго биххулебила дуниял. Гьабулаго-гьабулагойила гьабида гІентІеро базе лъараб. Гьабулеб данде билълъаги. Гьабулеб жо гьабун бахъинегІан, инсанассул гІакълу гьаваялде унебила. Гьабулеб жо чияр лълъикІаб, чияда рекъонгутІизе мун лълъикІав. Гьабулеб кверзухъе билълъаги, кунеб рекІехъе билълъаги. (Гьабулелълъе квер битІаги, кунелълъе чехь битІаги). Гьабулеб щинабги гьабун, «МархІаба!» – ян абуниги, «Ма, хІама!» – ян абуниги – цого жо. Гьабулелълъуб гуреб рацІцІалъи букІунеб, цІунулелълъубин. Гьабун куцараб квер, кванан куцараб чехь. Гьабун тараб ишалда пашманлъун ххайир гьечІо, ххадур ракІал гІодиялълъ хварав чи вахъинаро. Гьабунго гьабунила гьидалIессул гъваца лIугьараб. ГьабунгутІи – кІарчанлъи, кІунгутІи – хІалихьалъи. Гьабуни батула, балагьани щола. Гьабуни букІунеб жо буго кеп. Гьабуни рацІцІалъи хІамибокьобги букІунеб; гьабичІони хханассул кІалгІабахъги букІунареб. Гьабуниги гІолареб дуниял, гьабичІони кин гІолеб? Гьабун щинаб хІалтІи лълъил битІун кколеб, гьарун щинал лъимал лълъие ххутІулел? Гьабураб бадиб чІвайги – хІалихьалъийила. Гьабураб гурони, батулареб, таралълъ нилIеде мугъ реххулеб. Гьабураб гІамал тезегІан, вижараб росу толеб. Гьабураб кваниеги бежараб чадиеги чи камуларев. Гьабураб лълъикІлъи бадиб чІвалареб. Гьабурабго квинчІони, квинчІого ххутІула. Гьабурасс какулеб, кварасс беццулеб. Гьабурассда гьабураб чІаги, бикъарассда бикъараб чІаги. Гьабурассе гьабураб батула, гьабичІессе гьабичІеб батула (Гьабурассе – гьабураб, гьабичІессе – гьабичІеб). Гьабурассе гьабураб бетІер лъуралълъуб батулеб. Гьабурассе гьабураб бецІизе цо къоги – нуcго сон, нусго сонги – цо къо. Гьабурассул гьабураб гьойдаги лъалебила. Гьой букІарабила нухда бегун. Цо нухлуласс гьелда гьикъарабила нухда бегунгІаги мун щиб гьабулебилан. Гьойцца жаваб кьурабила лълъикІавги квешавги чи лъазе бегун бугилан. КІал гІемерав нухлулав, нухда бегунищин лълъикІавги квешавги чи лъалевилан, велъун вуго. Гьойцца жаваб кьун буго: - У, гьедин лъала! ЛълъикІав чи, дида цо рагІицин абичІого, жиндирго нухда уна. Квешав чиясс я гамачІ речІчІула, я тІил кьабула. Цо-цо мун гІадинав кколареб жоялълъул ургъалида вукІунев чиясс гьел дуцца гІадинал суалалги кьола. Гьабурассе – ссахІила, ссванххарассе – гьирила. Гьабурассул квералда лъалеб, кварассул кІалалда лъалеб. Гьабухъе букІунеб жо – гІадат, куцахъе букІунеб жо – черхх. Гьабухъе букІунеб жойила дуниял. МагІарулаз гьаб кици гІунтІизабула Шагь-ГІабасиде. Гьесс хъван букІарабила гьаб дуниял, лълъицца кин гьабуниги, гьабухъе букІунеб жо бугилан. Гьеб бихьарабила цо гІолохъанчияссда. Цинги гьесс шагьассде кагъат хъварабила, дур ваццассул вас вачІунев вугин, данде вахъаян. Шагьассул чара хванила. Дир васги гьечІо, ваццассул васги гьечІо, гьасс бицунеб жого щибилан виххун ххутІанила. Аххирги, жого гьечІеб жо гьаб батиларилан, чукъа-рахьангун «ваццассул васассда» данде вахъанила. ВачІанила цо гІадатияв гІолохъанчиги гьессул гьалмагълъиги. Шагьасс хІал лъазе течІила, кІудияб хІурматалда гьобол жиндирго кІалгІаялде вачанила. Гьоболлъи-хІурматалдасса ххадуб, асскІосса чагІиги нахъе ритІун, шагьасс гьессда гьикъанила: - Ле, мунго кинав гІабдал, шагь маххссараде кколев? Дир ваццги гьечІо, ваццассул васги гьечІо! Васасс къокъаб жаваб кьунила: - Дуцца хъван батана гьабухъе букІунеб жо бугила дуниял. Диццаги гьелда рекъон гьабулеб буго... Шагьассда гьессда абизе жо батичІила. Ваццассул вас жиндирго вазирлъун толев вугилан ххалкъалдаги лъазабун, гьеб балъголъи гьесс чиядасса баххчанила. Гьессдасса лълъикІав вазир Шагь-ГІабасил вукІинчІевила. Гьаваялда рекъон черхх биччан тани, таманал балагьал хІехьезе ккола. Гьавизеги вас лълъикІав, росонибги ролI лълъикІаб. Гьавудила – гІорцІцIила, гІодов чІчIела – вакъила. Гьавунщинав васассул ХІажимурад вахъунарев, бежанщинаб чадил чІагІа лIугьунареб Гьагаб гьой рачІчIгун багъулеб. Гьагав чи чан къолоде? Гьагасс гьор бухІулеб, гогьасс чу чІвалеб. «Гьагъабни Аллагьасс жиндирго васассе бараб бакІ батила», – ян абурабила гІандиссесс (ЛъагІилухъ росдахъги валагьун). Гьагьал – МухІамалълъуй, хІама – нижелълъуй. Гьагьикь вукІарассе чухъа щведал, хъубабищин, бацІцІадабищилан гьикъарабила. Гьагьинибе лълъим тІоге, тІаргъинибе мугь баге. ГьагІигун хІамил гьуърул чучулел, гьересси бициндал мацІцIихъанассул керен чучулеб. ГьагІизе лъанщинаб хІамаги гуро, мимидарабщинаб кетоги гуро. ГьагІу ххун, мучариги зарар гьечІо. Гьадабаго зоб буго, зоб бакьулIго бакъ буго, Эленае даруги дагьайги кьижи буго. «Гьадин битІараб бокьула дие гьудул!» Сапаралълъ унаго, царалги борхьилги гьудуллъи ккарабила. Гьез гІор бахине кколеб букІанила. Борохь чІчIанила жинда лълъим лъаларилан. Царацца абунила жиндир габуралда жемейин, жинцца бахъилин мун доб рахъалде. ГІорбакьулIе щвейгун, борхьицца цер гъанкъизе ххиял гьабунила. Царацца гьелда абунила: - Гьабгощинаб меххалълъ цадахъги рукІун, цоцазда гьумерги бихьичІогойищхха нилI ратІалъилел? - Ма, балагье! – ян бегьун бачІанила борхьицца жиндирго бетІер. Ххапун кІалдибеги бачун, чІчIинтІун рехханила царацца гьелълъул бетІер. Цинги, кІиябго рахъалълъ ишанги ккун, чІор гІадин салтІа борохьги битІизабун, царацца гьадал рагІаби абуралила. (БитІун хьвадарабани, гьадин битІизабизе ккелароан). Гьадин гьабун, дада хварав, додин гьабун, баба хварай. Гьадин чІчIун, иш тІубаларо, тІохда чІчIун, бечелъиларо. Гьай, гьерссихъаналълъул гьерссихъан!» – ан абурабила царацца тІанчІида. МагІардаги регун, гъоба кІкІалахъ чІахІ-къулалда рекІараб цІадухъ ралагьун рукІанила церги тинчІги. Царацца хьалбал роркьулеб ххвел гьабулеб букІанила. - Дуцца гьабулеб жо щиб, эбел? – ан цІехханила царатІинчІалълъ. - Гъоба-а-а кІкІалахъ бугеб цІаялълъ хьалбал роркьулеб буго, дир гьитІин! Цодагьаб заманалдассан царатІинчІ, эххедеги кІанцІун, гІодоб речІчІанила. - Дуе щиб лIугьараб?! – ан бихха-ххочун лIугьанила цер. - Гьа-а-а-гъаб цІадул хІенехІ дитІе бортана! – ян абунила, бер къапичІого, тІинчІалълъ, гъобе ккалахъе квачІги битІун. - Гьай, гьерссихъаналълъул гьерссихъан! – ан абунила царацца тІанчІида. Гьакида квер рокъобго чІвай. Гьакидасса тІутІ бачахъеян абурабила лъарагІасс (Гьиридасса тІутІ бачахъе). Кициялълъ абулеб буго, кигІан гьитІинаб жоялълъулги жинда рекъараб цІцIайи букІунила, гьелда тІад гьелълъул бакІлъиялда рекъараб захІматги унилан. Гьакил бетІергьанассул бакъаналда рекъонила гьелда рекІарасс кечІ ахІизе кколеб. Гьакил юк чодаги лъоге, чол гьир хІамидаги баге. Гьакълил гьудул къо ккедал ватуларевила. Гьакълил рокъоб чехьги къай, чияр рокъоб берги къай. Гьакълицца гІадаллъулареб бетІер букІунаребила, кІалцІуцца ццулъулареб чу букІунаребила. Гьакълицца чехь бихъуларо, бетІер бихъула. Гьакълиццайин бахІарчи чІвалев, чІагІдаццайин цагъур чІехьолеб. – Гьал мугІрул цІураб гІиги гІалахх цІураб боцІцIиги бугебани дир! – илан абунила цоясс. – Гьел чІвазе бацІлъун дунги вугевани! – ян абурабила цогиясс. Гьал роццал нахъа рукІаго, кире рахъаниги, нилIер бусен махІцинчІого букІинарилан абурабила гъадицца тІанчІазда. ГьадитІанчIаз эбелалда абурабила, нилIер бусенги махІцун бугин, цоги бакІалде рахъани бокьилаанилан. Гъадиццаги тІанчІазе гьадинаб жаваб кьун бугила. Гьалагаб чол кІал бицца белъунеб, гьагав чияссул бетІер чияцца буххулеб. Гьалго берал къвакани, щвела цоги вокьулев, Гьалго кьунссрул кІичІани, восила лагачергес. Гьалдасса къваридаб къо бачІунгеги. Гьалдолебго-гьалдолеб хьагги буго, хьандолевго-хьандолев россги вуго. Гьалие – цІцIад, цІцIолбое – бакъ. Гьалмагъ кьучІчIав ккве, гьудул божарав ккве. Гьалмагъзабазул цолъи – ххазинадул мегІер. Гьалмагъзаби гІемер рукІуна, гьудул цо гурони вукІунаро. Гьалмагъассул хІал сапаралде цадахъ ккедал лъалеб. Гьан бичун, чед босуге, чи вихьун, рагІи бицунге. Гьан букІана – цІа щвечІо, цІа букІана – гьан щвечІо. Гьан квараб чудкицца чехьищ бихъараб, чед квараб гъадицца берищ бахъараб? Гьаб кици бухьинабула ххунздерил ххан Баххубикал эбел Хъистаманида. Тобтида Баххубикал васал ГIумахханги Нуцалхханги чIванилан бициндал, гьелълъ абуралила кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби. Гьан кибе араб, гьагІу? Гьан кколареб чу биче, рукъ кколарей чІчIужу йиччай. Гьан кьурасс чехь бихъарабила, чед кьурасс бер бахъарабила. Гьан махІцани, цІцIам щвала, цІцIам махІцани, щиб щвалеб? Гьан тамахаб лълъикІаб, гьудул къвакІарав лълъикІав. Гьан тІуни ссудуларессулгунги ссап тІуни бухІуларессулгунги гьудуллъи гьабуге. Гьан чІалгІарасс чІер квине кколеб. Гьан щвечІецца гьагІу ххуй (бугелда ракІ рази гьабе абураб магІна). Гьанада асскІор лъарагІассул кверал рухье, цІулада асскІор магІарулассул кверал рухье. Гьанада кьабураб рокьода унтулеб. Гьанае гьан бокьаги, гьоркьобе бил тІамаги. Гьанал божи гьечІеб чадил гІагарлъи чи къваригІараб къоялълъ батулареб (Гьанал гІагарлъи гьечІеб чадил гІагарлъи – чи къваригІаралълъуб батулареб жо). Гьанал гІарщ тІолареб, тІоххол гІарщ батулареб. Гьанацца гурони, гьан кколареб, кьолбоцца гурони, гъветІ кколареб. Гьанацца гІорцІцIичІев рокьоцца гІорцІцIуларев. ГьанжелъизегІан гІодилаандай, эбел, дун? КІудияв гІураб меххалълъ васасс эбелалда гьикъанила щиб гьабулагойин жиндир бер бахъараб. Эбелалълъ гьессда бицанила: - Цо нухалълъ мун, гьитІинав чи, гІодана, дир вас, духъе кІвекьмахх кьейилан. Диццаги кьуна. Цинги, яццгун васандулаго, бадиб кІвекьмаххалълъул гІагги тункун, бахъанахха дур бер. Васасс абуралила кицилъун лIугьарал гьадал рагІаби. Гьаниб батараб те, доба батараб ккве. МагІарулалълъ россассе уней ясалда малълъула жидер рокъоб букІараб гІадат, кигІан лълъикІаб букІараб батаниги, те, россассул рокъоб рекъолеб, дозул батараб гІадат гьабеян. Гьаниб гьобо къачІан бажаричІев гьасс доба алжан кинила къачІалебан абурабила зигара баразда хварассул хъизаналълъ. ВукIанила цо мискинчи. Ирсалълъе щвараб цо басриябго гьобоги букIанила гьессул. Гьеб хIалтIизабун щвараб магъалоялдассан гурони, тIокIаб батIияб бетIербахъиги букIинчIила. Гьабил хIалтIулеб меххги къанагIатаб букIунаанила. Цин рогIоро холаанила, цин раква холаанила, цин хIосс бекулаанила. Хванила гьев мискин! Зигара базе ячIарай цо гIаданалълъ гьессул чIчIужуялда абунила: «Алжан къачIазе арав ватаги!» Гьаниб гьобо къачIан бажаричIев гьав мунагьал чурадихъа доба алжан къачIан бажариладай? – ян жаваб кьунила хварассул чIчIужуялълъ. Гьанив кулассев вугониги, Кулав ххан вугодила дун. Гьанив «МахІама» вугониги, росулI «ХІажимурад» вуго дун. Гьанисса Гьоноде гьаналI гьурщаби, Гьонодасса нахъе хъабхъилI гьурщаби. Кици буго ххунздерилги гьонодиссезулги нуцабазул гьоркьоблъиялдассан бижараб. Гьел кІиялго гІагарал нуцабазул Ххунзахъ ругел рукІана бечедал, Гьонода ругел рукІана мискинал. Ххунзахъан Гьоноде битІулеб сайигъат букIунеб букІун буго бечедаб. Гьонодассан Ххунзахъе битІулеб букIунеб букІун буго дагьаб мискинаб. Гьал рагІаби кицилъун хІалтІизарула бащалъи гьечІеб кІиго сайигъаталда гьоркьор. ГьаракІуниб кІал лъурай, КІикІунир гІундул лъурай. Гьарараб кье, кьураб босе. Гьарараб кІалалълъе жо камуларебила. Гьарараб кІалалълъе чед камулареб, гІурай ясалълъе росс камуларев. Гьарарай кьеги, йокьарай щваги. Гьардараб мун, хІелеко, хІамие жо балареб, ДахІалаб мун, ицико, эбел россассе инчІеб! Гьардарав, дахIалав гIакълу амирлъун гьабурав, гьава асирлъун ккурав. Гьардарал, дахІалал даран битІарал, Дие щвараб барти тоххаб батана. Гьардарал ххунз, гІайибал реххизе нуцаби ругел! ГьардухъанавгIан чи гIамал кIудиявила вукIунев. Гьардухъанасс гьари толареб, гІанкІуялълъ хъирщи толареб. Гьардухъанассда ссадакъа кьолеб рукъ къед бихьарабго лъалебила. Гьардухъанассул гІатІ гІадинаб. Гьардухъанассул къвачІил бакІлъи-тІадагьлъи, кІал эххедеххун гьабун баччаниги, эххебеххун гьабун баччаниги, цого букІунеб. Гьарзалъиялълъул эбел – захІмат, гьечІолъиялълъул эбел – рахІат. Гьари – рекъараб, бикъи – ссурараб. Гьаризе цІцIад ккогеги, цІцIализе бакъ ккогеги. ГьарудичІони, кваналаро, квалквадичІони, букІунаро. Гьарудуларел квераз квасул нухи къалареб. Гьарудулел, кваналел кулал руго, эбелхвад, Кваналезухъ ялагьун, эбел йиго, эбелхвад. Гьарун гьабуралдасса бокьун гьабураб лълъикІабила. Гьарун цІулал цІа бакарал, цІун гІартил ххинкІал гьарурал. Гьарун щвараб цIцIад гIадав, цIцIалун щвараб бакъ гIадав. ГьарунхІажил чакмаялдасса Шамеседул чоххтІо бергьана. Гьасс бикъараб, гьасс квараб, гьассде бецІизе ккараб. Гьассие гІоло рухІ лълъицца кьелебан гьикъараб меххалълъ, яцц гурони разилъичІейила. ГьацІцIул гьуинлъи кварассда гІадин лъалареб, загьрудул кьогІлъи гьекъарассда гІадин лъалареб. ГьацІцIул гьуинлъиялдасса рагІул гьуинлъи лълъикІаб. ГьацІцIул тІагІам лъазе цо нухалълъ мацІцIалда хъвани гІолебила. ГьацІцIулI анкьго батІияб дару бугеб. Гьанибги гьаниб гуребги, масала, ражидулI анкьго дару бугеб, хьодолI анкьго дару бугеб гІадал кицабазулъ ва гь. ц. авараз анкьил рикІкІен хІалтІизабула кІудияб къадар абураб магІнаялда. Анкьабго ракьан абула тІолго ракьалде, анкьабго ралъад абула киналго ралъадазде. Анкьабго ссверагиян хьандола цІакъго ццин бахъараб меххалълъ. Анкьабго талихІ къанилан угьдула ракІ бакъвараб меххалълъ. ХІассил, аваразул анкьил рикІкІен буго царал лъа-б-го къо гІадаб гІемераб жо. Гьекъарав чигун гаргадизегІан горбоцца гІуру бухъиго лълъикІаб. Гьекъе, хІехье, хІехьоларесс гьекъоге (Гьекъезе лъарассда хІехьезеги лъа). Гьекъедал вагъулев, вигьиндал ваххчулев. Гьекъедал – хІелеко, вигьиндал – гІанкІу. Гьекъезе лъан, гьекъе, кваназе лъан, кванай. Гьекъел босулев чи – гІакълу бичулев чи. Гьекъел босулев чи – питна босулев чи. ГьекъечІого меххтарав меххтичІого вигьунев. Гьекъолдухъан хъизаналълъе тушманав, гьерссихъан киназего тушманав. Гьекъолдухъанассда гьекъел тезе кІоларо, унтуда гьев тезе кІоларо. Гьекъолдухъанассда гьекъолдухъан, тІаргъил щомелиялълъухъ валагьун, лъалев. Гьекъолдухъанассе гьекъел кьурав чи – гІадлу-низам хвезабизе изну кьурав чи. Гьекъолдухъанассул бетІер гьечІебила, чІвадарухъанассе гІумру гьечІебила. Гьекъолдухъанги викъарухъанги – цого чи. Гьекъолел чагІазухъ ралагьун рукІиналдасса мичІчIицца чехь буххулел рукІинго лълъикІаб. Гьекъолессда жадул зарал лъаларебила, гьекъоларессда гьелълъул пайда лъаларебила. ГьекъечІессул – ракІалда, меххтарассул – мацIцІалда. Гьекъон ххадуб как балев, кванан ххадуб кІал кколев. Гьелегьараб цІаялдассаги цІунаги, щвараб гІоралдассаги цІунаги. Гьениве инегІан, жив хъутаналдего инилан абурабила Хьинисса ХIажихІумицца. РосулI хварассе хоб бухъулел рукІун буго. ЛахІту чІван бахъарабго, цо гІолохъанчи, гьеб жаназа жаниб лъезе гІураб гІатІилъиялълъул бугищали лъазе, гьенив вегун вуго. ТІаде вахъунелълъул, вабабайинхха, лIугьун бугеб цІакъаб лахІтуйилан, гьесс маххссара гьабун буго. ХІажихІумицца абун буго: валлагьин, дир вас, кигІан лълъикІаб лахІту гьеб батаниги, гьениве инегІан, дун хъутаналдего инилан. Гьеб букІараб хъутаналде арал чагІи бакъул унтиялълъ, чехь-бакьалълъул унтабаз чІаралеб заман. ГьацІцIулI хІе камулареб, хІалтІулI гъалатІ камулареб. ГьацІцIулI хІеги хІанилI расги камулареб. ГьацІцIулIе цІцIам бала мацІцIихъабацца, цІцIамда борохь бала ракІ махІцарацца. ГьацІцIулIе цІцIам тІамулев, мацІцIицца бо гъурулев. ГьацІцIулIе цІцIамги баге, цІцIамулIе ракьги баге. Гьаюн тарай яс, восун тарав дурцц! Гьаюн тарай ясалда щибилахха гьабилеб?! Гьвел ругънае дару – гьвел мацIцІ. «Гьеб дуцца бицунеб алжаналълъур ражигун ххинкІал рукІунищ, дибир?» – ан абурабила гІандиссесс. Гьеб ярагъ кодосса бахъичІого, гьаб ххалкъ мутІигІ гьабизе кІвеларила. Цогидал ххалкъалги мутІигІ гьарун, Надиршагь Дагъистаналде щун вуго. Ццереккунго гьесс гьеб улкаги чотІа рекІине кІолезул къадарги лъазабизе жасусал ритІун рукІун руго. Валлагьин, улкаги гьедигІан кІудияб гьечІин, гьединлъидал чотІа рекІунезул къадарги дагьаб бугилан абунила цо жасусасс. ЦІакъ вохханила Надиршагь. Цогиясс абунила, валлагьин, бетІерчІахъад, гьав дир гьалмагъасс бицунебги битІараб бугин, цинги, магІарулаздасса бергьине ккани, гьездасса ццебе гъуризе кколеб жоги бугинхха гьаниб. ВахІин, рагъухъабаздасса кутакабги щибин букІунебан, шагьасс нодо букІкІинабунила. - Пандур, бетІерчІахъад, пандур! – ан абунила жасусасс. – Гьебги хъван, панаял бакъназда гъоркь гьез ахІулел руго ВатІаналде бугеб рокьиялълъулги бахІарчиялълъулги хІакъалълъулI кучІдул. Гьеб ярагъ кодосса бахъичІого, нилIеда гьел мутІигІ гьаризе кІвезе гьечІо. Надиршагьассда гьелълъул магІна бичІчІичІила. Гьединлъидал, къезеги къун, Дагъистаналдасса тІуризеги кканила. Гьебгощинаб жо гъорлIе жубани, жиндир хІамил кІучІазулги дагьабги тІагІамаб жо лIугьунеб батилилан абурабила гІандиссесс. Базаралда ххараб хьон бичулей гІаданалда гІандиссесс цІеххон буго: гьаб щибин, гьалълъул щибин гьабулеб? Йичарухъаналълъги бицун буго: гьалда цІцIарги хьон бугин, гъорлIе нахги гьоцІцIоги жубани, гьалълъул тІагІамаб урбаги лIугьунилан. ГІандиссессги йичарухъаналълъе гьадаб жаваб кьун буго. Гьедун – гьересси, бабалаго – битІараб Гьекъани КъаралгІорги тІагІуна, квани Кулабрасалъиги лIугІула. Росс ун вукІун вуго ххалатаб сапаралълъ. ЧІчIужу йикІун йиго рокъой паракъат кваналей. Цо заманалдассан, росс вуссараб меххалълъ, чІчIужуялълъул батун гьечІо щибго нахърател: нису, нах ва цогидабги дандежо. ЧІчIужуялълъ россассда абун буго: нилIер рокъоб щибго жо гьечІо, гІачиязги кІудияб пайдаго кьечІохха, бетІерчІахъад. Гьункьун тІаде яхъун йиго якьад. Нусалда ццебе чІинххазул цІураб чІчIепги лъун, якьадалълъ гьелълъие цин гьадаб кици тІамун буго. Ххадуб гьадин абун буго: букІинаанила сапаралълъ вуссарав россассда ццебе лъезе жо, цо-цо щар чІванщинахъе гьадигІанассебгІаги (нусалда цо чІимихх бихьизабун буго) нахърател гьабун букІарабани. Гьекъараб жо – ургьибе, ургьиб бугеб – къватІибе (гІакълу –гьаваялде). Гьекъараб муслъаги, кванараб хІалаллъаги. Гьединаб анищ гьабула квана-гьекъолеб бакІалда магІарулаз. Бицен буго гьал рагІаби аварагасс абуралилан. Авараг унеб нухда ратаралила аваданлъиялда квана-гьекъолел гІадамал. Гьесс гьезда абурабила: «Гьекъараб муслъаги!» – ян. Нахъ вуссун вачІунаго, ратаралила, цоял меххтун, гІодор ккун, цогиял рагъун, бида рецІцІулел. Гьеб меххалълъ абурабила: «ХІарамлъаги нужее гьеб!» – ан. Гьелдасса нахъе буссурбабазе меххтел хIарам гьабурабила. Гьересси бабадулеб, битІараб чваххун унеб. Гьересси бицаравги хола, ххиянат гьабуравги хола. Гьересси бицун щолеб ххайиралдасса битІараб бицун щолеб зарар лълъикІаб. Гьересси бицунге, бицани ХІажигороцца гІадин бице. Гьересси бицунелълъул, чваххун бачІунев, битІараб бицунелълъул, мацIцІ бабадулев. Гьересси, бищунго гІемер ани, лъабго къол нухалълъ унеб. Гьересси къватІиб чІвазе къо камулареб. Гьересси, лъороб къазабуниги, къватІибе баккула; ххиянат, хабалI букъаниги, тІаде баккула. Гьересси – рекъаб, битІараб – кьогІаб. Гьересси нажас буго. Гьересси рикІкІад гьабе. Гьересси тІагІинчІого, битІараб бицунарев. Гьерессияб гьоролчу чидае басралъула, битІараб бициндалги божел гьечІев вукІуна. Гьерессияв дагІбадуласс ганчІидаги цІулан абулебила. Гьерссал рицунгейила: ЦІцIоралда рицарал гьел ИццугохІда нилIедаго данде рачІунелила. Гьерссида кІиго бетІер букІунебила: цояб цІцIорол, цояб къохьол; бакъ щвейгун, цІцIоролаб биунебила, цІцIад байгун, къохьолаб хІеккунебила. Гьерссидаги битІаралдаги гьоркьоб цо кверчІвай гурони гьечІебила. Кициялълъул гьаб къагIида буго магІарулазда гьоркьоб пачаяссул заманалда тІибитІараб. Балълъалълъ иххтияр кьолароан, Щурагьаб рахъалълъул махIкаматалда ццебе гІуцІцIараб цIцIалун лIугIарассе кагъат гьечІого, дибирлъи гьабизе. ГьитІинабго росдал дибир Аххкубегида гьикъун буго гьерессиялдаги битІаралдаги гьоркьоб кигІан манзилин букІунебан. - Къараб квер. - Кин? - Кин гурого (бералдаги гІиналдаги гьоркьоб кверги чІван), «бералда бихьараб битІараб буго, гІиналда рагІараб гьересси буго». Гьав нилIецца цIехх гьабизе кколев чи вихьуларилан, ххалчагIаз гьессие тІокІаб суал кьун гьечІо. Гьерссие нух – къваридаб, битІаралълъе – гІатІидаб. Гьерссил гор горбода барав, мацІцIил хъаба хъатикь ккурав. Гьерссил рачIчІ къокъабила (гьересси рачIчІ къокъаб жойила). Гьерссил рачIчІалда цедерила. Гьерссил хІатІал рукІунаро, дагІба-рагІиялълъул куркьбал гурони. Гьерссил чода рекІарав ххеххго гъоркье вортулев. Гьерссил эмен – веццарухъан. Гьерссихъан гьудул гьавуге, гьекъолдухъан гІагар гьавуге. Гьерссихъанасс гІагараб рикІкІад гьабулеб, рикІкІадаб гІагар гьабулеб. Гьерссихъанассда цо нухалъила божулел. Гьерссихъанассда цого жо кІицІцIул бицинабе, кІиябго данде кколареб куц бихьизе. Гьерссихъанассдасса хІинкъи цІцIикІкІарав чи гьечІевила. Гьерссихъанассул «ИЯ» -ги гьересси. Гьерссихъанассул мацIцІ битІараб бицунеб меххалълъ бабадулеб, витІарассул мацIцІ гьересси бицунеб меххалълъ бабадулеб. Гьерссихъанги пударухъанги – цого чи. Гьессда бетІер букІарабищ-букІинчІебищали лъаларилан абурабила лъебелалълъ, цинги лъагІалие цо-цо тІагъур босулаанила. Лъабго гьудул чанаве вахъанила. Тиранила гьел, ссверанила, аххирги цо залимаб цида тIаде кканила. Лъабассго цадахъ гьелде гулил цIцIад баниги, лълъукъараб ци жиндирго рукIнибе борчIанила. Чанахъабаз гьаркьал гьарунила, кьвагьданила, рукIнил кIалтIа цIа баканила, щиб гьабуниги, ци къватIибе бахъинчIила. Цояв лIугьанила, гьеб къватIибе бахъинабизе, жив цидул рукIниве хъурщилилан. Бищун кIудиясс абунила: гьеб хIинкъараб иш бугин, кида-къадги, хвечIого батани, циги жибго къватIибе бачIинин, гьанисса нахъе рилълъун лълъикIилан. РукIниве лIугьине ракIалде ккарасс абунила: хIинкъизессеб жоги гьаниб щибго гьечIила, нагагьлъун ци тIад речIчIулеб бугони, жинцца хIетIе багъарахъдизе гьабилила, нужецца живги ххантIан къватIиве цIцIайилан. Анила «бахIарчи» рукIниве хъурщун. ГIемер мехх иналде багъарахъ-дизабунила гьесс хIетIе. ЦIцIанила гьалмагъзабаз гьев къватIиве, цIцIанила, аххирги тIад бетIерги гьечIеб къаркъала бачIанила къватIибе. - ВахІ! Гьассул бетIер кибедай ана?! – ян вихха-ххочун лIугьанила цояв. - Валлагь, гьессда бетIер букIинчIилан ккола, – ян чIчIанила цогияв. БукIанилан цояв, букIинчIилан цогияв, лълъикIго дагIбадизе кканила гьел. ХIукму кканила, гьессги бетIер, киназго гIадин, чIчIужуялълъулалда асскIоб къаданижоялда лъолеб букIун батилин, рачIайин гьелда цIеххезе. Гьессда бетIер букIарабищ – букIинчIебищали жинда лъаларин, гьессни щибаб соналълъ тIагъур босулаанилан жаваб кьурабила чIчIужуялълъ. ГьетІараб битІизе бегьулеб, гьересси бакьулIа бекулеб. ГьетІараб тІилалълъул битІараб рагІад букІунареб. ГьетІараб хьоп гІадав, хьагил бутІ гІадав. ГьетІаралда битІарабилан абулев, битІаралда гьетІарабилан абулев. ГьетІизабе, бекун реххуге. ГьечІеб гула, гьечІеб ххер – бачун араб чол илхъи. ГьечІеб лъурассде лъалареб бачІаги. ГьечІеб нилI рижараб ракь гІадинаб бакІ. ГьечІеб реццалълъ чІвазе вукІунге. ГьечІеб рогьо байги – бергьараб мунагь, гьечІеб рецц гьабиги – гьадабго мунагь. ГьечIелълъубе бакъ щвани, къадги чирахъ бакулеб. ГьечІессдасса вас тІехьавги лълъикІав. ГьечІого гІоларебги – квен, кваназе лъаларезе балагьлъун ккарабги – квен. ГьечІолъиялълъ къарал къел, къан бечелъарал гьид. ГьецІаби сокІкІун, си гІолеб, гьитІинал гьунарал тІатІала лъун, кІудияв бахІарчи лIугьунев. ГьецІоги цІцIерлъараб, цІцIерги маххлъараб меххалълъ сапар бухьунге. ГьецІолI щвараб гула – билараб гула. ГьидалIе вачІиндал–чІалабуриссев, ЧІчIикІаве вачІиндал – гъодобериссев. Гьидерил Хурдаги ххунздерил ТІалтІаги къотІулареб балъ букІунареб. Гьикъизе нечоге, лъачІого вукІине неча. ГьикъичІого бицарав цІцIам гьечІеб чурпа вуго. ГьикъичІого босараб жо – бикъараб жо; бихьичІого бицараб жо – кьучIчІ гьечІеб жо. Гьикъулареб бицунге, бицунареб гьикъуге. Гьикъун къо бачІунареб. Гьикъун херлъуларел, гьикъун холарел. Гьир бакІлъани, хІама чІчIола, хІосс бекани, гьоко чІчIола. Гьир бакІлъигун, хІама гьагІдолареб, юк бакІлъигун, гьоко дваргъолареб. Гьир гІечІелълъубе къвачІаги. Гьир лъезе къваригІараб меххалълъ, хІамида кьабулареб, кьинкІулеб. Гьирида къачІони, къвачІида батулареб. Гьирида ццебе къвачІа биччалеб гІадат. Гьиридасса тΙутΙ бачахъе (КΙкΙара боржани, гьоко къирула). ГьитІинаб бетІералда налъи кІудияб букІунебила (БетІер гьитІинассда налъи кІудияб букІунебила). ГьитІинаб бугогІанила гІор хъудулеб. ГьитІинаб гамачІалълъги кІудияб гьецІо бекулеб. ГьитІинаб гъоркьан биччай, кІудияб тІассан биччай. ГьитІинаб гьецІоялълъги кІудияб гьоко кІалагъоркье чІвалеб. ГьитІинаб гьунаралдасса чІухІуге, кІудияб гьабулаго, хъущтІизе гурин. ГьитІинаб гІакълу – кІудияб гІазаб. ГьитІинаб гІочІолги къимат гьабе: къваригІараб къоялълъ цІа бакизегІаги батулеб. ГьитІинаб жо кІодо гьабуге. Ххунздерил хханасс магъало бакІаризе чукъбигун цадахъ ритІун рукІун руго жиндирго васал. Инссуцца васазда абун букІун буго: ГьидалI вугин цо гІакъилав херав, гьессда гІакълуги гьикъеян. Хханассул лъимал, инссуцца малълъухъе, гІакъилассда асскІоре ун руго. «Вай, дир лъимал, – ан абун буго херасс, – хханассул лъималазе кьезе гІакълуги киб букІинеб дун гІадав мискинчияссул. Кинниги нуж рачІун ругелълъул, цо гьитІинаб гІакълу кьелахха: воре, гьитІинаб жо кІодо гьабуге». Гьабищинхха гьидерил гІакъиласс жидеда малълъизе букІараб гІакълуян, хханассул васал гьессда релъун руго. Нухда унаго, гьез цоясс цояссул чода цІцIал кьабулеб букІун буго. Щай жиндие гьединаб жо гьабурабан ваццассул ццин бахъараб меххалълъ, цояв ваццас жаваб кьолеб букІун буго: «ГьитІинаб жо кІодо гьабуге!» – ян. Хханассул лъималазда кІудияв чияссул гІакълу бичІчІун буго, НакІкІикь росдал цо мискинчиясс магъалоде кьолеб ражи-порол гъал сабаблъун цояв вацц чІвараб меххалълъ. ГьитІинаб гІощтІоццайила кІудияб гъветІ къотІулеб. ГьитІинаб жо бугилан, щибго бикъуге: мочол мугь бикъани, гьебги цІцIогь буго. ГьитІинаб жо кІодо гьабуни, кІудиябги хІехьон чІчIезе кколевила. ГьитІинаб жоялълъул хІалалдассаги цІунаги, хІалакъаб жоялълъул жигаралдассаги цІунаги. ГьитІинаб кІалалълъ кІудияб рагІи бицунге. ГьитІинаб кІкIвахІалдасса кІудияб хІалтІиго лълъикІ. ГьитІинаб кІкIвахІалълъ кІудияб зарал гьабулеб. ГьитІинаб кІодо гьабуге, кІудияб реххун тоге. ГьитІинаб лълъелIе валагьун, дуе жавгьар щвеларо. ГьитІинаб лъимер бугеб рокъобе илбис лIугьунаребила. ГьитІинаб меххалълъ болъонил тІинчІги берцинаб букІуна, нахъа гьелълъулги болъон лIугьуна. ГьитІинаб меххалълъ гогьдаризазурал кІудиял гІейгун эбел-инссул бетІералде рахунел. ГьитІинаб ригь, недегьай лълъади, чияде ккечІеб къо – гьеле гьеб буго гІумру. ГьитІинаб ххалкъалълъ жидерго чи кІодо гьавулевила, кІудияб ххалкъалълъ гІодовегІан гьавулевила. ГьитІинаб хъарчигъаялълъ хъокой рагІи кьоларо. ГьитІинаб хІалтІухъ кьолеб кІудияб мухь букІунаребила. Цо нухалълъ, катихъаги борчІун, гІункІкІ жиндирго картІинибе ун буго. ГІемераб меххалълъ чІчIун буго кето, чанги къан, картІил кІалтІа. ГІункІкІ къватІибе баккиялда хьул къотІараб катицца гьелда гьарун буго: - Дицца гІункІкІал ццерегоялдасса нахъе кваналаро. Мунги гьанже дикьа хІинкъизе ккеларо. Чанги гІункІкІалълъе дицца, кваназе жоги кьун, кумекцин гьабуна. Дуеги кьела дицца ссахІ цІцIороссаролIил, гьеб картІиниссаги бахъун, доле доб картІинибе мун бекерун ани. ГІонкІкІоцца картІиниссанго катие жаваб кьун буго: - ГьедигІан гьитІинаб хІалтІухъ гьедигІан кІудияб мухь кьеялълъе цо гІила батила. БачІинаро дун къватІибе. Гьелдасса нахъе абулебги рагІула: гьитІинаб хІалтІухъ кІудияб мухь кьолеб бугони, ургъизе ккелила, гьелда нахъа цо гъваца батизе бегьулила. ГьитІинаб хІенхІидассанила кІудияб цІа рекІунеб. ГьитІинаб цІаялълъила кІудиял рукъзал рухІулел. ГьитІинаб яхІалълъги кІудияб гьунар гьабулеб, кІудияб яхІалълъги бахІарчи вахъинавулев. ГьитІинабги кІочон тун, кІудиялде вортуге. ГьитІинабгІан нацІцIицца цІцIикІкІун хІанчІулебила. ГьитІинав вацц хвани, кІудияв вацц гІодове къулулев; кІудияв вацц хвани, гьитІинав эххеде ворххулев. ГьитІинав кІодо гьавуларев кІодолъиялде вахунарев. ГьитІинав чи гьитІинав чи гІадин чІчIарав лълъикІ. ГьитІинав чиги гучук гьойги – цого жо. ГьитІинав чияссе – бухъарабго хоб, чІварабго лахІту. ГьитІинав чияссул гІамал ккурав кІудияв чиги лълъикІав вукІунарев, кІудияв чияссул гІамал ккурав гьитІинав чиги лълъикІав вукІунарев. ГьитІинав чияссулгунги гважул когІоялълъулгунги маххссара гьабуге. ГьитІинал кІудиял гІунин, гІолохъаби лIугьунел, тІирщ кІодолъунин, тІад нигІматал рижулел. ГьитIинал мунагьал такрарлъунила метерисса гьел кIудиязде ссверулел. ГьитІинал тІадлъани, чІахІиял хола. ГьитІиналда разилъуларессе кІудияб щолареб. ГьитІиналълъул бицунессда кІудияб бихьулареб. ГьитІинассда малълъула, кІудияссда гьикъула. ГьитІинго босараб лъай – тІогьолI гьабураб гьоцІцIо. ГьитІинго гьабураб цІцIали – ганчІида бикІараб накъищ. ГьитІинго гІегІедараб гІедал къвакъвадулареб. ГьитІинго кинабго лъалевлъунги вукІунге, кІудияздаги малълъаруге. ГьитІинго лъараб – ганчІида бикІараб накъищ. ГьитІинго малълъараб адаб – багьа гьабизе кІолареб рател. ГьитІинго супи, как биххун, чІвай. ГьитІинго ургъел гьабичІесс дуниял гьабулареб. ГьитІинго хоно бикъарасс гІедал оцги бикъулеб. Оц бикъунилан, диванги гьабун, цо гІолохъанчи тусснахъалде витІулев вукІун вуго. Гьесс гьарун буго, жив я вуссинила тусснахъалдасса, я вуссинарила, бегьулеб батани, жив эбелалълъулгун къо-мехх лълъикІ гьабизе виччайилан. Эбелалда асскІове щвейгун, речІчІун тІадгун, гьесс гьелълъул керен тІун реххун буго. ЦІидассан цойги диван гьабизе ккун буго гІолохъанчияссе. Диванбегасс гьессда гьикъун буго: щайила дуцца мун гьавурай, керен кьун, гІезавурай эбелалълъе гьедигІан хІалихьатаб жо гьабураб. Васасс жаваб кьун буго: жиндие щайила нужецца тамихІ гьабулеб, жив гьавурай ва жив гьаб къоялде ккезавурай эбелалълъе щайила гьабулареб? Дун хоно бикъун вачІани, гьелълъ белъун кьолаан, гІанкІу бикъун вачІани, бежун кьолаан. Щиб дицца бикъаниги, эбел тІад рекъолаан. БачІинахъего гьелълъ дие гІадлу гьабун букІарабани, гьаб жакъассеб къо диде бачІунароан. Дие гурила диван гьабизе кколеб букІараб, гьелълъие гьабизе кколаанила… ГьитІинго цІцIаличІесс нахъа керен ххачала. ГьитІинго щвараб гІелму щулалъулеб букІуна, Ххарадуниб щвараб лъай лълъеда хъвараб ххатІ буго. Гьобо бан бахъиндал, вахІин, аниб лълъимго букІун гьечІогуриян абурабила цоясс. КІиго ваццассул гьобо базе къотІи кканила. Цо гохІда ццебе бакІги тІасса бищанила, хІалтІуде тІаделъанила. Цоясс хІарщ буцанила, къед банила, цоясс хъарщи-цІул къачІанила, ГІемераб гІакъубаги бихьун, тІассагьобоги гъоркьагьобоги рекъезабунила, аххиралда тІад тІохги банила. Цо нухлулав, хІалтІулел ваццазухъги валагьун, щибго жоги гьезда абичІого, нахъе анила. Ваццазул гьессда ццин бахъанила. Ххадурги рортун, чІчIезавунила: - Ле нухлулав, дуцца ниж гІадамаллъунго рикІкІунел гьечІо гури! Дур «ассаламу гІалайкумги», «гьабулеб данде билълъаги» кире арал? - ТІасса лIугьа, гьудулзаби. Дицца нужее саламги кьуна, гьара-рахьиги гьабуна. Дир гІайиб гурохха лъарал хъуялълъ нужеда гьеб рагІизе биччачІолъи. Ваццал цин риххун кканила. Кинаб лъаралълъул, кинаб хъуялълъулин гьасс бицунеб бугебан, нухлулассухъ чІваркьун ралагьанила. Цинги, лълъимго гьечІеб бакІалда жидецца гьобо балеб букІинги бичІчІун, рекІедеги рачІун, абунила: ВахІ, аниб лълъимго букІун гьечІо гури! Гьобо баччун уневги угьдаравила, цІцIалкІу босун уневги угьдаравила. Гьобо хунилан, рогІоро хисулареб. Гьобол ахІе, рукъ бихьун. Цо нухалълъ авлахъалда гІонкІкІода варани данделъанила. Гьелда ракІалде кканила варани гьоболлъухъ ахІизе. Вараниялълъ абунила билълъун жо ккеларин, жиб жиндирго нухда ине теян. Гьелълъухъги гІенеккичІого, хІаллицца бачун буго гьеб гІонкІкІоцца. Щун руго гьел гІонкІкІол каратІ бугеб бакІалде, ва гІункІкІ лIугьун буго варани жиндирго картІинибе цІцIазе. КигІан кутакалда гІонкІкІоцца цІцIаниги, вараниялда гьелълъул картІинибе лIугьине кІун гьечІо. Гьобол ахІе, рукъ бихьун! – анги абун, варани жиндирго нухда анила. Гьобол вачІани, лъимал роххулел. Гьобол вачІун кьолареб, кьибил бачІун кунареб. Гьобол вачІуна, уна: унтул гьобол бигьаго вачІуна, захІматго уна. Гьобол вачІунаребги чІагІа бухІуларебги къо бачІунгеги. Гьобол вихьун, кьер тІураб, кьибил бихьун, хІинкъараб къо бачІунгеги. Гьобол вихьун, чед беке, чу бихьун, кІалцІи бай. Гьобол вокьулессул хІал анкьидассан лъалеб. Гьобол гІемерассул гІумру берцинаб. Гьобол лълъикІавани, нухда ххер бижилаан. Гьобол лълъикІавила вачІинеги лъалев, инеги лъалев. Гьобол лълъикІалълъув рещтІа, лълъим батаралълъув кванай. Гьобол рихарасс лъимал руххулел. Гьобол рихарассул йокьулей хваги. Гьобол росулIего виччаларилан Кинххва – Кинххвада гурони рещтІинарилан гьобол. Гьобол цин кваназаве, калам ххадуб гьабе. Гьоболасс чІоло къай. Гьоболасс тогеги, катицца тогеги. Гьоболассда букІунебила сайигъаталълъ гурони чурулареб цо тІанкІ. Гьоболассда гьикъун гуреб гьан тІамулеб, гьессда гьикъун гуреб хІелеко хъолеб. Гьоболассда рекъарабила гьоболлъи гьабулеб (гьобол вихьунила гьоболлъи гьабулеб). Гьоболассе гьоболлъи лъабго къоялъила гьабулеб; ункъабилеб къоялълъ гьабураб – ссадакъайила. Гьоболассе квен кьелалде ракьандасса гІус бихьейила. Гьоболассул мугъ берцинаб. Гьоболассул мугъалда меседил мугьру. – Гьоболассул хІама хІорде бачанищ? – Бачана. Гьоболассулгун даран ххинкІазул лълъикІаб. Гьоболги вукІуна, гьодориги вукІуна, гьоболассда божа, гьодорида божуге. Гьоболги хвелги ахІичІониги рачІунелила. Гьоболлъун индал – ххан, гьобол вачІиндал – лагъ. Гьоболлъухъги вукІун, гьалбал къабул гьаруларел. Гьоболлъухъ унелълъул хьитал рукъарай, хьвадизе унелълъул гурде букъарай. Гьодил кварав – гІадалав, гІадал кварав – цІцIодорав. Гьой бетІерлъуде ккани, гъалбацІал пасалъула. Гьой буго гважуцца ичІго гьабулеб жо. Ххунздерил хханзабазул вакил хІисабалда, Иран пачалихъалде витІун вукІун вуго ГьоцІцIалIа ГІалисканди абулев гІакълучи. (ГІалисканди вукІана кІибилев имам ХІамзатил эмен). Дагъистаналълъул ххалкъ щиб гьунаралълъул, щиб гІакълу-лъаялълъул гІадамал ругелали лъазе бокьарав Ираналълъул шагьасс гьессул хІал бихьун буго чанго батІияб нухалдалъун. Шагьассул гІадамаз ГІалискандихъе босун бачІун буго кинабго рахъ бащадаб цІулал кІал. Гьез гьикъун буго: «Гьалълъул роххти кинаб рахъ, тІогь кинаб рахъ?» – ан. ГІалискандицца цІул лълъелIе реххизабун буго. Цинги гьелълъул цояб рахъ цоялдасса цІцIикІкІун тІерхьараб меххалълъ, бихьизабун буго, гьаб рахъ роххти бугин, доб рахъги тІогь бугилан. Нахъеги шагьассул чагІаз, гьессда ццебе цо хІул-хІулараб хІамаги чІчIезабун, гьалълъул херлъи-бахІарлъи лъалищ дудаян гьикъун буго. ГІалискандицца жаваб кьун буго, нижер умумузул аби бугин, къажарассулги хІамилги херлъи-бахІарлъи лъаларилан. ГІалискандил жавабалълъ рагІаризарурал къажарал ургъун руго гьессие хъачІаб маххссараялълъе. Гьев хІажатхханалълъуве араб меххалълъ, раххссидасса биччан буго шагьассул азбаралълъул бищун квешаб гьой. ГьакІкІан кІалгун тІаде бачІунеб букІараб гьойдул кІалдиб ГІалискандицца квегІаб квералълъ тІагъур къазабун буго, кваранаб квералълъ чохьолI хханжарги хъубухъун буго. Дуцца гьабураб жо щиб? Бегьилищ шагьассул гьой чІвазе! – ян къажарал рихха-ххочараб меххалълъ, ГІалискандицца гьезие цоги кици тІамун буго: «Гьой буго гважуцца ичІго гьабулеб жо». Гьой букІуна хІапизе, хІосс букІуна кьабизе. Гьой бухьунеб тІил гІадав, ресалда данде ноцIцІ гІадав. Гьой лагІунилан, гІор хъублъулареб, бахІри чвердонилан, ралъад чороклъулареб. Гьой лIугьунеб жо тарщидаго лъала. Гьой хвани, бацІ боххулеб, бацІ хвани, вехь воххулев. Гьойги бацІги рекъани, вехьасс гІи хьихьуларо. Гьойда кІалдиб ракьа речІчІе. Гьойда кІалдибе тІил бегьуге. Гьойдаги речІчІараб гамачІ кІочон толареб. Гьойдуе нух толебила, хханассе бакІ толебила. Гьойдуе хьит гьабуни, жинццаго кваналеб. Гьойдуе чури тІе, чодуе кІалцІи бай. Гьойдул балъ гьабулев чи гІадин. Гьаб кици тІамула ганчІидасса тІотІоегІан жиндиего пайда гьечІеб жоялда тІад гІумру инабулев чияссул хІакъалълъулI. РукІаралила гьойдул балъ гьабулев цо чиги гьессул чІчIужуги. Гьойдул балъ гьабуралълъухъ гьессие щолеб букІарабила кІиго шагьи. КІиго шагьиялде босараб ссапун тІагІинегІан, квералги чурулел рукІаралила. ЧІчIужуялълъ россассда абурабила гьойдул балъ гьабиялълъул нилIее бугеб ххайирго лъаларин жиндаян. Россасс чІчIужуялълъул рагІи гІад гьабурабила: гьойдул балъ гьабулев чийилан жив вукІинин, гьойдул балъ гьабулев чияссул чІчIужуйилан мун йикІинин, гьеб пайда-ххайир гІоларищилан. Гьойдул бицарав гьойдул багьаяв вукІунарев. Гьойдул мугъалда цІадул цунтур букІунебила, катил мугъалда цІцIорол къоно букІунебила. Гьойдул ругънае гьойдул мацIцІ даруяб. Гьойдул ххвалчен чурийила, чодул малърал кІалцІийила. Гьойдул хІапи рагІун, вахъунге, хІелкил гІегІеди рагІун, вахъа. Гьойцца гьойдул гьан кунареб, гІадамасс гІадамассул гьан кунеб. Гьойцца кІал чІвараб жо гьойдуе те. Гьойцца пурццимахх кІкІунеб бихьанилан абуни, божа; нус йокьулей якьад йихьанилан абуни, божуге. Гьойцца чІчIикІунилан, ралъад чороклъулареб. Гьойццаги чури кьолев тІасса вищулевила. Гьоко мехъсса къиругеги, гІакълу мекъсса ссверугеги. Гьоло бахаралълъубе ххурма бахинабейила. МагІарухъа гьоболалълъ гьалбадирие сайгъаталълъе гьоло бачІун буго. Данде кьолеб сайигъаталълъул къадар рукъалълъул бетІергьанасс гьадин чІчIезабун буго: «Яс, – ан абун буго гьесс чІчIужулялда, – гьоло бахаралълъубе ххурма бахинабе». Гьоло квараблъи лълъадуда лълъицадайила бицараб? Гьоло кколареб цІцIалкІу, цІцIад кколареб буртина. Гьоркьо-гьоркьоб гІин цІцIачІони, хІамида жибго хІама букІин кІочонебила. Гьоркьоблъи битІулеб, гьоркьоб хІучч битІун цІцIани. Гьоркьоблъи лълъикІаб хъизан бацІикьаги хІинкъулареб. Гьоркьов кІалъан, чияссул рагІи къотІизабуге, кигІан хІакъаб бицунев чи мунго вугониги. Гьоркьове ккеялдасса бокьове ккей лълъикІаб. Гьоркьохъан гьечІого, ригьин лIугьунареб, гьоркьов чи кІалъачІого, даран кколареб. Гьоркьохъан лълъикІай йигони, гІантай ясалълъеги лълъикІав росс щолев. Гьорода бадибе туни, дурго гьурмада жужалеб. Гьорода бадиве кІущани, чуризе жиндего ккола. Гьорол къоялълъ куй биче, цІцIадал къоялълъ чу биче. Гьорол къоялълъ хІелкил рачIчІ гІадав. Гьорон ругьунаб чехьалълъе бакъванбугІа – багьана. Гьороссаги бачун, гІункІкІ царгъинибе биччалареб. Гьороцца авлахъ нахъе гъолареб. Гьороцца босун бачІараб гьороцца унеб. Гьороцца босун унеб кІкІараялълъ гъотІода абурабила жиндие нух кьейилан. Гьороцца хъамун, гъотІол тІамахги исибе ккогегийила. Гьороцца цІа гьалаглъулеб, гьакълицца ццин гьалаглъулеб. Гьорчо гирунилан, гохІ биххулареб. Гьорчо танк батаралълъуб чІчIола, квешав чияссул кІал кидаго чІчIоларо. ГьоцІцIо бецІцІулебги – кІал, берссен лагІулебги – кІал. ГьоцІцIо букІаралълъуб тІутІ камулареб. ГьоцІцIо гьабулеб – на, гьабураб чІчIикІулеб – чІчIикІва. ГьоцІцIо гьабулеб найил зузуй батІияб букІуна. «ГьоцІцIо! ГьоцІцIо!» – ян ахІдон, кІал гьуинлъулареб, гьоцІцIо кваначІони. ГьоцІцIо гІадинги вукІунге, чияцца цІцІун тІагІинедухъ; чинкир гІадинги вукІунге, тун гІодове реххиледухъ. ГьоцІцIо квананиги – цІцІел кІал, цІцIибил квананиги – гьвел кІал. ГьоцІцIо тІинкІулебги мацІцIила, загьру тІолебги мацIцІила. ГьоцІцIо тІун гурони, квенги кванаге, бидаяб гурони чуги рекІунге. ГьоцІцIоги бахун кьуни, чохьоцца нусги кунеб. ГьоцІцIоги гьуинаб, гьоркьоб мехх бахъун чІчIикІараб. ГьоцІцIоги кьогІлъулеб, гІемер чІчIикІани, ссакъиссги бутІунеб, гІемер чІамуни. ГьоцІцIогун гурони квенги кванаге, рахІат гьечІеб бусадаги вегуге. Гьудул ахІун вачине кколаро, ахІани тушманги вачІуна. Гьудул бадиве валагьулевила, тушман хІатІазухъ валагьулевила. Гьудул ватІалъарав чи – кваранаб квер батІалъарав чи. Гьудул вукІуна ваццассдасса лълъикІавги, гьудул вукІуна тушманассдасса квешавги. Гьудул гьаве, хІал бихьун. Гьудул гьавулевги – мунго, тушман гьавулевги – мунго. Гьудул гьечІев магъула – мачІал гьечІеб сагула. Гьудул гьудулассда релълъарав вукІунев, тІинчІ хъурмида релълъараб букІунеб. Гьудул гьурмаде валагьулевила, тушман мугъалде валагьулевила. Гьудул къо ккедал лъалевила, эбел-эмен дуего лъимал гьаридал лъалелила. Гьудул къварилъи ккедал лъала, бахІарчи къеркьеялълъулI лъала. Гьудул нусгоги дагьав, тушман цоги гІемерав. Гьудул рикІкІадассан вачІуневила, тушман дур кІалдиссан вачІуневила. Гьудул цо нухалълъ вачче, боххдул ххадур рехъерхъани, реххун те. Гьудулал кутул тушманал бацІаздасса бергьунелила. Гьудуласс бадибе абулеб, тушманасс нахъассан абулеб. Гьудуласс нахъассан веццулевила, тушманасс бадиве веццулевила. Гьудуласс нилIер гІунгутІаби нилIеда рицунел, тушманасс чияда рицунел. Гьудулассдасса хІинкъа, тушманассдасса хІинкъуге. Гьудулассе гІоло рухІ кьезе бегьула, гьединав гьудулни ватизе захІмалъула. Гьудулассе кьураб жо – нахъе лъураб ххазина. Гьудулассеги налъулавлъун вукІунге. Гьудулассин гьудул гуккулев. Гьудулассул гьудул – дурги гьудул. Гьудулассул сайгъат гІучІ бугониги, гьеб гІочІода дуцца ралъад бахунеб. Гьудулассул хІал лъала, къварилъи ккедал; гІагаразул хІал лъала, мискинлъидал; хъизаналълъул хІал лъала, рикІкІалъидал. Гьудулассулгун гьудуллъи битІула, гьоркьоб хІучч битІун цІцIараб меххалълъ (Гьоркьоблъи битІичІони, гьудуллъи битІулареб). Гьудулзаби гьечІев чи – кьалбал гьечІеб гъветІ. Гьудулзаби ругессе дуниял майдангІан гІатІидаб, гьудулзаби гьечІессе огъохъатгІан къваридаб. Гьудулзаби цоцадасса рикІкІадал лълъикІал, мехх-мехх бихьун цоцахъе раккиги лълъикІаб. Гьудулзаби цІиялги гьаре, басриялги кІочон тоге. Гьудуллъи багьадурассулгун гьабе. Гьудуллъи багІарабила, тушманлъи чІчIегІерабила. Гьудуллъи буго гьабизе бигьаяб, тезе захІматаб жо. Гьудуллъи гьабе дудассаго лълъикІассулгун. Гьудуллъи гІел бащадассулгун гьабе, гьалмагълъи хІал рекъолессулгун гьабе. Гьудуллъи чІчIужуялълъул ваццассулгун ккве. Гьудуллъи цІцIорол ссурахІи гІадаб жойила, бекани, тІокІаб къачІазе кІоларебила. Гьудуллъиги ваццлъиги боцIцIуд гьабулев. Гьудуллъиялълъ гІуцІцIула, тушманлъиялълъ биххула. Гьудуллъун гьавизе вокьарассул, ццин бахъинабун, хІал бихье. Гьуинаб квен кьогІ гьабулеб кьалалдасса кьогІаб квен гьуин гьабулеб рекъел лълъикІаб. Гьуинаб кьогІлъарай, кьогІаб гьуинлъарай. Гьуинаб мацІцIалдаги загьруяб ххеч батулеб. Гьуинаб рагІуцца махх-чаранги биунеб, гьуинаб маххссараялда хваралги релъулел. Гьуинаб цІцIункІичІони, цІцIекІалълъул тІагІам лъаларебила. Гьуинабги цІцIекІабги чІамидал лъала. Гьукъараб жо – берцинаб. Гьукъараб жо – гьуинаб. Гьумер бахьин, махьа чІчIегІер. Гьумер битІарассул гьудул гІемерав. Гьумер битІун бугилан, тушманассда божуге, жаниссан бигун букІунеб. Гьумер чІчIегІерав ракІ бацІцІадавги вукІуневила, гьумер хъахІав ракІ чІчIегІеравги вукІуневила. Гьунар бугел цо къоялълъцин рекъон рукІунарел, гьунар гьечІел рекъечІеб къоцин букІунареб. Гьунар-маххщел лълъикІаб, лълъиего бокьулеб. Гьунар тІокІаб лълъикІаб, чехь бащадаб лълъикІаб. Гьури биччалелълъулги нахъеххун валагьейила. Гьури кьарияссул хІалтІи хІалакъаб. Гьури хьвазе рохь букІине ккола. Гьури хІалакъазул хІалтІуда цІа рекІунеб. Гьури чІван, чІучІарай, бакъ чІван, чІчIегІерлъарай. Гьури чІвачІого, гІучІ багъарулареб. Гьурмада гІатІ буцулареб. Гьурмал кьер – сахлъиялълъул матІу. Гьурмада рас бижараб жоялдаги божуге, къотІун гІодобе реххараб бугониги, чол боххалдаги божуге. Гьурмахъ ралагьун бичІчІулеб жо кІалалълъ бицунелдасса битІарабила. Гьурщарассул – къватІиб, тІупарассул – жаниб. Гьуссун багъулеб гьой гІадав. Гьуссун тІамураб гьойцца бацІ кколареб.

И i ИгиштIани, ЦIцIалкIитIа “цIцIар рагIарав багьадур!” Анссадерил гIоралде ГIинтIилъар кIанцIарабила. Илбисалда абурабила дудасса квешаб жого бугодаян. Илбисалълъги абурабила жиндасса квешав чи хварав какулев чи вугилан. Иман гьечIеб бакIалда ияхIги букIунареб. Иман щулалъизе ккани, гІелму тІалаб гьабейила. «Инаро» бачарай рокъой ххутIарайила. Инаро дун хIорихъе, хIатIазде бакъ щвечIого, галиги бахъиларо, гурга кодой кьечIого. Инелъун бергьараб гIищкъу – саяхълъи, тезелъун гьабураб рокьи – хъахIбалъи. Инжитав чияссул ишалги инжитал рукIуна. Инжилъун гIадамазда гьоркьов вукIинегIан, хIамалъун гьирикьго лълъикIила. Инсан вахараб борххалъиялда бараб букIунила гьессда бихьулеб майданалълъул гIатIилъи. Инсанасс щибго хIехьолебила, ракъи хIехьоларебила. Инсан жиндир заманалда релълъаравила вукIунев. Инсанассул жавабалълъ жиндир гIакълу борцуна, Калам къокъаб бугони, къимат цIцIикIкIун гьабула. Инсанассул кIалдиб мацIцI рекIараб ххвалчен буго, КIалдиссан пулеб гьури гьалаглъулеб чIор буго. Инсанассул черхх бетIергьанчиясс бачухъе билълъунеб жойила. Инсанассул яхI – мугъ чIвалеб ссангар, гIадамассул кIкIвахI – бохх ккураб лангар. Инссудасса вас цIцIодорав лIугьин – роххелила, ваццассдасса вацц цIцIодорав лIугьин – жахIдайила. Инссудасса чIухIарав вас гIемерав вукIуна, ЧIарбида эмен лъедал, чияр цIцIобалде кколев. Инссул къадруялда чIчIа. Гьеб букIана мискинзаби кидаго мискин рукIа, къуралги кидаго къунги хунги рукIаян абулел абадиялълъ тIалъи жидеего бокьаразул аби. Гьеб мурад цIунун рижарал рукIана «ЛълъикIлъи хIехьезе аххтачодаги хханассул васассдаги гурони кIоларо», «АхIун вачун, бачавехь таххбакIалда толаро» гIадал кицаби». БукIинчIеб рокъоб рекъечIеб бетIергьанчихвад» гIадал абиялги. Инссул сагIадат бихьун, васассе къимат кьоге. Инссул сагIадаталълъул васассе ххайир гьечIо, жиндир сияразухъе ссурукълъи ккун батани. Инссул ццин цаххбиниб. Налъи холареб, би бакъвалареб. Умумузул гьал кицаби руго инсан гьечIел питнабазде ахIулел кIалзул гIарадаби. РукIун руго питнаби цо кIалъараб кIалалълъ рикIкIен гьечIел биял гIодоре тIуралги. РецIелалълъе цIцIараб заман букIинчIо, гьелълъул гIорхъи букIана ссанагIат рекъараб къо. Бицен буго: Васассул эмен чияцца чIван вукIун вуго, гьев эбелалълъ гьавилалдего. Бидулав херлъун вуго, вас гIун вачIун вуго. ГодекIанир ихдалил бакъалда курмул роркьулел рукIун руго херал чагIи. Дагьал дорегIан маххссаро-ххочIалда, цоцазул мугжул кIкIвалел рукIун руго гIолохъабиги. Цо херав чиясс гIолохъабазда жиндир гъоркьамегеж кIкIваян абун буго. Жинцца кIкIвалилан, дов эмен чIвараб меххалълъ ургьив вукIарав васасс нус кодобе босун буго. Мегеж кIкIвалеб меххалълъ, гьесс гьикъун буго: «КIудияв чи, бидуе хъукьлъи букIунебищ?» – ан. Гъоссги жаваб кьун буго букIунарилан. «Ма, букIунареб батани!» – ян васассги эмен чIварав чияссул бидул гIор биччан буго. Инссухъ ралагьун, васги лъалевила, васассухъ ралагьун, эменги лъалевила. Инссухъ ралагьун, яс кье, эбелалълъухъ ралагьун, яс яче. ИнчIевани лъаргIиве, лъачIевани Магьдида. ИнчIого къоги беццуге, вихьичIого чиги веццуге. ИнчIого ххаселги беццуге, хвечIого нуцалчиги веццуге. Инссуда малълъаруге, гьесс малълъараб гьабе. Инссуеги лъимал жиндиего жо кьолел рокьулел. Инссул адаб тарав васассдассаги цIунаги, къо ккедал ватуларев ваццассдассаги цIунаги. Инссул боцIцIуцца гьаглъарассдассан пайда бахунареб. Инссул гьоболги тоге, эбелаб нухги тоге. Инссул гIамал гьечIев вас ватуларо, бацIил гIамал гьечIеб тIинчI букIунаро. Инссул кIал чIвазе раскIил кIиго ругIел гIолеб. Инссул малълъ босуларев вас лIугьунгеги, эбелалдасса бергьарай яс лIугьунгеги. Инссул нигIматал кунелълъул, эменги кIочон тоге. Инссул нухдассанила васги унев (инссул квартIа-гъецI босуларев вас вукIунарев). Инссул рател бичарасс бачагохIал росула. Инссул рокьи ккун, васассе ячарайила, эбелалълъул рокьи ккун, яс кьурайила. Инссул росу тарассда лълъикIаб къо бихьуларо. «Инссул рукъбугьадил орорго ражидул букIун буго!» – ян абурабила гIандиссесс. Инссул ххам бугони, гурдал ххалатал, рокъоб хханжу бугони, ххинкІал чІахІиял Инссул цIцIар – васассе, росдал цIцIар – киназего. Инссуцца бекьараб васасс лъилъулеб. Инссуцца ххер бичани, васасс хур бичулеб. Инссуцца соно квани, лъималазул цаби секколел. ИнчIого, хвечIого чияссул къимат лъаларебила. Ирс бикьулелълъул гьоркьов ххутIарав. Ирсалълъе щвараб гъамасс цIураб меседалдасса васассул кверзул маххщел бергьунебила. Исана сон савуд хварабгIаги. Исана тIад восила, тIадеялълъул лълъим лъала. Кици гIунтIизабула Авар гIоралълъ вас восун арай ГьидалIа эбелалде. Эбелалда вихьун вуго гIоралда тIад восун жиндирго лълъим лъаларев вас. Йоххизеги йоххун эбелалълъ гьал рагIаби абун руго. Гьеб магIнаялдани гуро жакъа гьеб кици хIалтIизабулеб. Гьеб хIалтIизабула «Инсан ццевеххун цойидассан унаро, дагь-дагьккун уна» абураб магIнаялда. Исхъалидул чухъида хъабарча бащалъиларо. Итни къо къоялгун шагьадулеб. Их бащалъизегIан божи бугеб хур тоге. Их лълъамалъичIони, лълъидир бакъвалъулареб. Ихдал гьури – гьанал барти. Ихдал нилIецца кьолеб, ххаслихъе нилIее кьолеб. Ихдал хур реххун тоге, ххасало рукъ реххун тоге. Ихдал хурибе бачIони, ххаслихъе цогъринибе балареб. Ихдал хIама къинлъугеги, хIалтIулI чIчIужу къинлъугеги. Ихдалил къо – къоролалълъул ракI. Ихдалил къоялдаги къадарав бихьинчияссдаги божизе бегьуларел. Ихдалил къоялълъ лъагIалицца кваназарулел. Ихдалил лълъалъ – карае, ххасалил лълъалъ – кьолбое. Ицц бацIцIадаб бугони, гIорги бацIцIадаб букIуна. Иццул бетIералда гурони, тIокIкIараб лълъим букIунареб. Иццул лълъим щоларелълъуб лъарал лълъимги – иццул лълъим. ИчIгоялълъ гьабе, лъабгоялълъ кванай. Иш лъалев анцIгояссдасса хIалтIулев цо чи лълъикIав. ИяхI баччулаго, хIулун тIагIарав, Хварал рукъулаго, вакъуцца хварав. ИяхI бугев цин хола, къадарав кIицIцIул хола. ИяхI гьечIого хьвадарассе – дуниял гIатIидаб жо. ИяхI лъолелълъуб чед лъурав, чохьохъ чIахъен бичарав. ИяхIги хIалихьалъиги хабалIеги цадахъ билълъунеб. Йихьизе берцинай лълъикIай, ятизе гIакъилай лълъикIай. Йокьизеялдасса рихине захIматабила. Йокьанщинай ясги щоларей, бицанщинаб рагIиги батулареб. Йихьугеги, рагIугеги, дида гурхIаралда Аллагь гурхIаги! Йокьуларей лълъади – бокьулареб квен.

Гъ v 1. Гъагъал – ссогIал, кьварарал, бадибе рагIи абулел, цояб бер бахъулелълъул, цогидаб къапуларел, цинги тIаде вачIарав гьобол-гьудулассе квасгIан тамахал, нахгIан хIеренал. 2. Гъадидаги кколебила бищунго гIакъилаб жибгойилан. 3. Гъадидасса тIинчI лумияб. 4. Гъадицца тIанчIида малълъулеб букIун буго, гIадамил лъимер гIодобе къулулеб бихьарабго, боржаян. ТIанчIицца абун буго - гIадамил лъимер гIодобе къулизегIанго чIчIеларила жиб, гьеб бихьарабго боржинила. Гьеб меххалълъ гъадицца гьелълъул бетIералда гозо кIутIун буго, цIцIодорил цIцIодоранги абулаго. Гьелда тIад бижараб буго «Гъадидасса тIинчI лумияб» абураб кици. 5. Гъадилаб – гъадие, цIцIудулаб – цIцIудуе. 6. ГъадилIа лачен. 7. ГъадилIан лаченги лIугьунеб, лочнолIан гъедуги лIугьунеб. 8. Гъадихъе мокъокъ щолареб, щвани, инжит гьабулеб. 9. Гъадихъе щвараб хъарчигъаялълъ бахъулеб. 10. Гъадицца лочнол бер бахъарабила. 11. Гъадицца гъадил бер бахъулареб, гIадамасс гIадамассул бер бахъулеб. 12. Гъадицца къвагъан ахIараб меххалълъ, тIанчIицца тIокIаб щибилан ахIилеб? 13. Гъадринибе карщгицин батIа-батIайисса чIвазе бегьулебила. 14. Гъазибегил талихI – аваданай Ххалун, Ххалунил талихI – аваданав Гъазибег. РакIалде щвезабе - «Аваданаб рукъ – рагьадго Алжан». Гъазибегги Ххалунги рукIана аваданлъиялда гIумру арал, рукъ мискинал – жалго бечедал, жалго херал – ракI бахIарал росс-лълъади. Херай Ххалуницца бицунаан, гьаб гIумруялде рахинегIан, дагьал кочIол рагIабиги абичIого, кьурдун цо-кIиго ссвериги бахъичIого, сордо бачIун, бусада хьибил лъурал росс-лълъади гурила жал. 15. Гъалай хъванилан, маххул гIарац лIугьунареб, дарай ретIунилан, хIамил чу лIугьунареб. 16. ГъалатI ккедал абула илбисалълъ малълъунилан, цинги кици букIуна мунго дуццагойилан. 17. ГъалатI ккечIого, битIаралде ургъуларел. 18. ГъалатI ккеялдасса гъалатI битIизабунгутIи кIудияб, мунагь гьабиялдасса мунагьалълъе мукIурлъи лълъикIаб. 19. ГъалатI кколарев чи вукIунарев, малълъ кIутIулареб чу букIунареб. 20. ГъалатI кколарев чи вуго ретIун тIимугъгун, гъассда гIодов чIчIарав чи. 21. ГъалатI лълъилго кколебила, мунагь ккезе вукIунгейила. 22. ГъалатI нусго соналдассанги битIизабизе бегьулеб. 23. ГъалбацI асир гьабизе царал гьунар гIеларо, гъадил гунпара кьвагьун, гачил хъала тIеларо. 24. ГъалбацI гьечIеб рохьоб ци басандула. 25. ГъалбацI кинабго жоялдасса бергьунеб, инсан гъалбацIалдасса бергьунев. 26. ГъалбацI – царае ххан. 27. ГъалбацIазул бетIералда чахъу тараб боялдасса чахъабазул бетIералда гъалбацI тараб бо бергьунебила. 28. ГъалбацIал гьалаглъизе гьой бетIерлъун ккогегийила. 29. ГъалбацIалълъ нахъе цIцIоко толеб, бахIарчиясс цIцIар толеб. 30. ГъалбацIалълъул рачIчIлъуналдасса катил бетIерлъунго лълъикIила. 31. Гъалдибералда месед бекьунилан, хIамил чу лIугьинаро. 32. Гъанкъизе гъветIгицин берцинаб бищулебила. 33. Гъанкъилищилан абурабила тIоххоцца, балагьилинхха цоян абурабила родоцца. 34. ГъасстIа вукIун, бечелъарав мискинчи! 35. ГъасстIа кватIани, эбел-ясалда гьоркьобги кколебила рагIи. 36. ГъасстIа кватIани, я лълъадулгун рагIи кколеб, я гIемераб лълъим гьекъолеб. 37. ГъасстIа кето кьарияй, бокьоб боцIцIи хIалакъай. 38. ГъасстІа россассулгун рохъо бикьарай, хьагинире ххинкIал гIуж бан реххарай. 39. ГъасстIа цIа гьечIого, тIохда кIкIуй букIунареб. 40. Гъвалайин дие бокьулареб. 41. Гъвала букIун буго, ххарил гIарахъалда ссверун лIугьун, кваналеб. Гьеб гьойилан ккун, лIутун вачIунев чияссда гIадамаз абун буго, доб гьой гурин, гъвала бугилан. «Гъвалайин дие бокьулареб!» – ан цIцIукIа нахъ вуссун гьечIо. Гьал рагIаби ххутIун руго жо гуреб жоялдасса хIинкъарав чияссул хIакъалълъулI кицилъун. 42. Гъвалида жибго жеги цIцIе гIечIеб бурутIилан кколебила. 43. Гъванща цIунулебги – мацIцI, гъванща буххулебги – мацIцI. 44. Гъванщу гIодулей, гIабдал елъулей. 45. Гъваридаб гIурул хъуй дагьаб, гIакъилассул калам дагьаб. 46. Гъварул моцIцIу цIцIункIизе цIцIар ГIалиде ахIана, ЦIцIобалълъул накIкI щунщудун, щуб ГIумариде ккана. 47. Пачаяссул заманалда диванбегзаби рищун толаан. Гьезда гьоркьосса ришват цIцIикIкIун кьурал диванбегзабилъунги кколаан. Авар рахъалълъул Бакълъухъ бакIалдассан шаригIат диванхханаялде рищулел рукIун руго Могьохъ росулIа ГIумарги НитIа росулIа ГІалиги. Жидецца рищулезул гIемериссез ццебеккунго ГIали вищизе рагIи кьун букIун буго. Цинги, ГIумарил ришват цIцIикIкIараб меххалълъ, цIцIайи гьессде ккун буго. Цинги ГIалицца ццереххун реххссарал, магIарулазда гьоркьор кицилъун ххутIарал гьадал рагIаби абун руго. 48. Гъвесс кваналессул гел рачлихъ бахъун букIунебила. 49. ГъветI бекидал, гIаркьалабазул бицунареб. 50. ГъветI бихьун – пихъ, чи вихьун – хIалтIи. 51. ГъветI бихьун – рагIад, чи вихьун – къисмат. 52. ГъветI бугеб бакIалда бихьинкетоги цIцIеги хьихьугейила. 53. ГъветI гьороцца реххулеб, гIадан бугьтаналълъ толарев. 54. ГъветI кинаб бугониги кIваричIо, пихъ лълъикIаб бугони. 55. ГъветI кьалбаз ккола, гIадан гьудул-гьалмагълъиялълъ ккола. 56. ГъветI пихъ бижулеб лълъикIаб, чи хIалтIулев лълъикIав. 57. Гъеду гъагъадунилан лочнол къимат холареб. 58. Гъежххалатил гъеж бекаги, кунххалатил квер къотIаги. 59. Гъизараб чуризеялдасса чурараб цIунизе бигьаяб. 60. Гъизараб чуруларей, чурараб цIунуларей. 61. Гъира бугони, хIалтIи жибго билълъуна. 62. Гъира гьечIеб квалквал – хьул гьечIеб чIамчIам. 63. Гъирун хвеялдасса хIулун хвейго бокьилилан абурабила царацца. 64. ГъогъолIейила гьорчо гирулеб, бугелълъубейила боцIцIи унеб. 65. Гъодоцца буххун, ралъад лIугIулареб. 66. Гъонода къачIони, магьида жо кколаро 67. Гъоркь рекIараб жоги хIама бугила, хIамитIа рекIаравги хIама вугила. 68. Гъоркьан баккарабги чIчIикIарав, тIассан баккарабги чIчIикIарав. 69. Гъоркьан гьаналав, тIассан гьоролав. 70. Гъоркьан тIутIурав, тIассан ххоххорав. 71. Гъоркье рортизейилан кьурулIе лIугьунарел, росун инейилан гIурулIе кIанцIуларел. 72. Гъоркьеххун бугеб цIцIеда тIадеххун бугеб бацIицца лълъим гъабургъинабугеян абурабила. 73. Гъоссогъадил тIинчI гIадав. 74. «Гъоссол цIураб къвачIиниб гIарац-месед кин балеб, хъублъи къватIибе чIехьон, жанисса чуричIого». 75. «ГъоссолI букIун, тIотIоцца тIогьолI бугеб найиде - «Дун лъаларищ, гьвел роцц!» – ан рогьоб къабихIаб бала». 76. ГъотIода рекъарабила пихъги букIунеб. 77. ГъотIода ццерессан унелълъул, гIащтIи роццда нахъа бахъе. 78. ГъотIодайила гъудул рещтIунел, нохъодейила маккал ссверулел. 79. ГъотIодасса гъотIоде кIанцIунилан гъадил лачен лIугьинаро. 80. ГъотIое къимат – пихъ бихьун, чияссе къимат – иш бихьун. 81. ГъотIокье гурони гIеч бортулареб. 82. ГъотIол борххалъи лъала, рагIадалълъухъ балагьун, чияссул ритIухълъи лъала, гIамалалълъухъ балагьун. 83. ГъотIоцца кьалбал, гIодоре унел гьечIони, эххеде риччала. 84. ГъоцIоцца махх кколеб, россасс чIчIужу кколей. 85. Гъугъай ххеххаб накIкIалълъул цIцIад хъандаяб букIуна. 86. Гъурщил багьа лъаларев кепкил багьаяв вукIунарев. 87. ГъурщитIа гъурущ лъунила бечелъи гIолеб. 88. ГъутIбузда гIазу – гъудузе бертин. 89. ГъутIбузул гIурччинлъи кьалбазул сахлъиялда бараб букIуна.