Ш ^ Шагь гIадаллъун ватани, Дагъистаналълъул ххалкъалда данде рагъде виччай. Шагьи гуронани, гIарацги щвечIев, цо гIанкIу гурони, боцIцIиги гьечIев. Шагьи кьун, барщизаруге, оц кьун, рекъезаре. Шагьиялда бараххщарасс гъурущ бичизе кколеб. ШантIулида бадибе чугIанги валагьичIила. ШантIулил букIун буго цIакъ гIамаликъаб чу. Гьелълъул мекълъи тIагIинародай, кIалцIи цIцIикIкIинабуниян ккун буго ШантIулида. КIалцIи-ххерни цIцIикIкIинабураб чу дагьабги ссогIлъун буго.

Къ q Къабулаб ссадакъалъун батаги. qabulab Sadaqa;un batagi. Къад гьабураб бихьулеб, къасси гьабураб рагIулеб. qad haburab bi%uleb, qaSi haburab rafuleb. Къад кьерхун, къасси роцIцIун – хур-ххералълъе балагь, херав чияссул бахIарай лълъади – рукъалълъе балагь. qad per[un, qaSi ro~un - [ur-{era:e balah, [eraw xiyaSul ba\aray :adi - ruqa:e balah. Къад маккалълъ, къасси хIанчIчIалълъ. qad maKa:, qaSi \anZa:. Къадада гьикъарабила мун кида биххулебилан. Гьелълъ абурабила, кьекIкIелалда гьикъеян. ХIамица абурабила, цо гамачI кколеб кьекIкIлаццайищила мун кколеб, гьале гьаб жинцца кколилан. qadada hiqarabila mun kida bi{ulebilan. he: aburabila, peJelalda hiqeyan. \amiCa aburabila, co gamaz Koleb peJlaCayi&ila mun Koleb, hale hab $inCa Kolilan. Къададаги гIундул ругел, гIалххудаги берал ругел. qadadagi fundul rugel, fal{udagi beral rugel. Къадал кьучIчI хIамайила, хIуби кьекIкIелила. qadal puZ \amayila, \ubi peJelila. Къаданиб гIарцул таргьаги лъун, вакъуцца хварав. qadanib farcul tarhagi ;un, waquCa [waraw. Къадараб жо гьабизе бегьулареблъи лъалеб гIадин, къадараб цIцIар лъеларедухъ хьвадизеги лъазе кколеб. qadarab $o habi#e behulareb;i ;aleb fadin, qadarab ~ar ;elaredu] %wadi#egi ;a#e Koleb. Къадараб бакIалдассан ригьин гьабуни, къо ккедал ватуларев вас гьавулевила. qadarab bajaldaSan rihin habuni, qo Kedal watularew was hawulewila. Къадараб чода рекIун иналдасса, раччиги баччун, лъелго ин лълъикIаб. qadarab xoda rejun inaldaSa, raXigi baXun, ;elgo in :ijab. Къадарав гьудуласс унтидал тола, лълъикIав гьудуласс хабал рагIалда гурони толаро. qadaraw hudulaS untidal tola, :ijaw hudulaS [abal rafalda guroni tolaro. Къадарав чи къурассда тIасса вахъунарев, бергьарассда гъоркьа вахъунарев. qadaraw xi quraSda TaSa wa]unarew, berharaSda vorpa wa]unarew. Къадарав чи сабаблъун нусгоявги ссурулев. qadaraw xi sabab;un nusgoyawgi Surulew. Къадарав чияссдасса къасси гъассдакквелалълъе бараб къвалиго лълъикIила. qadaraw xiyaSdaSa qaSi vaSdaKwela:e barab qwaligo :ijila. Къадарав чияссе гьабураб лълъикIлъи – гьойдул габуралда бараб месед. qadaraw xiyaSe haburab :ij;i - hoydul gaburalda barab mesed. Къадарав чияссе гьабураб лълъикIлъиги – дуего балагьалълъе, лебалав чияссе гьабураб квешлъиги – дуего балагьалълъе. qadaraw xiyaSe haburab :ij;igi - duyego balaha:e, lebalaw xiyaSe haburab kwe^;igi - duyego balaha:e. Къадарав чияссе лълъикIаб бициналдасса лълъикIав чияссе наку чIвайго лълъикI. qadaraw xiyaSe :ijab bicinaldaSa :ijaw xiyaSe naku zwaygo :ij. Къадарав чияссул багьа – къан рачIчI ккун цIцIе. qadaraw xiyaSul baha - qan raZ Kun ~e. Къадарав чияссул чIухIи кьолбол кIодолъиялдалъунги букIунеб. qadaraw xiyaSul zu\i polbol jodo;iyalda;ungi bujuneb. Къадараван абизеги бокьуларев, къадарлъиги толарев. qadarawn abi#egi bopularew, qadar;igi tolarew. Къадахъаби гIемерлъани, къед гьетIараб лIугьунеб. qada]abi femer;ani, qed heTarab /uhuneb. Къаденахъе мегIерги бегуге, бакъанида росуги тоге. qadena]e mefergi beguge, baqanida rosugi toge. Къадкиццагицин цин бусен гьабула, ххадур тIанчIи рахъула. qadkiCagicin cin busen habula, {adur Tanzi ra]ula. Къадру гIолохъанго цIунейила. qadru folo]ango `uneyila. Къажар базаралда кинавго чи беццав ватани, гьезда релълъине цояб бер дуццаги къинкIейила. qa$ar ba#aralda kinawgo xi beCaw watani, he#da re:ine coyab ber duCagi qinjeyila. Къажарасс хIамида тIилги, мухь кьечIого, кьабуларебила. qa$araS \amida Tilgi, mu% pezogo, pabularebila. Къажарассулги хIамилги херлъи-бахIарлъи лъаларебила. qa$araSulgi \amilgi [er;i-ba\ar;i ;alarebila. Къазе кIолареб кIалтIуги рагьуге, бичизе кIолареб гарацIцIги баге. qa#e jolareb jalTugi rahuge, bixi#e jolareb gara~gi bage. Къазе цаби гьечIони, кIутIбигIаги рукъе. qa#e cabi hezoni, juTbifagi ruqe. Къайи босе, дурго рокъоб рекъараб, чIчIужу яче, дургун гIамал рекъарай. qayi bose, durgo roqob reqarab, Zu$u yaxe, durgun famal reqaray. Къали цIцIамул цадахъ чIчIикIичIого, чи лъаларев. qali ~amul cada] Zijizogo, xi ;alarew. Къалмил мацIцI – бегIераб жо. qalmil ma~ - beferab $o. Къалмицца басанщинаб жоялълъул ххабар лIугьунареб, ракIалде щванщиналълъул кечI лIугьунареб. qalmiCa basan&inab $oya:ul {abar /uhunareb, rajalde &wan&ina:ul kez /uhunareb. Къалмицца хъваге, гIакълуялълъ хъвай. qalmiCa ]wage, faqluya: ]way. Къалмицца хъвараб гIощтIоцца къотIулареб. qalmiCa ]warab fo&ToCa qoTulareb. Къалъизеган гIадамалгун къаццандулев, къалъудасса нахъе Аллагьгун къаццандулев. qa;i#efan fadamalgun qaCandulew, qa;udaSa na]e allahgun qaCandulew. КъалъичIого къо беццуге, къинлъичIого нус еццуге. qa;izogo qo beCuge, qin;izogo nus yeCuge. Къан зарукьги ккогейила, квер биххунги биччагейила. qan #arupgi Kogeyila, kwer bi{ungi biXageyila. Къан хIамил рачIчI чIчIолареб, рахъдал гьабун чед чIчIолареб. qan \amil raZ Zolareb, ra]dal habun xed Zolareb. Къан цIцIуледухъ виччизеги вукIунге, векиледухъ вакъвазеги вукIунге. qan ~uledu] wiXi#egi wujunge, wekiledu] waqwa#egi wujunge. Къани зарукьеги унев, виччан тани дунялги цIолев. qani #arupegi unew, wiXan tani dunyalgi `olew. Къанщарал беракьа чи нечоларев. qan&aral berapa xi nexolarew. Къараб квер рагьуларев, къараб нуцIцIа ричIуларев. qarab kwer rahularew, qarab nu~a rizularew. Къараб нуцIцIидаги – анцIго бер, рахараб рукъалдаги – нусго гIин. qarab nu~idagi - an`go ber, ra[arab ruqaldagi - nusgo fin. Къарассда гурони, заз унтуларо, ккарассда гурони, рокьи лъаларо. qaraSda guroni, #a# untularo, KaraSda guroni, ropi ;alaro. Къарз босулеб къоялълъ – гьоцIцIокIал, бецIизе ккараб къоялълъ – букIкIараб нодо. qar# bosuleb qoya: - ho~ojal, be`i#e Karab qoya: - buJarab nodo. Къарз ваццассеги гьабуге, гьоркьоблъи хунгутIизе. qar# waCaSegi habuge, horpob;i [unguTi#e. Къарзалълъе жо кьей – рокьи къотIулеб кIвекьмахх гIадаб жо. qar#a:e $o pey - ropi qoTuleb jwepma{ fadab $o. Къаркъала бугъилав, ракI хIанчIчIилав. qarqala buvilaw, raj \anXilaw. Къаркъала турула, лълъикIлъи холаро. qarqala turula, :ij;i [olaro. Къаркъала херлъаниги, ракI херлъулареб (Дун жеги бахIарго бугилан абурабила ракIалълъ. Бугищан бихьизе цо дихъ балагьеян абурабила къаркъалаялълъ). qarqala [er;anigi, raj [er;ulareb (dun $egi ba\argo bugilan aburabila raja:. bugi&an bi%i#e co di] balaheyan aburabila qarqalaya:). Къарумав мадугьалассдассаги цIунаги, рекIел гьава кIудияв мискинчияссдассаги цIунаги! qarumaw maduhalaSdaSagi `unagi, rejel hawa judiyaw miskinxiyaSdaSagi `unagi! Къарумассул боцIцIи ирга щоларесс кунеб. qarumaSul bo~i irga &olareS kuneb. Къарумассул квер къараб – кIал рагьараб, саххаватассул кIал къараб – квер рагьараб. qarumaSul kwer qarab - jal raharab sa{awataSul jal qarab - kwer raharab. Къарумассулгун даранги гьабуге, къохIехьоларессда цадахъ кьалдеги унге. qarumaSulgun darangi habuge, qo\e%olareSda cada] paldegi unge. КъартI гьечIей яс – рас гьечIеб бетIер. qarT hezey yas - ras hezeb beTer. Къассд бихьун гIамалила, гIамал бихьун хIалтIийила. qaSd bi%un famalila, famal bi%un \alTiyila. Къасси бусада лъечIеб бетIер радал тIаде борххизе батулареб. qaSi busada ;ezeb beTer radal Tade bor{i#e batulareb. Къасси вахъун, къад кьижун, рузил гIамал жибго те. qaSi wa]un, qad pi$un, ru#il famal $ibgo te. Къасси лъолеб тIагъур къадги лъоге, къад лъолеб тIагъур къассиги лъоге. qaSi ;oleb Tavur qadgi ;oge, qad ;oleb Tavur qaSigi ;oge. Къасси роцIцIун, къад кьерхун – хуруе балагь, херав чиясс бахIарай чIчIужу ячин – рукъалълъе балагь. qaSi ro~un, qad per[un - [uruye balah, [eraw xiyaS ba\aray Zu$u yaxin - ruqa:e balah. КъатIраби данделъунила лълъадал ралъад лIугьунеб. qaTrabi dende;unila :adal ra;ad /uhuneb. КъачIеб ххариниб ххер бижуларо. qazeb {arinib {er bi$ularo. Къвакъвай – хъазил, хоно – къурщил. qwaqway - ]a#il, [ono - qur&il. Къвали бахъулаго, тIилал тIехIарав, тIин-хоро кунаго, кIал гIурччинлъарав. qwali ba]ulago, Tilal Te\araw, Tin-[oro kunago, jal furXin;araw. КъваригIани ахIизе ХIохьочида цIцIар лъала. qwarifani a\i#e \o%oxida ~ar ;ala. КъваригIараб меххалълъ – КъурамухIума, къваригIинчIеб меххалълъ – Бабал МухIума. qwarifarab me{a: - quramu\uma, qwarifinzeb me{a: - babal mu\uma. КъваригIел гьечIого гIегIедараб хIелеко царал кIалдибе ккарабила. qwarifel hezogo fefedarab \eleko caral jaldibe Karabila. КъваригIел гьечIого хIапулеб гьой ххеххго херлъулеб. qwarifel hezogo \a_uleb hoy {e{go [er;uleb. КъваригIел ккун ахIулеб меххалълъ – ХIажимурадил Давуд, къваригIел гьечIеб меххалълъ – ХIанкIил Давуд. qwarifel Kun a\uleb me{a: - \a$imuradil dawud, qwarifel hezeb me{a: - \anjil dawud. КъваригIинарилан ккараб жо цо къоялълъ къваригIунеб. qwarifilarilan Karab $o co qoya: qwarifuneb. КъваригIинарила анцIго рукъалълъе къого гьобо. qwarifinarila an`go ruqa:e qogo hobo. КъваригIинчIеб босани, къваригIараб бичизе ккола. qwarifinzeb bosani, qwarifarab bixi#e Kola. Къварилъи бихьичIессда гIатIилъиялълъул къимат лъалареб. qwari;i bi%izeSda faTi;iya:ul qimat ;alareb. Къварилъи бищун ццебе къобухIаралълъубейила бачIунеб. qwari;i bi&un Cebe qobu\ara:ubeyila bazuneb. Къварилъи кидаго букIунареб, гьеб хисизе гIатIилъи бачIунеб. qwari;i kidago bujunareb, heb [isi#e faTi;i bazuneb. Къварилъи ккарасс цохIо бугеб оц хъвелиланги абулебила. qwari;i KaraS co\o bugeb oc ]welilangi abulebila. Къварилъи ккедалила чи лъалев. qwari;i Kedalila xi ;alew. Къварилъиги къадарги къед борлIунги рачIунелила. qwari;igi qadargi qed bor/ungi razunelila. КъватIиб гьури-муч кIудияв, рокъоб, оц тIурани, лIарада базе жо гьечIев. qwaTib huri-mux judiyaw, roqob, oc Turani, /arada ba#e $o hezew. КъватIиб чан гьабуни, чи гьалаглъулев. qwaTib xan habuni, xi halag;ulew. КъватIиве ккараб меххалълъ къватIулжо гIадин вукIа. qwaTiwe Karab me{a: qwaTul$o fadin wuja. КъватIисса чIчIужу ячани, рукъалда асскIоб рукъ букIунаро, хуралда асскIоб хур букIунаро. qwaTiSa Zu$u yaxani, ruqalda aSjob ruq bujunaro, [uralda aSjob [ur bujunaro. КъватIисса чIчIужу ячани, таргьида рухьен биццатаб базе кколебила. qwaTiSa Zu$u yaxani, tarhida ru%en biCatab ba#e Kolebila. КъватIисса чIчIужу ячарав чи – нух бичун босарав чи. qwaTiSa Zu$u yaxaraw xi - nu[ bixun bosaraw xi. КъватIисса щолеб гIарацалдасса рокъоб щолеб пахьго лълъикI. qwaTiSa &oleb faracaldaSa roqob &oleb _a%go :ij. КъватIул цIцIогьор кIулаз кколевила, рукъалълъул цIцIогьор ссунццаго кколаревила. qwaTul ~ohor jula# Kolewila, ruqa:ul ~ohor SunCago Kolarewila. КъвачIа ххун къо – лълъикIаб къо, нахъияб къо – квешаб къо. qwaza {un qo - :ijab qo, na]iyab qo - kwe^ab qo. КъвачIида рекъараб рукъи камулареб. qwazida reqarab ruqi kamulareb. КъвачIил кIал бухьунареб. qwazil jal bu%unareb. КъвачIил ххеней барай, хведрал цIа барай. qwazil {eney baray, [wedral `a baray. КъвачIитIа къачIони, гьиритIа букIунареб. qwaziTa qazoni, hiriTa bujunareb. Къади чIвалароанила, къасси бетIер къаданижоялда лъун букIарабани. qadi zwalaroanila, qaSi beTer qadani$oyalda ;un bujarabani. СардилI Шайиххил МухIумида рагIулеб букIун буго гIадамазул гара-чIвари, рихха-ххочарал гьаркьал. МухIумил нуцIцIидаги кIутIун, цоясс абун буго. sardi/ ^ayi{il mu\umida rafuleb bujun bugo fadama#ul gara-zwari, ri{a-{oxaral harpal. mu\umil nu~idagi juTun, coyaS abun bugo. - Мун щай тIаде вахъунарев? Дур мадугьал Къади чIван вуго! - mun &ay Tade wa]unarew? dur maduhal qadi zwan wugo! НуцIцIида тункарассе Шайиххил МухIумицца кицилъун лIугьарал гьадал рагIабаздалъун жаваб кьун буго. nu~ida tunkaraSe ^ayi{il mu\umiCa kici;un /uharal hadal rafaba#da;un $awab pun bugo. Къебедассул квер меседил, кочIохъанассул рагIи меседил. qebedaSul kwer mesedil, kozo]anaSul rafi mesedil. Къед биххараб меххалълъ бахъинчIеб хIур нахъа бахъунареб. qed bi{arab me{a: ba]inzeb \ur na]a ba]unareb. Къелеб ракьа квараб гьой ГьидалI чIчIолареб (КъватIиссан щвараб ххинкI гьуинлъарав чи рокъов чIчIоларев). qeleb rapa kwarab hoy hida/ Zolareb (qwaTiSan &warab {inj huin;araw xi roqow Zolarew). КъелI хъазан речIчIараб къо бачIунгеги. qe/ ]a#an reZarab qo bazungegi. Къечон гуребила чIагIа гьекъолеб. qexon gurebila zafa heqoleb. Къечедал гуребила гъуй бухъулеб. qexedal gurebila vuy bu]uleb. Къимат кьезе гIедегIуге, гIадан дуе ралъад гурев. qimat pe#e fedefuge, fadan duye ra;ad gurew. Къинаб квер хIорго тани, хIажатаб жо щолареб (Къинал кверал хIор гьарун, хIалихьалъи баччуге). qinab kwer \orgo tani, \a$atab $o &olareb (qinal kweral \or harun, \ali%a;i baXuge). Къинлъуларей чIчIужуялдасса къинлъулеб гIанкIуго лълъикIила. qin;ularey Zu$uyaldaSa qin;uleb fanjugo :ijila. Къинлъун хоно гуреб, хун гьан гуреб. qin;un [ono gureb, [un han gureb. Къисматги къадарги къед борлIунги бачIунебила. qismatgi qadargi qed bor/ungi bazunebila. Къирбалалълъул гьури – кьерхадул ццебехъан, тIассагьури – квачалълъул ццебехъан. qirbala:ul huri - per[adul Cebe]an, TaSahuri - kwaxa:ul Cebe]an. Къо арабгIан лъалареб лъагIелги букIунеб, лъагIелгIан ххалатаб къоги букIунеб. qo arabfan ;alareb ;afelgi bujuneb, ;afelfan {alatab qogi bujuneb. Къо бихьичIессул чи лIугьунарев. qo bi%izeSul xi /uhunarew. Къо бихьичIого щвараб бечелъи гьороцца унебила. qo bi%izogo &warab bexe;i horoCa unebila. Къо бихьичIого щвараб боцIцIи хIехьоларебила. qo bi%izogo &warab bo~i \e%olarebila. Къо бихьун щвараб гъурущ къо бихьичIого щвараб туменалдасса къиматаб. qo bi%un &warab vuru& qo bi%izogo &warab tumenaldaSa qimatab. Къо бихьун щварабгIан ххинкI гьуинабила. qo bi%un &warabfan {inj huinabila. Къо бихьунила меседо гьинде яхуней. qo bi%unila mesedo hinde ya[uney. Къо гьечIебани, сардил бецIлъи лъалароан. qo hezebani, sardil be`;i ;alaroan. Къо гьечIелълъуб асс гьечIеб. qo heze:un aS hezeb. Къо кинаб букIарабали пикру къасси гьабе. qo kinab bujarabali _ikru qaSi habe. Къо ккани, къоркъолги бацI лIугьунебила. qo Kani, qorqolgi ba` /uhunebila. Къого бихьичIого чилъи бокьарасс, ярагъго гьечIого, рагъде къассд гьабе. qogo bi%izogo xi;i boparaS, yaravgo hezogo, ravde qaSd habe. Къойил гъеду ахIданиги, бачIунаребила их, цо къоялълъ гагу ахIдани, бачIунебила. qoyil vedu a\danigi, bazunarebila i[, co qoya: gagu a\dani, bazunebila. Къойилго букIунаан дун анибилан абурабила хIамицца. Жакъа гурони жиб тIаде ккечIилан абурабила бацIицца qoyilgo bujunaan dun anibilan aburabila \amiCa. $aqa guroni $ib Tade Kezilan aburabila ba`iCa ХхарибакIалда кваналеб хIамида тIаде ккун буго бацI. {aribajalda kwanaleb \amida Tade Kun bugo ba`. Гьеб чIвазе багьанаги балагьун, бацI хIамиде хъихъидун буго: мун гьаниб щиб гьабулебин, лълъиццайин мун гьанибе биччарабилан. heb zwa#e bahanagi balahun, ba` \amide ]i]idun bugo, mun hanib &ib habulebin, :iCayin mun hanibe biXarabilan. ХIамицца гIила бачун буго, къойилго букIунеб, жиндир ругьунаб бакI бугин гьабилан. \amiCa fila baxun bugo, qoyilgo bujuneb, $indir ruhunab baj bugin habilin. Жакъа гурони жиб тIаде ккечIилан, бацIицца хIама чIван буго. $aqa guroni $ib Tade Kezilan, ba`iCa \ama zwan bugo. Кици хIалтIизабула щибаб къоялълъ гьабулеб ххиянат цо къолъялъ къватIиб чIвала абураб магIнаялдаги. kici \alTi#abula &ibab qoya: habuleb {iyanat co qoya: qwaTib zwala aburab mafnayaldagi. Къокъид арав ххутIарав, ххалат арав вуссарав (Къокъиднухалълъ арав вуссинчIевила, шагьраялълъ арав вуссаравила). qoqid araw {uTaraw, {alat ataw wuSaraw (qoqidnu[a: araw wuSinzewila, ^ahraya: araw wuSarawila). Къойил шагьи нахъе реххе, къваригIараб къоялълъ чияда ццебе хъат ккунгутIизе. qoyil ^ahi na]e re{e, qwarifarab qoya: xiyada Cebe ]at KunguTi#e. Къолев чияссдасса бергьиналдасса бергьунев чияссдасса къейго лълъикIаб. qolew xiyaSdaSa berhinaldaSa berhunew xiyaSdaSa qeygo :ijab. Къолол гьаркьида бараб букIуна кьурдухъанассул хIатIил роси. qolol harpida barab bujuna purdu]anaSul \aTil rosi. Къолол дагIба бани, ссахIил ххайир кколеб (боххил дагIба бани, ратIагIаги камулареб). qolol dafba bani, Sa\il {ayir Koleb (bo{il dafba bani, raTafagi kamulareb). Къориниб бугеб анцIгоялдасса къвачIиниб бугеб цо лълъикIаб. qorinib bugeb an`goyaldaSa qwazinib bugeb co :ijab. Къоркъоцца тIанчIие рецц-бакъ гьабулебила, гьел дур беразулги берцинлъийила, тIомолги гьайбалъийила, кIварщалълъулги ххалалъийила. qorqoCa Tanziye reC-baq habulebila, hel dur bera#ulgi bercin;iyila, Tomolgi hayba;iyila, jwar&a:ulgi {ala;iyila. Къорола эххеде бахин – роцIцIадул гIаламат, гIодобе бачIин – кьерхадул гIаламат. qorola e{ede ba[in - ro~adul falamat, fodobe bazin - per[adul falamat. Къоролав чIчIужу абизе витIуларев. qorolaw Zu$u abi#e wiTularew. Къоролалълъ хьихьараб гIакаги босуге, къоролалълъ куцарай ясги ячунге. qorola: %i%arab fakagi bosuge, qorola: kucaray yasgi yaxunge. Къоролалълъ хьихьарав васасс къо хIехьолареб. qoro;a: %i%araw wasaS qo \e%olareb. Къоролалълъул макруялдасса цIунаги. qorola:ul makruyaldaSa `unagi. Къоролалълъул ракI – ихдалил къо (Къоролалълъул ракI ихдалил къо гIадин хисардулебила). qorola:ul raj - i[dalil qo (qorola:ul raj i[dalil qo fadin [isardulebila). Къоролалълъул рокъоб гIураб катицца гIункIкI кколаребила. qorola:ul roqob furab katiCa funJ Kolarebila. Къоролалълъул хIал къоролалда гурони бичIчIулареб. qorola:ul \al qorolalda guroni biZulareb. Къоролалълъул чехь мугъ ссверунги букIунеб. qorola:ul xe% muv Swerungi bujuneb. Къосунаревила мурид, къосине ккани, цIакъго къосуневила. qosunarewila murid, qosine Kani, `aqgo qosunewila. КъотIи тIубаларессда асскIовеги къаге, баркала лъаларессе кумекги гьабуге. qoTi TubalareSda aSjowegi qage, barkala ;alareSe kumekgi habuge. КъотIноб хIарщ букIунилан, хIама рокъоб толареб. qoTnob \ar& bujunilan, \ama roqob tolareb. 137. КъохIехьеялълъила иш гьабулеб. qo\e%eyaya:ila i^ habuleb. 138. Къохьол шарбал ретIарав, къадкил хьалбал гьарурав. qo%ol ^arbal reTaraw, qadkil %albal haruraw. 139. КъочIчIолIе гIебу гIадин. qoZo/e febu fadin. 140. Къоялълъги ассалълъги къадарлъи баххчулареб. qoya:gi aSa:gi qadar;i ba{xulareb. 141. Къоял тIагIун, киналго холел, анищ тIагIун, щивго холарев. qoyal Tafun, kinalgo [olel, ani& Tafun, &iwgo [olarew. 142. Къуват бугев гуревила кутакав, ццин бахъараб меххалълъ гьеб къулчIчIизе кIолевила кутакав. quwat bugew gurewila kutakaw, Cin ba]arab me{a: heb qulZi#e jolewila kutakaw. 143. Къуват бугелълъуб ссабру цIцIикIкIараб, ссабру цIцIикIкIарассул гIумру ххалатаб. quwat buge:ub Sabru ~iJarab, Sabru ~iJaraSul fumru {alatab. 144. Къуват къезабулеб къуват гIемер бугеб, ххалкъалълъул къуват ссунццаго къезабулареб. quwat qe#abuleb quwat femer bugeb, {alqa:ul quwat SunCago qe#abulareb. 145. Къуватав цояссдасса бергьунев, цIцIодорав анцIгояссдасса бергьунев. quwataw coyaSdaSa berhunew, ~odoraw an`goyaSdaSa berhunew. 146. Къуваталдасса гIакълу бергьунеб. quwataldaSa faqlu berhuneb. 147. Къуватассе хIелулев, хIал бугессе къулулев. quwataSe \elulew, \al bugeSe qululew. 148. Къуватассул ссабру букIуна, ссабруялълъул кIодолъи букIуна. quwaraSul Sabru bujuna, Sabruya:ul jodo;i bujuna. 149. Къулизе лъарассда ворххизеги лъала. quli#e ;alaSda wor{i#egi ;ala. 150. Къулиладаян могьода гьикъарай, къотIиладаян сумалда гьи - къарай. quliladayan mohoda hiqaray, qoTiladayan sumalda hi - qaray. 151. Къулилалде воржунге. qulilalde wor$unge. 152. КъуличIого ворххуге, чIамичIого къулчIуге. qulizogo wor{uge, zamizogo qulzuge. 153. КъуличIони ворххизе кIолареб. qulizoni wor{i#e jolareb. 154. КъулчIчIизе кIолареб жо хIанчIуге. qulZi#e jolareb $o \anzuge. 155. КъулчIчIилалде цIцIудуцца ракьа роццалда борцунебила. qulZilalde ~uduCa rapa roCalda borcunebila. 156. Къун вачIиналдасса хун вачIин лълъикIаб. qun wazinaldaSa [un wazin :ijab. 157. КъулчIчIун эххебеги унареб, аххун къватIибеги бачIунареб. qulZun e{ebegi unareb, a{un qwaTibegi bazunareb. 158. Къунмухьиде кьунилан ябучу босуге, бо бахъаралълъув нахъа ххутIула. qunmu%ide punilan yabuxu bosuge, bo ba]ara:uw na]a {uTula. 159. Къураб бакIалде ццин ххеххабила. qurab bajalde Cin {e{abila. 160. Къурассде ворта, хIалхвад! quraSde worta, \al[wad! 161. Къурассул рекIел унти – бергьарав чIвалеб чIор. quraSul rejel unti - berharaw zwaleb zor. 162. Къурбандил МухIумицца катида ниха гIадин. qurbandil mu\umiCa katida ni[a fadin. Къурбандил МухIумида мадугьаласс бицун буго жиндир катицца гьан кунарин, щиб кьуниги чIухIдарулилан. Къурбандил МухIумицца абун буго жиндир катиццани нихагицин кунилан. Мадугьаласс гьарун буго, бегьулеб батани, жиндир кетоги кьураб квен кваназе ругьун гьабеян. qurbandil mu\umida maduhalaS bicun bugo $indir katiCa han kunarin, &ib punigi zu\darulilan. qurbandil mu\umiCa abun bugo $indir katiCani ni]agicin kunilan. maduhalaS harun bugo, behuleb batani, $indir ketogi purab kwen kwana#e ruhun habeyan. Чанго къоялълъ МухIумицца мадугьалассул кето хIобода бухьун буго. Цинги, ххадув чиги витIун ахIун вачIарав мадугьалги валагьун, гьелда ццебе хъат цIураб ниха бан буго. Бакъараб катиццаги гьеб, цо мугь течIого, кванан буго. xango qoya: mu\umiCa maduhalaSul keto \oboda bu%un bugo. cingi, {aduw xigi wiTun a\un wazaraw maduhalgi walahun, helda Cebe ]at `urab ni[a ban bugo. baqarab katiCa heb, co muh tezogo, kwanan bugo.

Э e 1. Эбел гьечIев вукIунаревила, яц гьечIев ватуларевила. 2. Эбел-инссуе гьабураб хъулухъ – дуего нухде бараб тIехх. 3. Эбел-инссуе жалго кигIан рокьулел рукIаралали лъазе, лъимер щвечIого, щивниги хогегийила. 4. Эбел-инссуе кьураб гIакъуба – дурго нухде бан тараб заз. 5. Эбел-инссуе нужецца гьабураб, нужер лъималаз нужееги гьабулеб. 6. Эбел-инссул адабгьечI жужахIалълъул тIинде реххулевила. 7. Эбел-инссул бечелъиялълъила лъимал хвезарулел. 8. Эбел-инссул дуцца гьабулеб адаб – дурго лъималаздассан дуего щвезессеб давла. 9. Эбел-инссул ракI – лъималазда, лъималазул ракI – гьаваялда. 10. Эбел-инссул талихIги талихIкъосинги лъималазулIила букIунеб. 11. Эбел-инссул хIурмат тарав ххалкъалълъе басралъула. 12. Эбел йигей ясалълъул къаданижо борххатаб. 13. Эбел йихьун, яс йосе, мицIцIир бихьун, ххам босе. 14. Эбел йихьун, яс яче, эмен вихьун, дурцц гьаве. 15. Эбел лълъикIай гурейила ячуней, жийго лълъикIайила. 16. Эбел ракI-ракIалълъ гIодулей, ххутIарал ххвалие гIодулел. 17. Эбел-лъимал тIезарулебги – мацIцI, росс-лълъади ратIа гьарулебги – мацIцI. 18. Эбел-лъималазда гьоркьоб ккараб рагIи – гIурччинаб ххарде ккараб гIазу. 19. Эбел разилъичIого, яс чIчIужулъун ячунге. 20. Эбел хвани, кьегIер ххарде буссуна, ЛълъикIав гьудул хварай ссунде чучилей? 21. Эбел хвараб кьегIер кьурде бахунебила. 22. Эбел цадахъал – царгъинире, эбел гьечIел – къватIире. 23. Эбел ясандухъан йигони, яс кьурдухъан йикIуна. 24. Эбел-эмен разияб лъимер – лIугIи гьечIеб ххазина. 25. Эбел-эмен ххер гьарулелги – лъимал, бахIар гьарулелги – лъимал. 26. Эбел-ясалда гьоркьобги меседил баргъич биларабила. 27. Эбелаб балагь бачIунгеги, ракъул къали кIутIугеги. 28. Эбелаб росуги инссулаб нухги кIочонгейила. 29. Эбелалда ургьиссанго гурев гьекъолдухъан вахъунев, жакъа парччи гьекъон, метер хъаба гьекъонила. 30. Эбелалълъ гьавичIевги вацц гIемер вукIунев. 31. Эбелалълъ еццарай ячунгейила, авал-къоноялълъ еццарай ячейила. 32. Эбелалълъ еццичIей лълъицца еццилей? Вокьулесс ячинчIей лълъицца ячиней? 33. Эбелалълъ малълъун гуро милъиршоялълъ бусен гьабулеб, инссуцца малълъун гуро устарассул вас устар лIугьунев. 34. Эбелалълъе васги вукIине кколев бахIарчи, ясалълъе россги вукIине кколев. 35. Эбелалълъе ясги вугев дун, ясалълъе россги вугев дун. 36. Эбелалълъул квешай ясги якьадалълъул лълъикIай нусги йикIунарей. 37. Эбелалълъул ракI – васассул каранда, васассул ракI – ЦIцIоралълъул мугIрузда. 38. Эбелалълъул ракI лъималазда лъалебани, гьей егараб бакIалда тIад квер бахъун гурони, кьижилароанила. – Эбелалълъул рокъой бакъ унеб бугин, Балъида цIцIал кIутIе, бахIар руччаби. - Бакъараб чехьалда къоно чIван бугин, Бакъуда цIцIал кIутIе, малаикзаби. Кицилъун лIугьарал гьал рагIаби ТIелекь росулI рижун руго. Хур нуцалчияссул букIун буго. Росдал руччаби гьессие жидеда тIадаб къо гьабулел, гьессул чIахIиял хурзал лъилъулел рукIун руго. Бакъ гIебеде балагьун бихьараб меххалълъ, хъантIарав нуцалчиясс руччабазда гьадал рагIаби абун руго. Ракъуцца хIалги гьабун, къо кидадай инаян ругел руччабазги нуцалчияссул чара хвараб гьадаб жаваб кьун буго. 39. Эбелалълъул рокьи ккечIони, ясалълъе росс щоларев. 40. Эбелалълъул рокьи ккун, яс кьурайила, инссул рокьи ккун, васассе ячарайила. 41. Эбелалълъул хIила бергьун, ххинкIал гIиссин гьарунила, лъималазул макру цIцIикIкIун, кIи-кIи цадахъ квананила. 42. Эбелалълъул цого жо – царгъиниве гъецIеро. 43. Эбелалълъул цIцIалкIил гьаракь рагIулареб бакIалда сордо баларев «багьадур». 44. Эбелалълъул цIцIалкIил гьаракь рагIулареб бакIалда сордо баларев вас, хIамил рачIчI ккуниги, кверда пинкь бахъуней къоролалълъуй яс. 45. Эбелалълъухъ гIенеккуларел ВатIаналълъеги мутIигIлъуларел. 46. Эбелалълъухъ гIин тIамуларей ясалълъ чияхъ гIин тIамиларо. 47. Эбелги ясги – расаги гIункIкIги, нусги якьадги – ракьаги нусги. 48. Эбелдахъан – асс, инссухъан – къо. 49. Эбелдахъан гIагарлъиялълъул гурхIел цIцIикIкIарабила. 50. Эбеллъун яхъине – бигьаяб жо, эбеллъи гьабизе – захIматаб жо. 51. Эбел-эмен лъималазе алжаналълъул кавабийила. 52. Эбел-эмен рукIунелила кидадай лъимал кIудиял гIелаян; лъимал рукIунелила кидадай гьел хвелаян. 53. Эгъе кьуранани, кьолбое гIолев, кьурун вуссанани, росдае гIолев. 54. Элтир бихьун, кьегIер хъве, гIала бихьун, чу босе. 55. Эмен беццав, вацц гIинкъав 56. Эмен васаб, вас эменаб къайи-ссвериялдасса цIунагийила. 57. Эмен вукIаго – бессдалал, росс вукIаго – къоролай. 58. Эмен гъоркье реххараб гьегь мунгоги херлъилалде нахъе цIуне. Хханассул бюрухъ букIун буго хIалтIул гIумруялдасса арал херал эбел-эмен, гьагьинирги лъун, кьурсса гъоркье реххеян. Гьедин киназго реххулелги рукIун руго. Цо херай эбел гъоркье реххулеб меххалълъилан бицен буго, гьелълъ васассда гьарарабила - «Ворехха, дир вас, хIатIил кьватIараб бакI тункиларедухъ реххе», – ян. Цо эмен реххулеб меххалълъ, гьесс гьабураб васигат батIияб буго. «Ворехха, дир вас, – ан абун буго гьесс, – херлъараб меххалълъ мунгоги реххизе, гьаб гьегь нахъе цIунун те!» Инссуда цIакъ ракIги гурхIун, жинццаго эмен реххарав гIадин, жиндир васасс живги реххизе вукIиналълъул ххиялги гьабун, гьесс эмен гъоркье реххун гьечIо. Хханассдасса балъго, нахъарокъов тун, хьихьун вуго. Хханзабазул букIараб гIадаталда рекъон, цо хханасс гIадамал гъоркье ралев хханассе цо оц битIун бачIун буго. Кагътида хъван букIун буго, гьаб оцол хIалалабги хIарамабги гьан батIа гьабизе лъани, жинцца дуе пуланаб росуги кьелила, лъачIони, цо росу дуцца диеги кьезе кколилан. Жиндирго ххалкъги данде гьабун, хханасс гьеб суалалда тIад ургъизе лъабго къо кьун буго. Нахъа рокъов ваххчизавурав кIудияв чиясс гьикъун буго, щайин жакъа хханасс ххалкъ данде гьабун букIарабилан. Васассги бицун буго хханассда чIван бугеб кIудияб ургъалил. КIудияв чиясс васассда малълъун буго, дуцца абейила хханассда, гьеб оцги хъун, гIадамал кваназарейин, цаби рикIараб гьанги, гIодобе реххизе биччачIого, цо бакIалде бакIаризе гьабейилан. Цинги гьеб гьанги битIейин дов хханассухъе, дуцца нижее битIараб оцода гьабгощинаб гьан хIарамаб батанин, хIалалабщинаб нижеццаги кванилан. Хханасс лъабго къоялдассан ххалкъ данде гьабун буго. Жаваб кьезе кIолев чи гьадав ваххчарав кIудияв чияссул вас гурони ватун гьечIо. Киназго гьев гIолохъанчияссул жаваб битIараблъун рикIкIун буго. Гьесс абухъе гьабураб меххалълъ, гьезул хханги дандияссдасса бергьун вуго. Нахъе-нахъеги рачIарал гьададиналго гъваридал суалазе гIакъилал жавабал гьавго васасс кьураб меххалълъ, ххан щаклъун вуго, чIчIезабун буго, гьав гIолохъанчиясс ургъарал жавабал гьал гурин, гьалда жаниб жив ххадув гъолареб цо хIикмат батизе кколилан. АсскIовеги ахIун, хханасс гIолохъанчияссда абун буго, гьал захIматал суалазе жавабал кьей дур гьунар гуреблъи лъалин дида, щив гIакъиласс дуда гьал жавабал малълъулел ратаниги, гьев чи жинда бицеян. ГIолохъанчиясс кинабго жо битIун бицун буго. Гьеб меххалълъ хханассда бичIчIун буго, хханлъи цIунизе ккани, яшавалда жаниб жидер хIалбихьи бугел херал, гIакъилал гIадамал къваригIунел рукIин. ЦIияб буюрухъ кьун буго - «Херал эбел-эмен гъоркьеги реххуге, гьезул хIурматги цIуне», – ян. 59. Эмен гьечIессдасса, эбел гьечIев цIцIикIкIун бессдалавила. 60. Эмен гьечIессул кIудияв эмен валагьуге. 61. Эмен гьобол гIадав чи, рукъалълъул хIал эбелалда лълъикI лъала. 62. Эмен къолохъан вугони, вас кьурдухъан вахъуневила. 63. Эмен къваригIунареб къо бачIунареб. 64. Эмен лълъикIассдасса живго лълъикIав лълъикI, эбел лълъикIалдасса яс лълъикIай лълъикI. 65. Эмен рихарав васассда живгоги рихунев. 66. Эмен хвеларев щив, оц хъвеларев щив! (дуцца диеги гьабичIо, дицца дуеги гьабиларо). Гьал рагIаби абула кинавго чияссда цо хIалги букIунаро, чи къваригIараб къоги щибав чияссде бащад бачIуна, балагьила духъги абураб магIнаялда. ГIемериссеб меххалълъ гьадин абула, жиндирго хIалтIи лIугIигун, чияе кумек гьабуларев, магIарулазул лълъикIаб гIадат хвезабурав хIалихьатав чияссде. 67. Эмен цин кваналев, эбел кIицIцIул кваналей, лъимал лъабцIцIул кваналел. 68. Эменали ГIакарутIа вижун ватизеги бегьула, чиясс тIасса бищизе ккола ссанагIатаб бакI. 69. Эменги дир чIвалев, бидвиххунги дун витIулев. 70. Эменлъи гьабурассе васлъи гьабе, ваццлъи гьабурассе ваццлъи гьабе. 71. Эмехваги хераб оцол ракьаялълъул. 72. Эниб бичIчIичIони, анибги бичIчIулареб (Малълъулессда бичIчIулареб жо гIенеккарассдаги бичIчIулареб). 73. Эххебе араб гIор нахъ буссунареб. 74. Эххебе араб лълъецца гьобо хIалтIулареб. 75. Эххебе битIараб хIетIе сабаблъунги кколебила росс-лълъадиялда гьоркьоб рагIи. 76. Эххебемохъалълъ рещтIа, эххедемохъалълъ рекIа. 77. ЭххеберегIел гьечIеб эххедерегIел букIунареб. 78. Эххеде валагьарав гIодов ххутIаравила, гIодове валагьарав вахъун ккаравила. 79. Эххеде ваханагIан гьури кутакаб. 80. Эххеде йорххани, рокьи бугилан абула, гIодое къулани, къинай йигилан абула. 81. Эххеде мохъалълъ – чотIахъан, чи гьечIелълъув – багьадур. 82. Эххеде реххараб тIагъур гIодобе бачIинегIанги бихьинчияссе хIалхьи лълъикIаб. 83. Эххеде реххараб тIагъур гIодобе бачIинегIанги чияссул бахIарчилъи лIугьунеб. 84. Эххеде унелълъул, нахъвуссине ккеялълъулги хIисаб гьабе. 85. Эххедераялълъ – чотIацIакъ, чияр рокъов – саххават.

ЧI z 1. ЧIагого хварав. 2. ЧIаго вугеб меххалълъ дуниялго кIкIвинейилан лIугьуневила къарум, хабалIги мусру кIкIунев ватулевила. Хварав чиясс мусру кIкIвин кигIан релъилессеб жо бугониги, умумузул гьадинаб кици-бицен буго, Къарумасс мусру кIкIвинги битIараб жойила, гьессул бетIер къотIун хIатIааххада лъезегIан, ххадур цун холел гIадамазул раххасс къотIунгутIиги битIараб жойила. 3. ЧIагого хун вачIинегIан, хвечIого ракьулI вукъиго лълъикI. 4. ЧIагоязе гьимуларев, хваразухъ гIодуларев. 5. ЧIагоязул пикру гьабуни, хваралI вуго, хваразул пикру гьабуни, Багъдадалда вуго. 6. ЧIагоял хунилан, хварал рахъунарел. НекIо, бухIараб хвел ккараб меххалълъ, эбелалълъ, яццалълъ, цо-цо лълъадиялълъ роол гьалулеб бакъул къоялълъги, къан рачелги борчун, къехь ретIунаан, буртинадул хьитал тIасса рахъулароан. ГIемераб меххалълъ, яги гIумруялъго чIчIегIер балаан. Бихьиназ ххалатаб заманалълъ мегеж толаан. Бертин-тоялдасса рикIкIад чIчIолаан. ГIадат чуч таразде «гIин кьурун рехханила аз гIагарав чиянги абулаан. 1885–1887 соназда букIараб Хъарсалълъул рагъда эменги чІван, бессдаллъун ххутIарал гIиссинал лъимал эбелалълъ гIезарун руго. ЦIцIикIкIарав васги гIужде вахун, гьессие лълъади ячунеб меххалълъ, бертин гьабиялда гIайиб чIван, рагъда хварассул яццалълъ гьал рагIаби абун руго, Зурмил къири буго къоролалълъуб, КъотIун араб бетIер бачIун лъаларо! Къолол двари буго бессдалазулълъуб, Галмие лъурав мун вуссун лъаларо! ХIакъикъаталдаги, гIурусазул рахъги ккун, магIарулав-рагъулав жидеда данде вагъизе вачIиналда ццин бахъарал турказ гьессул бетIер къотIун букIун буго. 7. ЧIалгIаде хьвадулеб гьойда я гьецIцIо речIчIула, я тIил кьабула. 8. ЧIалгIарав гьудул гьитIинабго налъукье ккезе гьаве. 9. ЧIалгIен тун, пикру цIцIани, цIцIан битIаралде ккола. 10. ЧIалу хIобоцца ккола, гIадан кваницца ккола. 11. ЧIамун кьураб жоялълъул гьуинлъи букIунаро. 12. ЧIам-чIам гьечIеб дам-дам. 13. ЧIам-чIам гьечIелълъуб дам-дамги букIунареб. 14. ЧIанагIан кIанцIизе кколилан абулебила гIанкIкIицца. 15. ЧIанда хIаллъани, хIалтIи дагьлъула. 16. ЧIахъаги гIагарлъи, ретIел ретIине кколареб, квен кьезе кколареб, къваригIараб къоялълъ батулеб. 17. ЧIахъаги ункъо бер, бахъаги кIиго бер! Гьеб буго рорчIухъабазул хIакъалълъулI. «ВорчIухъан цо вугони, – ян абулебила бацIицца, – гьесс кIиябго бер жиб бачIунеб рахъалдасса нахъе босуларила. ВорчIухъан кIиго вугони, гьел, цоцазде руссун, гаргадулила, жиндие ссанагIат кколила, гьезул ункъо берги тохх гьабун, гIиялълъе борчIизе». 18. ЧIахIил бусен тедал, гIакъил лIугьарав. 19. ЧIвазе бокьани, гIайиб ссундаго чIвазе бегьулеб. Эменги васги унел рукIанила, ццебе къотIун хIамагун, сапаралълъ. Щванила гьел цо росулIе. Росдал годекIаниссан унаго, гьезда рагIанила гIадамаз жидедего гIайиб гьабулеб, балагьейила цо, саламатаб хIама бугила ццебе къотIун, цоявгIаги тIадги рекIинчIого! РосулIа къватIире лIугьараб меххалълъ, инссуцца васассда абунила - гьадара годекIанир рукIарал чагIаз нилIеде гIайиб гьабунила, тIадги рекIинчIого, чIобогояб хIама ццебе къотIунилан. Вилълъайила, дир вас, мун хIамида рекIайила, жив лъелго вилълъинила. Вас хIамида рекIанила, эмен ххаду-ххадув вилълъанила. Гьедин унаго, гьел щванила цоги росулIе. Саламги кьун, годекIаниссан къотIун унел рукIанила гьел. Гьел ццересса рорчIилалдего, годекIанир рукIарал чагIаз абулеб рагIанила, балагьейила цо гIолохъанчияссул намус гьечIолъи, херав чиги лъелго вилълъинавун, живго хIамида рекIун вугила. РосулIа къватIире лIугьаралго, васасс инссуда абунила, эменин, гьадал годекIанир рукIарал чагIаз нилIеде гIайиб гьабунин, мун лъелго, дун хIамида рекIунилан. РачIайила дун лъелго, мун рекIун рилълъине. Вас рещтIанила, хIамида эмен рекIанила. Гьедин унаго, щванила цоги росулIе. ГодекIанир ратарал гIадамазе саламги кьун, унел рукIанила гьал. Гьеб меххалдаги рагIанила гьазда, балагьейин кIудияв чияссул яхI гьечIолъиялълъухъ! КвергIанассеб лъимерги гIодоссан билълъинабун, живго вугила хIамида рекIун! РосулIа къватIире лIугьингун, васассги инссуццаги хIукму гьабунила хIамида кIиялго рекIине. Гьедин рекIун унел рукIарал гьал щванила цоги росулIе. Ратарал гIадамазе саламги кьун, годекIан къотIун унел рукIанила. Гьанжеги рагIанила гьезда гIадамаз абулеб, балагьейила, гьагъал чагIазул гурхIел гьечIолъи! Цо хIамида саламатав кIиго чи вугила рекIун! РосулIа къватIире лIугьингун, инссуццаги васассги хIукму гьабунила, кIиялго лIугьун, хIамаги баччун, рилълъине. Гьедин унаго, гьел щванила цоги росулIе. ГIадамазе саламги кьун, годекIаниссан унел рукIанила гьал. Гьазда рагIанила гьенир рукIараз абулеб - «Гьал чагIазул ахIмакълъи бихьулищ? КIиязго баччун хIамагун, лъелго унел руго!» Гьеб меххалда инссуцца васассда абунила - - Балагьея, дир вас, чIвазе бокьани, гIадамаз гIайиб ссундаго чIвалеб буго. 20. ЧIван гурони гъунареб пихъ чIван гъинабизе ккола. 21. ЧIван хвейги гIид буго гIолохъабазе, гIалам урхъараб цIцIар нахъе бугони. 22. ЧIимигIаб бакIалдасанила кварги тIолеб. 23. ЧIобого бакъ щвараб гIела, гIадада ххасел араб гIела. 24. ЧIобого вачIарав чи чIобого уна. 25. ЧIобого кьолеб жо букIунареб, боцIцIи босун, Аллагь вачIунарев. 26. ЧIобого щвараб гьагIу гьацIцIудасса гьуинаб. 27. ЧIобогояб бетIералълъ боххдузе гIазаб кьола. 28. ЧIобогояб ботIрое цIураб кисаялълъ кумек гьабулареб. 29. ЧIобогояб кини кIибикIулареб. 30. ЧIобогояб къвачIил къвахьи кIудияб, чIобогояб ботIрол рецц-бакъ кIудияб. 31. ЧIобогояб чванта гьудулассеги бокьулареб. 32. ЧIагого хвел босуге, хвечIого мусру баге. 33. ЧIобогояб бетIер – хIатIазе гIазаб. 34. ЧIухIи хIебтилI букIунеб. 35. ЧIухIи хIелкие те, хIинкъи гIанкIие те. 36. ЧIурканлъиялълъул цIцIар къваригIарав вакъварав ГIиса гIадин. ГIисае бокьун букIун буго, я ХIажимурадил гIадаб бахIарчилъиялълъул, ялъуни Буртинаялдасса Гъайирбегил гIадаб бакьулIа чIурканлъиялълъул цIцIар босизе. ХIужимурадил гIадаб цIцIарги бигьаго щолеб жо батичIого, ГIисацца жигар бахъун буго рачлицца чехь данде къазабизе. ГIисал гьеб захIматалълъул хIассил ккун буго гIадамаз жиндаго вакъварав ГIисайилан тIокIцIцIар лъейги аваданав мадугьаласс жиндего гьал кочIол рагIаби рекъезариги, “Лъимал ругей къоролай гIакъиласс ячинаро, ГIакълу бугеб цIцIуяб жо ГIисаеги инаро”. 37. ЧIухIараб хIелеко, хIарщулI къан, холеб. 38. ЧIухIарав хIакимассдассаги цIунаги, хIулараб тIагъуралдассаги цIунаги, цIцIуяб бугъидассаги цIунаги. 39. ЧIухIарав хIакъирлъула, хIалимав кIодолъула. 40. ЧIухIарав чияссда цадахъ рекIун иналдасса гIадатав чиги ваччун инго лълъикI. 41. ЧIухIи бичун босизе кколареб. 42. ЧIухIуге, чIчIегIераб ракьалдайин мун лъезе вугев. 43. ЧIухIи хIатIикье кколеб, бахIарчилъи тIад кколеб. 44. ЧIухIиялълъги вакъиялълъгийила КъурбангIали хварав.

Бакъдабгун Бакъбаккул Ассувалда ругел щинал пачалихъал ва миллатал. Бакъдабгун Бакъбаккул Ассув baqdabgun baqbaKul aSuw باقدابڬۇن باقباڭۇل اصۇو БурунилI (Бандариб) buruni/ (bandarib) - بۇرۇنێڶ ( باندارێب ) - Бруней (Бандар) ВетилI (Ханоб) weti/ ({anob) - وېتێڶ ( خانۈ ب ) - Вьетнам (Ханой) ГьиндунусилI (ЖакартIа) hindunusi/ ($akarTa) - هێندۇنۇسێڶ ( جاكارطا ) - Индонезия (Джакарта) КампучилI (Помпениб) kam_uxi/ (_om_enib) - كامفۇچێڶ ( فۈمفېنێب ) - Камподжо (Пномпень) ЛаосилI (Вентаниб) laosi/ (wentanib) - لائۈسێڶ ( وېنتانێب ) - Лаос (Вьентьян) МалайилI (Кулумиб) malayi/ (kulumib) - مالايێڶ ( كۇلۇمێب ) - Малайзия (Куала-Лумпур) МиянилI (Не пидиб) miyani/ (ne_idib) - مێيانێڶ ( نې فێدێب ) - Мьянма (Нейпьидо) СингибилI (Сингиб) singibi/ (singib) - سێنڬێبێڶ ( سێنڬێب ) - Сингапур (Сингапур) ТайилI (Банкокиб) tayi/ (bankokib) - تايێڶ ( بانكۈكێ ب ) - Таиланд (Бангкок) Бакъбаккул Тимир илI (Делиб) baqbaKul timiri/ (delib) - باقباڭۇل تێمێرێڶ ( دېلێب ) - Восточный Тимор (Дили) ПилипилI (Ма нилиб) _ili_i/ (manilib) - فێلێفێڶ ( ما نێلێب ) - Филиппины (Манила) БурунилI ругел миллаталги мацIцIалги buruni/ rugel milatalgi ma~algi بۇرۇنێڶ رۇڬېل مێلاتال وا ماڞال Малайал malayal مالايال - малай мацIцI malay ma~ مالاي ماڞ - малайский язык Келаянал kelayanal كېلايانال - келаян мацIцI kelayan ma~ كېلايان ماڞ - келаянский язык Ибанал ibanal ئێبانال - ибан мацIцI iban ma~ ئێبان ماڞ - ибанский язык Маланавал malanawal مالاناوال - маланав мацIцI malanaw ma~ مالاناو ماڞ - язык меланау Дусунал dusunal دۇسۇنال - дусун мацIцI dusun ma~ دۇسۇن ماڞ - дусунский язык Мурутал murutal مۇرۇتال - мурут мацIцI murut ma~ مۇرۇت ماڞ - мурутский язык Даякал dayakal داياكال - даяк мацIцI dayak ma~ داياك ماڞ - даякский язык ВетилI ругел миллатал ва мацIцIал qeti/ rugel milatalgi ma~algi وېتێڶ رۇڬېل مێلاتالڬێ ماڞالڬێ Вет мацIцIал wet ma~al وېت ماڞال Ветал wetal وېتال - вет мацIцI wet ma~ وېت ماڞ - вьетнамский язык Мионгал miongal مێئۈنڬال - мионг мацIцI miong ma~ مێئۈنڬ ماڞ - мыонгский язык Тохомонал to{omonal تۈ خۈمۈنال тохомон м ацIцI to{omon ma~ تۈخۈمۈن ماڞ - язык тхо Титал tital تێتال - тит мацIцI tit ma~ تێت ماڞ - язык тьыт Хъемер мацIцIал ]emer ma~al څېمېر ماڞال Хъемерал ]emeral څېمېرال - хъемер мацIцI ]emer ma~ څېمېر ماڞ - кхмерский язык Бахнар мацIцIал ba{nar ma~al باخنار ماڞال Бахнарал ba{naral باخنارال - бахнар мацIцI ba{nar ma~ باخنا ماڞ - бахнарский язык Седангал sedangal سېدانڬال - седанг мацIцI sedang ma~ سېدانڬ ماڞ - седангский язык Кохал ko{al كۈخال - кох мацIцI ko{ ma~ كۈخ ماڞ - срэ (кохо) язык Тамирал tamiral تامێرال - тамир мацIцI tamir ma~ تامێر ماڞ - хрэ (тямрэ) язык Мононгал monongal مۈنۈنڬال - мононг мацIцI monong ma~ مۈنۈنڬ ماڞ - мнонгский язык Истингал istingal ئێستێنڬال - истинг мацIцI isting ma~ ئێستێنڬ ماڞ - стиенг язык Жехал $e{al جېخال - жех мацIцI $e{ ma~ جېخ ماڞ - зе язык Ченгал xengal چېنڬال - ченг мацIцI xeng ma~ چېنڬ ماڞ - ченг язык Контавал kontawal كۈنتاوال - контав мацIцI kontaw ma~ كۈنتاواڞ - язык ма (контяу) Кууял kuuyal كۇئۇيال - куу мацIцI kuu ma~ كۇئۇ - язык кор (куа) Тиравал tirawal تێراوال - тирав мацIцI tiraw ma~ تێراو ماڞ - язык тьрау (тёро) Кухум мацIцIал ku{um ma~ كۇخۇم ماڞ Кухумал ku{umal كۇخۇمال - кухум мацIцI ku{um ma~ كۇخۇم ماڞ - язык кхму Синмунал sinmunal سێنمۇن - синмун мацIцI sinmun ma~ سێنمۇن ماڞ - язык синьмун Кахангал ka{angal كاخانڬال - каханг мацIцI ka{ang ma~ كاخانڬ ماڞ - язык кханг Катуй мацIцIал katuy ma~al كاتۇي ماڞال Бурувал buruwal بۇرۇوال - бурув мацIцI buruw ma~ بۇرۇو ماڞال - язык бру Катувал katuwal كاتۇوال - катув мацIцI katuw ma~ كاتۇو ماڞ - язык кату Таавал taawal تائاوال - таав мацIцI taaw ma~ تائاو ماڞ - язык таой Манг мацIцIал mang ma~al مانڬ ماڞال Мангал mangal مانڬال - манг мацIцI mang ma~ مانڬ ماڞ - мангский язык Хахънихъал {a]ni]al خاڅنێڅال - хахънихъ {an]ni] ma~ خاڅنێڅ ماڞ - мацIцI язык хани Пулапал _ula_al فۇلافال - пулап мацIцI _ula_ ma~ فۇلاف ماڞ - язык фула Лагьал lahal لاهال лагь мацIцI lah ma~ لاه ماڞ - язык лаху Чин мацIцIал xin ma~al چێن ماڞال Пакавал _akawal فاكاوال - пакав мацIцI _akaw ma~ فاكاو ماڞ - язык юэ Санзивал san#iwal سانزێوال - санзив мацIцI san#iw ma~ سانزێو ماڞ - язык санзиу Тай мацIцIал tay ma~al تاي ماڞال Таял tayal تايال - тай мацIцI tay ma~ تاي ماڞ - тайский язык Тагьаял tahayal تاهايال - тагьай мацIцI tahay ma~ تاهاي ماڞ - тхайский язык Бунунал bununal بۇنۇنال - бунун мацIцI bunun ma~ بۇنۇن ماڞ - нунгский язык Сантаял santayal سانتايال - сантай мацIцI santay ma~ سانتاي ماڞ - сантяйский язык Яял yayal يايال - яй мацIцI yay ma~ ياي ماڞ - язык нянги Лаосал laosal لائۈسال - лаос мацIцI laos ma~ لائۈس ماڞ - лаосский язык Кваамал kwaamal كوائامال - кваам мацIцI kwaam ma~ كوائام ماڞ - язык лы Буиял buiyal بۇێيال - буи мацIцI bui ma~ بۇئێ ماڞ - язык буи Кадай мацIцIал kaday ma~al كاداي ماڞال Кутал kutal كۇتال - кут мацIцI kut ma~ كۇت ماڞ - язык лати Лахавал la{awal لاخاوال - лахав мацIцI la{aw ma~ لاخاو ماڞ - язык лаха Калавал kalawal كالاوال - калав мацIцI kalaw ma~ كالاو ماڞ - язык гэлао Пупувал _u_uwal فۇفۇوال - пупув мацIцI _u_uw ma~ فۇفۇو ماڞ - язык пупео Гьомонгал homongal هۈمۈنڬال - гьомонг мацIцI homong ma~ هۈمۈنڬ ماڞ - язык мяо (хмонг) Менал menal مېنال - мен мацIцI men ma~ مېن ماڞ - язык яо (мьен) Пихингал _i{ingal فێخێنڬال - пихинг мацIцI _i{ing ma~ فێخێنڬ ماڞ - язык патхен (пахнг) Чам мацIцIал xam ma~al چام ماڞال Жараял $arayal جارايال - жарай мацIцI $aray ma~ جاراي ماڞ - язык зярай (джарайский) Эдал edal ئېرال - эд мацIцI ed ma~ ئېد ماڞ - язык эде Чамал xamal چامال - чам мацIцI xam ma~ چام ماڞ - чамский (тямский) язык Раглаял raglayal راڬلايال - раглай мацIцI raglay ma~ راڬلاي ماڞ - язык раглай Чурал xural چۇرال - чур мацIцI xur ma~ چۇر ماڞ - язык чуру (тюру) ГьиндунусилI ругел миллаталги мацIцIалги hindunusi/ rugel milatalgi ma~algi هێندۇنۇسێڶ رۇڬېل مێلاتالڬێ ماڞالڬێ Яванал yawanal ياوانال - яван мацIцI yawan ma~ ياوان ماڞ - яванцы, яванский язык Сундал sundal سۇندال - сунд мацIцI sund ma~ سۇند ماڞ - сунды, сунданский язык Батакал batakal باتاكال - батак мацIцI batak ma~ باتاك ماڞ - батаки, батакский язык Мадурал madural مادۇرال - мадур мацIцI madur ma~ مادۇر ماڞ - мадурцы, мадурский язык Батавал batawal باتاوال - батав мацIцI bataw ma~ باتاو ماڞ - батавцы, батавский язык Минанкабал minankabal مێنانكابال - минанкаб мацIцI minankab ma~ مێنانكاب ماڞ - минангкабау Бугал bugal بۇڬال - буг мацIцI bug ma~ بۇڬ ماڞ - бугисы, бугийский язык Малайал malayal مالايال - малай мацIцI malay ma~ مالاي ماڞ - малайцы, малайский язык Бантенал bantenal بانتېنال - бантен мацIцI banten ma~ بانتېن ماڞ - бантенцы, батенский язык Банжарал ban$aral بانجارال - банжар мацIцI ban$ar ma~ بانجار ماڞ - банджары, банджарский язык Ачехал axe{al اچېخال - ачех ма цIцI axe{ ma~ اچېخ ماڞ - ачехцы, ачехский язык Балал balal بالال - бал мацIцI bal ma~ بال ماڞ - балийцы, балийский язык Сассакал saSakal ساصاكال - сассак мацIцI saSak ma~ ساصاك ماڞ - сасаки, сасакский язык Даякал dayakal داياكال - даяк мацIцI dayak ma~ داياك ماڞ - даяки, даякский язык Чинал xinal چێنال - чин мацIцI xin ma~ چێن ماڞ - китайцы, китайский язык Макассарал makaSaral ماكاصارال - макассар мацIцI makaSar ma~ ماكاصار - макасарский язык Чиребонал xirebonal چێرېبۈنال - чиребон мацIцI xirebon ma~ چێرېبۈن ماڞ - чиребонский язык Горонал goronal ڬۈرۈنال - горон мацIцI goron ma~ ڬۈرۈن ماڞ - горонтало, язык горонтало Минахасал mina{asal مێناخاسال - минахас мацIцI mina{as ma~ مێناخاس ماڞ - минахаский язык Ниассал niaSal نێئاصال - ниасс мацIцI niaS ma~ نێئاص ماڞ - ниасы, ниасский язык Торажал tora$al تۈراجال - тораж мацIцI tora$ ma~ تۈراج ماڞ - тораджи, язык тораджи Бутунал butunal بۇتۇنال - бутун мацIцI butun ma~ بۇتۇن ماڞ - бутунги бутунгский язык Атонал atonal اتۈنال - атон мацIцI aton ma~ اتۈن ماڞ - атони, атонский язык Мангарал mangaral مانڬارال - мангар мацIцI mangar ma~ مانڬار ماڞ - манггараи, язык манггараи Бимал bimal بێمال - бим мацIцI bim ma~ بێم ماڞ - бима, язык бима Мандарал mandaral ماندارال - мандар мацIцI mandar ma~ ماندار ماڞ - мандары, мандарский Сумбанал sumbanal سۇمبانال - сумбан мацIцI sumban ma~ سۇمبان ماڞ - сумбанцы, сумбанский Пеминирал _eminiral فېمێنێرال - пеминир мацIцI _eminir ma~ فېمێنێر ماڞ - язык пеминггиры Томал tomal تۈمال - том мацIцI tom ma~ تۈماڞ - томини - каили язык томини - каили Сангирал sangiral سانڬێرال - сангир мацIцI sangir ma~ سانڬێر ماڞ - сангирцы, сангирский язык КампучилI ругел миллаталги мацIцIалги kam_uxi/ rugel milatalgi ma~algi كامفۇچێڶ راڬېل مێلاتالڬێ ماڞالڬێ Хъемерал ]emeral څېمېرال - хъемер мацIцI ]emer ma~ څېمېر ماڞ - кхмеры, кхмерский язык ЛаосилI ругел миллаталги мацIцIалги laosi/ rugel milatalgi ma~algi لائۈسێڶ رۇڬېل مۇلاتالڬێ ماڞالڬێ Лаосал laosal لائۈسال Лаолумал laolumal لائۈلۇمال Лаотенгал laotengal لائۈتېنڬال Лаосунгал laosungal لائۈسۇنڬال БирманилI ругел миллаталги мацIцIалги birmani/ rugel milatalgi ma~algi بێرمانێڶ رۇڬېل مێلاتالڬێ ماڞالڬێ качинал kaxinal كاچێنال - качин мацIцI kaxin ma~ كاچێن ماڞ - качины, качинский языки каял kayal كايال - кая мацIцI kaya ma~ كايا ماڞ - кая, языки кая каренал karenal كارېنال - карен мацIцI karen ma~ كارېن ماڞ - карены, каренский языки кукал kukal كۇكال кук мацIцI kuk ma~ كۇك ماڞ - чинские народы, чинские языки монал monal مۈنال - мон мацIцI mon ma~ مۈن ماڞ - моны, монский язык бирманал birmanal بێرمانال - бирман мацIцI birman ma~ بێرمان ماڞ - бирманцы, бирман. язык канранал kanranal كانرانال - канран мацIцI kanran ma~ كانران ماڞ - араканцы, араканский язык шанал ^anal شانال - шан мацIцI ^an ma~ شان ماڞ - шаны, шанский язык ТайилI ругел миллаталги мацIцIалги tayi/ rugel milatalgi ma~algi تايێڶ رۇڬېل مێلاتالڬێ ماڞالڬێ Таял tayal تايال - тай мацIцI tay ma~ تاي ماڞ - тайцы, тайский язык Лаосал laosal لائۈسال - лаос мацIцI laos ma~ لائۈس ماڞ - лао лаосский язык МалайилI ругел миллаталги мацIцIалги malayi/ rugel milatalgi ma~algi مالايێڶ رۇڬېل مێلاتالڬێ ماڞالڬێ Малаял malayal مالايال - малай мацIцI malay ma~ مالاي ماڞ - малайцы, малайский язык Бакъбаккул ТимирилI ругел миллаталги мацIцIалги baqbaKul timiri/ rugel milatalgi ma~algi با قباڭ ۇل تێمێرێڶ رۇڬېل مێلاتالڬێ ماڞالڬێ Тетунал tetunal تېتۇنال - тетун мацIцI tetun ma~ تېتۇن ماڞ - тетум мамбал mambal مامبال - мамб мацIцI mamb ma~ مامب ماڞ - мамбаи макасал makasal ماكاسال - макас мацIцI makas ma~ ماكاس ماڞ - макасаи тетунтерикал tetunterikal تېتۇنتېرێكال - тетунтерик мацIцI tetunterik ma~ تېتۇنتېرێك ماڞ - тетум терик баикенал baikenal بائێكېنال - баикен мацIцI baiken ma~ بائێكېن ماڞ - баикену кемакал kemakal كېماكال - кемак мацIцI kemak ma~ كېماك ماڞ - кемак бунакал bunakal بۇناكال - бунак мацIцI bunakal بۇناك ماڞ - бунак токодедал tokodedal تۈكۈدېدال - токодед мацIцI tokoded ma~ تۈكۈدېد ماڞ - токодеде дагагал dagagal داڬاڬال - дагаг мацIцI dagag ma~ داڬاڬ ماڞ - фаталуку

Л l Лабалда хурги бекьуге, бугъаоцги хьихьуге. labalda [urgi bepuge, buvaocgi %i%uge. Лабаллъуда хур гьабуге, лъарал рагIалда рукъ гьабуге. labal;uda [ur habuge, ;aral rafalda ruq habuge. Лагъ гIадин хIалте, ххан гIадин кванай. lav fadin \alTe, {an fadin kwanay. Лагъги озденги данделъани, бечелъулел. lavgi o#dengi dande;ani, bexe;ulel. Лагъассул ияхIги, хIамил хъетиги – цого жо. lavaSul iya\gi, \amil ]etigi - cogo $o. Лагълъи гьабурассе хханлъи щола, хханлъун гурони вукIинарилан лIугьарассе лагълъи щола. lav;i haburaSe {an;i &ola, {an;un guroni wujinarilan /uharaSe lav;i &ola. Лъагълъиялдасса хвел лълъикIила, ссуриялдасса цIа лълъикIила. lav;iyaldaSa [wel :ijila, SuriyaldaSa `a :ijila. Лал тIамизе бегьулареб къоялълъ, къед гьабизеги бегьулареб. lal Tami#e behulareb qoya:, qed habi#egi behulareb. ЛахIту бихьаниги, рухIел бихьугеги. la\tu bi%anigi, ru\el bi%ugegi. Лачен боржаралълъуб гъеду рещтIунеб. laxen bor$ara:ub vedu re&Tuneb. Жиндирго лълъикIай чIчIужуялдаги рекъечIого, чангиясс ячуна гьелдасса къадарай. Цоги аби буго гьадинабги - «Цо багьана бугей хьихьичIесс, кIиго багьана бугей хьихьизе ккарайила». $indirgo :ijay Zu$uyaldagi reqezogo, xangiyaS yaxuna heldaSa qadaray. cogi abi bugo hadinabgi - «co bahana bugey %i%izeS, jigo bahana bugey %i%i#e Karayila» Гьедин ккараб меххалълъ абула магIарулаз гьал рагIаби. hedin Karab me{a: abula mafarula# hal rafabi. Лачен – чанабе, гъеду – рохьобе. laxen - xanabe, vedu - ro%obe. Лаченги тарулеб, тайлан хъущтIулеб, тувадахъ гурони гIодоб кколареб. laxen taruleb, taylan ]u&Tuleb, tuwada] guroni fodob Kolereb. Лаченги чучула чи гIемерлъани, чаранги биуна цIа гьалаглъани. laxengi xuxula xi femer;ani, xarangi biuna `a halag;ani. Ле, гIакълугьечI, тIуруге, гIи тун гIангис кинигин, гIадамал тун хьвадани, хьитал хун басралъулин. le, faqluhez, Turuge, fi tun fangis kinigin, fadamal tun %wadani, %ital [un basra;ulin. «Ле!» – ян ахIарассде, «Я!» – ян ахIизе кIоларев къватIиве вахъунарев. «le!» - yan a\araSde, «ya!» - yan a\i#e jolarew qwaTiwe wa]unarew. «Ле!» – ян ахIунилан, ахIмакъ нахъ вуссунарев. «le!» - yan a\unilan, a\maq na] wuSunarew. Лочноде ххиял бугев чаргъадихъ валагьуларо. loxnode {iyal bugew xarvadi] walahularo. Лочнол бетIералда чаргъеду чIчIезабуге. loxnol beTeralda xarvedu Ze#abuge. Лочнол гьава – зодобе, гъадил гьава – рохьобе. loxnol hawa - #odobe, vadil hawa - ro%obe.

Ч x 1. Чабхъадул боцIцIи чабхъацца унеб. 2. ЧагIиги чIвачIого, чуги хвечIого, хъала бахъулареб. 3. Чадикълъи бихьаниги, чиякълъи бихьугеги. 4. Чадил къимат гьабичIессда къо квешаб бихьулеб. 5. Чадихъ гьан бичарав, дур чара хваяв, Чохьоцца реххарав, дур чилъи хваяв. 6. Чадицца цIунилилан цIцIодорлъи гIодоб тоге. 7. Чали гъазихъацца кколеб, гъарим пакъирасс кколев. 8. Чалуххай чIчIужу россассеги йокьулейила, росдаеги йокьулейила. 9. Чан батIияв, чан тIекъав, чан гIажизав, чан гIабдал. 10. Чан бахIарчи къосарав кухIлу бугел бераца, каранзул кIичIал ричIун, жаниве ваккизегIан. Чан меседу къосарай, къачIарал васал рихьун, къвал байдал, борохь батун, хьолбода жемизегIан. 11. Чан боцIцIи гьечIев гIалим гIодов ххутIарав, чан боцIцIи гIемерав гIабдал гIаршалде вахарав. 12. Чан гьабизе бигьаяб жо буго, чилъи гьабизе захIматаб буго. 13. Чан гьитIинаб бетIералълъ кIудияб бетIер къотIараб, чан гьитIинаб къукъа кIудиялдасса бергьараб! 14. Чан гIакъил вугев гIабдалассул малълъалда гъоркь! 15. Чан гIалимассул гIелму мискинлъиялълъ каранда жаниб ххутIараб! 16. Чан жагьилав гIабдал боцIцIуцца жаниве вачарав! 17. Чан пайдаяб иш бугеб, жиндасса чи тIурулеб, чан зарараб жо бугеб, жиб тун чи вукIунареб. 18. Чанаре рачиналде гьаби кваназаруларел. 19. Чанахъанассул гьан биццатаб, гьабигьанассул чед биццатаб. 20. Чанахъанассул пишаялда баракат букIунареб. 21. Чангит барабщинаб чу букIунаро, чухъа ретIанщинав чи вукIунаро. 22. Чанго бихьичIого, рохьобе туманкI (ГIила гьечIого чияда гIайиб чIваге). 23. Чание мегIер лълъикIаб, чодуе авлахъ лълъикIаб. 24. Чанил бице чанахъанассе, чол бице чотIахъанассе. 25. Чаницца кьуру тун буго. 26. ЧанцIцIул борцаниги, хIамил рачIалда цого натIила. 27. Чара хвани, лочноцца гъадилгун чан гьабула. 28. Чаран къвакIула бацIанагIан, бахIарчиясс къо хIехьола хIал цIцIикIкIанагIан. 29. Чаран мугъалде ккун буго. 30. Чаранги биунеб, цIел хIал батани, гамущги меххтулеб, гIемер гьекъани. 31. Чаргъеду парххунилан, бакъул нур ссвинаро. 32. Чарухъаз гьабун, чакмабаз кваналеб заман бачIун буго. 33. Чахъаби ругони, вехь камиларо. 34. Чахъабиги цIунун, бацIалги гIорцIцIун. 35. Чахъдал къинлъиялдасса куйдул багьлъи бергьунеб. 36. Чахъдал тIом ретIараб чакъал гIемераб. 37. Чахъдал цIцIолъи бихьидал, цIцIе белъарабила. 38. Чахъдацца цIцIараб цIцIеде бачунге. 39. Чахъу гIорцIцIулареб, гIорцIен къинлъулареб. 40. Чахъу чIваниги, багIарабила бацIил кIал, чIвачIониги багIарабила. 41. Чванта тIадагьлъани, гьудулзаби дагьлъулел. 42. Чвантида кIулал рарав. 43. Чвантиниб гIарац бугони, магIардаги ах гьабулеб. 44. Чвантиниб гIарац бугони, эбелалълъул къвалакьа яхъунги, яс кьолейила. 45. Чвантиниб гIарац гьечIого, базаралде инегIан, гIащтIи кодоб гьечIого, рохьове инго лълъикIаб. 46. Чвантиниб месед бугони, росулI яс камуларо. 47. Чваххулеб лълъадае нух камулареб. 48. Чваххун балеб цIцIад гIадав, щун бачIунеб гIор гIадав. 49. Черхх херлъаниги, ракI херлъулареб. 50. Черххалда гIакъуба бихьичIони, чехьалда рахIат бихьулареб. 51. Черххалда ракI чIчIоге, чи данде ккезе гурин! 52. Черххалда хIур бахинчIони, хIарччида нах бахунареб. 53. Черххалдасса гIорцIцIуге, къуваталдасса чIухIуге. 54. Черххалълъул цIцIайи цIцIадирабаз бицуна, чилъиялълъул цIцIайи мацIцIалълъ бицуна. 55. Чехь бакъарав, рукъ мискинав – умумузул къо-ассалдаса чIухIарав. 56. Чехь бакъунилан, рукъи балареб. 57. Чехь бухIуларессде рекIел ургъел бикьуге. 58. Чехь бухIун гIодани, беццаб бадиссаги магIу бачIунеб. 59. Чехь бухIун ракIалда ккураб жо киданиги кIочонареб. 60. Чехь гIорцIцIаниги, бер гIорцIцIуларев. 61. Чехь гIорцIцIарав – бер бакъарав, рукъ бечедав – ракI мискинав. 62. Чехь квешай кIалалълъе ккогеги, кIал квешай мадугьалихъе ккогеги. 63. Чехь квешасс рукъги бичулеб, ракI квешасс боги бичулеб. 64. Чехь сабаблъун бетIер ссуризе тогейила. 65. Чехь сабаблъун бетIер хварав бетIеркъотI. 66. Чехь цIезегIан кванаялълъ кIкIухIаллъи тIад гьабулеб. 67. Чехь чIвалеб жо – квен, черхх чIвалеб жо – рахIат. 68. Чехьалда рихараб жо нус гурони гьечIебила. 69. Чехьалълъ бетIер какарав бетIеркъотI. 70. Чехьалъеги черххалъеги бокьанщинаб гьабуни, чи бокьове ккола. 71. Чи вихьун, квен кьурал, чу бихьун, хер кьурал. 72. Чи вихьун, чухъа гьабе, гьудул вихьун, ракI рагье. 73. Чи вуххуге – малълъе, чу буххуге – кIалцIи бай. 74. Чи гурессда гьаруге, дурго хIурмат хунгутIизе. 75. Чи гьечIелълъув гIакъиллъун вукIиналдасса гIадамазда гъорлI гIабдаллъун вукIинго лълъикIила. 76. Чи гIемер – чи дагь, чу гIемер – чи дагь (Нагагь гурони, чу батуларо, надир гурони, чи ватуларо). 77. Чи гIемералълъуб гIакълу цIцIикIкIараб. 78. Чи гIемерлъани, гIадлу холеб. 79. Чи даражаялде, захIмат бихьун, вахунев, гIодове бигьаго кколев. 80. Чи къварид гьавурав воххун ххутIуларев. 81. Чи лъала рагIудассан, чу лъала рилълъадассан. 82. Чи лъазе бокьани, гьессие хIакимлъи кьейила. 83. Чи лъазе бокьани, гьессул гьалмагъассухъ ралагьейила (Чи лъазе бокьан, гьудул цIеххе). 84. Чи лъалилан абуге, лъороб гьецIцIо батизе гурин. 85. Чи чохьоццайила мискин гьавулев. 86. Чи хвезе бегьулев жинда чилъун вихьуларев чияссдассанги, чи хвезе бегьулев жинда жолъун бихьулареб унтиялдассанги. 87. Чи чIваларилан кьалги гьабуге, чу ссвакаларилан ахIудги рахъунге. 88. Чи чIван, балагьги бачIунгеги, чияда ццере къулизе ккарал къоялги рачIунгеги. 89. Чидай хIелиялдасса вакъи рекъон букIуна, яхI тун хьвадиялдасса къадру рекъон бихьула. 90. Чилъун лIугьине гIумруги дагьаб. 91. Чилъун лIугьинеялдасса гІалимчилъун вахъине бигьаябила. 92. Чини лъалин, ракI лълъида бихьулеб? 93. Чирахъ баканиги, чIчIужугIадан гьечIеб рукъалда нур букIунаребила. 94. Чирахъ гьечIеб рукъ – хIайван гьечIеб бокь. 95. Чирахъул канлъи гIоларессе бакъул канлъиги гIолареб. 96. Чияда базе бигьаяб жойила зигара. 97. Чияда бицараб жо – росдадаго лъараб жо. 98. Чияда божараб карщ лълъамияб букIуна. 99. Чияда велъуге, дудаго бадибчIвай бихьизе гурин. 100. Чияда гьардоге, дуццаго гьабе, гIедегIуге, лълъикI гьабе. 101. Чияда гьикъарав – гIакъил, гIакъилассда нахъвилълъарав – цIцIодор. 102. Чияда гьикъаралълъе дуцца жаваб кьоге - «ГьикъичIогобиц», – ан дудаго цIцIар лъолеб. 103. Чияда зигара базе инчIев жиндирго къварилъигун ххутIулев. 104. Чияда кверщел гьабизе лIугьарав лълъиего вокьуларевила. 105. Чияда ццебе хъат кквеялдасса хъирул къоно тIад байго лълъикIаб. 106. Чияда ццебе хъат ккурасс черхх бичула, чияе наку чIварасс намус бичула. 107. Чияда – цедер, дудаго – рокьо. 108. Чиядасса тIокIлъарассул тушман гIемер вукIуна, бажари-гьунар бугев ххашазе тушманлъула. 109. Чияде абулелълъул, дурго эбелалълъулги пикру гьабе. 110. Чияде хьамураб жиндего буссунеб, чияде абураб жиндего бачIунеб. 111. Чияе бухъаралълъуре нилIго кколел. 112. Чияе гьабураб кумек – дуего гьабураб кумек. 113. Чияе гьересси бицарасс дуеги бицунеб, чияе ххиянат гьабурасс дуеги гьабулеб. Искандар Зулкъарнайидаги Дарвануш абулев хханассдаги гьоркьор ккаралила кIикъого къоялълъ гьоркьосса къотIичIел роркьарал рагъал. Дандеяссул къуват цIцIикIкIараб меххалълъ, Искандар хIилаялълъе ургъизе ккаравила. Искандарицца, цIцIикIкIараб къадар гIарац-месед кьезе къотIиги гьабун, Дарванушил кквезе щварав божарав гьалмагъ тIамуравила гьессда хвалил ругънал лъезе. Боги биххун гъоркь ххутIарав Дарвануш хханассда Искандарицца абурабила - «Рецц Аллагьассе, дир квердассан гурев, дурго бищун божарав гьалмагъассул квердассан мун холев вукIин!». Дарванушица абурабила - «Дун дуда тIасса лIугьана, лълъикIав бахIарчи, диени ххиянат гьабурасс дуеги ххиянат гьабизе бугебхха!». ГьебсагIаталълъго Искандарицца ххиянатчи гьессул хханассда ццевеги вачун чIваравила. 114. Чияе ккараб къварилъиялдасса воххарав ххалат воххун ххутIуларев. 115. Чияе нассихIат гьабун, дуццаго мунагь гьабуге. 116. Чияе рагIи бицунге, бицун ххадуб хвезе тоге. 117. Чияе хвел гьаричIого, дуего гIумру гьаре. 118. Чияеги гьабе, дуего гьабизеги кIочон тоге. 119. Чиякъасс ургъел катиде бикьулеб, вехьасс ургъел гьойде бикьулеб. 120. Чиякълъиялдасса чадикълъи лълъикIаб. 121. Чиякълъун чи ххутIугеги. 122. Чиякьа мунго къезе ххиянат гьабуге. 123. Чиякье кIалги ккоге, кIиго чиясс бицунеб жоялда гьоркьоссанги раккуге. 124. Чияр бадибе унеб рас бихьулев, жиндирго бадибе унеб чIалу бихьуларев. 125. Чияр бакI бихьичIого, нилIералълъулго къимат лъалареб. 126. Чияр бакIалде араб лочнол нилIерго бакIалда бугеб гъадилгIан къимат букIунареб. 127. Чияр бахъухъалдасса нилIерго ххинкI лълъикIабила. 128. Чияр бихьизе – канав, жиндирго бихьизе – беццав. 129. Чияр бицин буго чияр гьан кванай. 130. Чияр бициналде дургоги пикру гьабе. 131. Чияр боцIцIиялда баххиллъизе бегьулареб. 132. Чияр боцIцIутIа бер биххуге. 133. Чияр васассдасса нилIерго яс лълъикI. 134. Чияр гьанадасса нилIерго гьуэр лълъикIаб. 135. Чияр гьорохъе кьурдуге. 136. Чияр гIадалI къараб чIор – гIеркъилI къараб чIор. 137. Чияр гIайиб ккола бачIараб балагь, нилIер гIайиб ккола бачараб балагь. 138. Чияр гIайибал рицунелълъул, мукъулукъ гIатIидав, жиндирго гIайибал рицунелълъул, гIундул раххчулев. 139. Чияр гIакълу босулареб бетIералдассаги цIунаги, бетIер гьечIей чIчIужуялдассаги цIунаги. 140. Чияр гIачIар какилалде, нилIерго басидулги багьа гьабе. 141. Чияр жо бикъарассул квер цIцIогьорабила, чияр жо ккурассул кверги кIалги цIцIогьорабила. 142. Чияр жо чияе те. 143. Чияр квен гьуинав, чвантил кIал къваридав. 144. Чияр квен гьуинлъугеги, чияр рукъ гьуинлъугеги. 145. Чияр кверацца мичIчI бетIизе бигьаяб жойила. 146. Чияр квеш бихьараб тезе кIваги. 147. Чияр кумекалде хьул лъоге, хIалтIун балагье. 148. Чияр куц-бегIалълъул бициналде цин матIуялълъуве валагье. 149. Чияр къварилъи жиндего бачIиндалила бичIчIулеб. 150. ЧIияр къимат гьабуларесс жиндиргоги гьабулареб. 151. Чияр кIиго шагьи ккурав чияссул багьа – кIиго кепек. 152. Чияр мажгиталълъуб как ахIулареб. 153. Чияр маслихIаталълъ росс-лълъади рекъон чIчIоларо, гъоркьагьобоги тIассагьобоги гIадин, цоцалI ххенон, жалго рекъон ккани гурони. 154. Чияр мегеж кквелалде, дургояб къунцIейила. 155. Чияр нахуде хьул лъун, нахударахъал гьаруге. 156. Чияр оц кваналевилан дирго ссан кваналев ватана. 157. Чияр рагIи – тIохде балеб цIцIад (РагIи – къватIиб, дун – рокъов). 158. Чияр ракьалда хханлъун вукIинегIан, нилIерго ракьалда узденлъун вукIинго лълъикI. 159. Чияр ракьалда чи беццав. 160. Чияр ракI релъиледухъ, накуги чIваге, чи чилъун вихьичIого, гьаваялдеги вахунге. 161. Чияр ригьиналда гьоркьове, гIабдал гурони, лIугьунаревила. 162. Чияр риди рахьилан ккогеги, рагьтIа гIака гьечIого ххутIугеги. 163. Чияр рокъоб квен тIагIамабила. 164. Чияр рокъов вугониги, чи лъала, чияда гъоркь бугониги, чу лъала. 165. Чияр рокъов дегIенлъунги вукIунге, дурго рокъов цIцIелъунги вукIунге. 166. Чияр ролIул чедалдасса нилIерго мочол гурга лълъикIаб. 167. Чияр ссадакъаялде саххаватго хьвадулев, жинццаго къватIибеххун къараб гурга кьоларев. 168. Чияр ссурукъ бихьараб дуццаго гьабуге. 169. Чияр тIагъур бахъани, нилIерабго къвалакь кквезе ккола. 170. Чияр хурибе рак баге. 171. Чияр цIакъалдасса нилIерго къадараб лълъикIаб. 172. Чияр цIцIоб батуларо, лълъадал нах бахъуларо. 173. Чияр цIцIоб – лълъадал щар. 174. Чияр цIцIобалде ккогеги. 175. Чияр чода рекIарав ххеххго рещтIуневила. 176. Чияр чода рекIарав хIарщукъотIнов рещтIунев. 177. Чияр чороклъи бихьизабулеб килищ бацIцIадаб букIине ккола. 178. Чияр чурпадулIе цIцIам жинццаго тIамизе те. 179. Чияр чIчIужу берцинайила, чияр чу цIакъабила. 180. Чияраб ссурун бихьун, нилIго кантIаги. 181. Чияралда бер биххарав, жиндирабго цагъриниб лъурав. 182. Чияралда хъваге, дурабго цIуне. 183. Чияразул бицунаго, дургоязулги пикру гьабе. 184. Чияргун гIахьалаб гIаладай, дунго бетIергьанаб хIамадай? 185. Чиясс дуе лълъикIлъи гьабуниги, квешлъи гьабуниги, гьелда нахъа цо гъваца батулебила. 186. Чиясс чи кIодо гьавуни, кIиялго кIодолъулел; чиясс чи инжит гьавуни, кIиялго инжилъулел. 187. Чияссда рекъаралила ишалги рукІунел. 188. Чияссдасса гьессул рагIад ххалатабила, гьессул гьунаралдасса рецц-бакъ борххатабила. 189. Чияссе гьабураб лълъикIлъиялдасса кIудияб ссадакъа гьечIебила. 190. Чияссе – гIамал берцинлъи, къохьое – нах, ратIлие – цIуни. 191. Чияссе – рагIи, хIамие – тIил. 192. Чияссе ссундулго гIей гьечIебила. 193. Чияссул бахIарчилъи борохь чIвазеги къваригIунеб. 194. Чияссул бахIарчилъи – ссабру гьабизе кIвей. 195. Чияссул чилъи жиндирго хъатикь букIунеб. 196. Чияссул гIамал хIакимлъун ккедалила лъалеб. 197. Чияссул ияхI – носол бал гIадаб жо. 198. Чияссул квешаб гIамал бахунеб унтиялдасса квешаб. 199. Чияссул къунтIаб гIамал-ххассият цо рагIудассанги бичIчIулеб. 200. Чияссул кьучIлъи – рагIи, рагIул кьучIлъи – тIубай. 201. Чияссул кIодолъи рарал соназулI гуребила букIунеб, гIакълуялълъулIила. 202. Чияссул хвел чияда бараб гьечIеб. 203. Чияссул хвелгицин берцинаб букIине ккола. 204. Чияссул тушманила жиндаго лъалареб жо. 205. Чияхъе тIагIел кьезе рокъотел виччай. 206. Чияцца гьабичIелълъул бициналде, дуццаго гьабуралълъулги багьа гьабе. 207. Чияцца гьабуралълъе къимат кьезе цIакъ бигьаяб жойила. 208. Чияцца гьабуралълъул гурони, жинццаго гьабуралълъул рогьо букIунарев. 209. Чияцца гьавун, чи лIугьунарев, жинццаго живго лIугьинавизе кколев. 210. Чияцца гьумер бухIизегIан, цIадуцца мегеж чIурхIаги. 211. Чияцца гIакълу малълъун, гIабдал цIцIодорлъуларо. 212. Чияцца кьураб бищунго лълъикIаб жо – гьáричIого кьураб жо. 213. Чияцца кьураб жа гьекъеялдасса живго бетIергьанаб лълъадал рагI гьекъей лълъикIаб. 214. Чияцца чи инжит гьавуларо, цин жинццаго живго инжит гьавичIони. 215. Чияццаниги кваналел Хъилидал багIаргIечал нилIеццаго кванан лълъикIила. 216. Чода рекъаралила тIукъбиги чIвалел. 217. Чода чIвалел магIазул гъанссида чIвалел магIал гьарурав Аллагь! Маххукъебедассул йикIун йиго цIакъ берцинай чIчIужу. Хханассе бокьун буго, гьелълъул россги тIагIинавун, жинццаго гьелдассан кеп босизе. Хханасс лъазабун буго къебедассда, метер радалалде нусго чодуе тIикъва-магI къотIичIони, жинцца мун чIвазе вугилан. Маххукъебедасс рокьукъаб ххабар чIчIужуялълъе бицун буго, кIвелародай рухI ххвассар гьабизеян хIалтIизе къассдги гьабун буго. ГIакъилай чIчIужуялълъ гьессда абун буго - дудассан тIалаб гьабулеб буго инсанассухъан гьабун бажарулареб жо. РачIа, къасси нилI регилин, метералде щиб бугониги ккелеб батила. Цониги магIги къотIичIого, росс-лълъади регун руго. Радакь, нуцIцIидаги тункун, хханассул нукарасс абун буго - «Ххан хун вуго, ххеххго гьессул гъанссида чIвазе магIал къотIизе тIаде вахъа», – ян. Маххукъебедасс гьурмада квер бахъун буго, ццереххун реххссарал рагIабиги абулаго, гъанссида чIвазе магIалги гьарун руго. 218. Чодасса гьоко ццебе унеб. 219. Чодасса рещтIун, хIамида рекIун. 220. Чодуе – цIцIал, хIамие – хIенссеркIо. 221. Чое – кьили, хIамие – гъалдибер. 222. Чое хъулухъ гьабичIони, лъелго рилълъине ккола, хIама лълъикI хьихьичIони, рохь мугъалълъ баччизе ккола. 223. Чол жал кколебилан, хIамил рачIчI ккоге. 224. Чол къимат лъаларев лъелго вилълъине кколев. 225. Чол хIал, гъогъолIе бачани, лъала, чияссул хIал, сапаралде цадахъ ккани, лъала. 226. Чордезе бокьарав лълъекьа хIинкъуларев, хIалтIи бокьулев бокьун вегуларев. 227. Чорххое рахIат гIемер гьабурав нахъа воххуларо. 228. Чорххол гьава цIцIикIкIарав цо хIалалда ххутIуларо. 229. Чорххол гIамал хисугеги, рекIел гIадлу биххугеги. 230. Чорххол гIамал хисугеги, хурул талихI бекугеги. 231. Чорххол сахлъи бараб буго роццада кванаялда, рукъалълъул ракIа-раххари – босаралълъуб босараб лъеялда. 232. Чорххол тIабигIат буго, керен тIуни, батIалъун чIчIолеб, тIечIони, кидаго хахулеб лъимер гIадаб жо. 233. ЧорххолI бугонани, нилIерго рухIги, махIалда бугони, нилIерго хIалги. 234. ЧорххолI бугони – рухI, чвантиниб бугони – гIарац. 235. ЧорххолI бугони – хIал, рокъоб бугони – махIал. 236. ЧорххолI витIарассе кинабго квен татуяб. 237. ЧорххолI витIи гIадаб чода чи рекIунарев. 238. ЧорххолI гьечIеб гьунаралълъ чи ццеве тIун инаро. 239. ЧотIахъанасс чу беццулеб, векьарухъанасс оц беццулеб. 240. Чохьое ияхI гьечIев, ракъуе ссабру гьечIев. 241. Чохьоеги рихьиеги бокьараб гьабуни, иххтияр гьечIеб бакIалде кколел. 242. Чохьол бухIиялда щибго релълъунареб. 243. Чохьол гурони, мацIцI лъаларев, чадил гурони, бицунарев. 244. Чохьол гьудулзаби чанги ратулел, къваригIиндал гьудул дагьав ватулев. 245. Чохьол дару – гьан, гьанал дару – рокьи. 246. Чохьол унти тIад чIвани, ботIрол унти тIагIуна. 247. Чохьол ургъел гьабуларесс ботIролги гьабулареб. 248. Чохьониб гьунареб кIалдибги гьунареб. 249. Чохьоцца гIадин, чи реххуларо. 250. Чоцца хIатIал росулел, тIад рекIарассухъ ралагьун (Чоцца юргъаги бачунеб, чи вихьун). 251. Чоцца чал кIанцIидал, оцоеги баркала кье. 252. Чоцца чи хIурулI речIчIулев, гIорцIмацца гъогъолI речIчIулев. 253. Чу берцин гьабула кьилиялълъ, чи берцин гьавула захIматалълъ. 254. Чу щведал, кьили щвечIо, кьили щведал, чу щвечIо. 255. Чу беэдун квегъе, чIчIужу еццун куцай (Чу беэде, чIчIужу ецце). 256. Чу босе гьод къокъаб, гьалмагъ ккве калам дагьав. 257. Чу босе, юргъа бихьун, налъи гьабе, чи вихьун. 258. Чу босулесс гьелълъул рилълъин цIеххедал, чол бетIергьанасс абурабила мавлидалде ахIун унев дибирассулалдасса ххеххаб бугилан. 259. Чу гьечIелълъуб хIамаги чуйилан толебила (тейила) 260. Чу, кIалдиб ххер ккун, холеб, къарум, дунялалда ххутIанщиналда ххадув ххачадулаго, холев. 261. Чу лъала, кьолокье ккедал, чи лъала, кьалде ккедал. 262. Чу лълъикIаб чияцца рекIинчIеб, лълъади лълъикIай чияе инчIей. 263. Чу лълъикIасс чодуе хIалхьи толареб, ретIел лълъикIав хьвадулев чIчIоларев. 264. Чу рилълъадассан лъала, чи рагIудассан лъала. 265. Чу хIалае ккун, хIамие кIалцIи щварабила. 266. Чу щолаго, гIорцIен гIабдаласс гурони рекIунареб. 267. Чу щолебги букIун, хIамихъ анищ гьабуге. 268. Чу-ярагъ лълъикIавилан, лълъиданиги цIцIар лъоге, лъалабалъги ратулел тадбир бугел гIадамал. 269. Чуги чIвачIого, чиги чIвачIого, хъала бахъулареб. 270. Чуги ццебе тун, лъалкI балагьулев. 271. Чуги цIцIалги гIола гIолохъанчияссе. 272. Чудкие балкан кинаб бугониги батIалъи букIунареб. 273. Чундузул убуразулI лIар биццатаб бис гIадав, лъарал лълъимазда гьоркьов хъахIилаб ралъад гIадав. 274. Чури бухIараб бахIри гIадин. 275. Чурпадул хIал гъодода лъала. 276. Чурул росода чIван, чIулгIи бекуге (Чи гурев чияссе кьун, лълъикIай яс хвезаюге). 277. ЧурулIа бахъараб гIункIкI гIадин. 278. Чурунилан щагIил чини лIугьинаро, чол русснада бухьунилан, хIамил чу лIугьинаро. 279. Чухъида квер бахъула, хъабчиде квер хьвагIула. 280. Чуял гIемер руго – тулпар цо буго, гIадамал гIемер руго – бахIарчи цо вуго.

Й y 1. «Юргъа бачани, бетIергьанчихвад, мун чияца рекIуна». Мискинав магIарулассул букIун буго лълъикIаб тайичу. Гьеб лIугьун буго юргъа бачине. Кицилъун лIугьарал гьадал рагIабиги абун, мискинчиясс тайичу тамахлъизегIан бухун буго. 2. Юргъаялълъ – чу, ишалълъ – чи. 3. Я гьанив гурев, я дова гурев. 4. Я гIарцул чванта цIела, я салул гвангвара цIела. 5. Я гIурул рагIал, я мугIрул ракьан. Гуржиялълъа вачIарав гьобол вукIаравила. Хханасс гьессда гьикъарабила кив мун чIчIелев, кинаб бакI дуе бокьилебан. Гьесс тIасса рищаралила магIарул ххалкъалда гьоркьор абилъун ххутIарал гьадал бакIал. 6. Я зурзур те, я квен те. 7. Я къали чIвай, я зурма пуй. 8. Якьадалълъ лълъухьизе нусалълъ тун, нусалълъ лълъухьизе якьадалълъ тун. 9. Я хIама хвела, я хан хвела. 10. Я мими гурев, я дуду гурев. 11. Я нилIерго хIал, я хIалае чи. 12. Я ракьа гуреб, я гьан гуреб. 13. Я тIинай кIудияй гIела, я кIудиялълъул росс хвела. 14. Я хваралълъ гурев, я гIуралълъ гурев. 15. Я ццее гурей, я нахъа гурей. 16. Я ццудунав вас лълъикIав, я хъукьав вацц лълъикIав. 17. Я чехь цIцIалтараб квен, я квер цIцIалтараб мухь. 18. Я чи хIинкъулеб черхх, я чиякьа хIинкъулареб ракI. 19. Ябуялда юргъачу белъулеб, юргъачуялда ябучу белъулеб. 20. Ябуялълъ ябу кколеб, бидаялълъ бида кколеб. 21. Ярагъ борчинеги мун нечолелълъул, Дуе тIил къотIизе дун кие иней? Чода рекIинеги мун хIинкъулелълъул, Дуй хIама босизе дун кие иней? 22. Ярагъ борчинеги чи къваригIуна, чода рекIинеги вас къваригIуна. 23. Ярагъ гьечIого, чанаве арав, чан щвечIого, вуссуна. 24. Ярагъ гьечIого, чи вагъуларо. 25. Ярагъ гIумруялълъ борчунеб, цо къоялълъ къваригIунеб. 26. Ярагъ къеда бай, къалам кодоб ккве. 27. Ярагъ лъалиниб цIуне, рагIи гIаданиб цIуне. 28. Ярагъги борчине, чуги рекIинейин вас гьавулев. 29. Яргъил кьвагьиялдасса квартIил кутIи берцинаб. 30. Яргъил рагъ букIунареб, кIиябго рахъалдассан би баккулареб. 31. Яргъицца цояв чIвалевила, мацIцIицца анцIгояв чIвалевила. 32. Яс абизе рачIарал жидерго бечелъиялълъул бицине лIугьиндал, инссуцца абурабила - «Гьеб гIолеб батани, лълъидассаго лълъикI гьай хьихьизе дидаги кIола». 33. Яс абураб соналълъ васгун кIалъаге, яс унеб нухдаги чIчIоге. 34. Яс гьайилалде дурцц гьавуге, гьезул къадар Аллагьассда гурони лъаларо. 35. Яс гьаюраб къоялдасса нахъе къайи босарай эбелалълъул ражихо камун батарабила. 36. Яс гьаюраб къоялълъ чехь бухIулеб, гIураб къоялълъ рукъ бухIулеб. 37. Яс гьечIей эбел, унти чIварабго, холейила. 38. Яс гIейгун, гIеретI бекулеб гIадат. 39. Яс йихьулеб матIу – расайила. Васассе чIчIужу ячине ургъулел рукIун руго. Васасс абун буго мадугьалихъ ругел ясазда гьоркьой бищун лълъикIай пуланай яс йигилан. Эбелалълъ абун буго, дуда ясал лъалел гьечIин, батIияй яс лълъикIай йигилан. Васассда жий йитIарай йикIин бихьизабизе, эбел, унтараб ххвелги гьабун, егун чIчIун йиго. Мадугьалзабазул ясаз, раккизеги рачIун, гьелда щиб бокьилеб, гьечIищ хьул лъураб жогоян гьикъун буго. Эбелалълъ гьезда абун буго, раса хъвагIараб жоялълъул гурга щвани, ссундассаго гьеб бокьилаанилан. Эбелалълъ лълъикIайлъун рикIкIуней яс тамашалъун йиго, гурга гьабизе гIураб гIатI росода киб букIинебан. Васассе йокьарай ясалълъ абун буго жидер росода бугин, чед гьабизе бокьаниги гIурабан. 40. Яс йичуге, нус йосуге. 41. Яс йокьун, дурцц вокьулев, нус рихун, вас рихунев. 42. Яс кьезе кIиго соналълъ ургъейила, вас тIувазе сордо-къоялълъ ургъейила. 43. Яс хьихьулеб жо – эбел, цIа босулеб жо – гъецI. 44. Яс цIцIодорай лIугьаги, вас лумияв лIугьаги. 45. Яс цIунизе вас тоге, гIи цIунизе бацI тоге. 46. Яс юххичIей эбелалълъ накаби руххизе кколел. 47. Яс эбелалда, вас инссуда релълъаралила лIугьунел. 48. Яс эбелалда релълъарай яче, чу гIалаялда релълъараб босе. 49. Ясалдасса лълъикIай нус йикIинеги бегьулей, васассдасса лълъикIав дурцц вукIинеги бегьулев. 50. Ясалълъе рагIи бициналде, дурцц сапаралълъ цадахъ ккезаве. 51. Яхине кьуру гуреб, кьурдизе майдан гуреб. 52. ЯхI бичун, чед босуге, чилъи бичун, багьа босуге. 53. ЯхI бугессе дуниялги хоб. 54. ЯхI бугей лълъади россассдасса бергьинаро. 55. ЯхI гьечIессул цIцIобалде ккогеги, цIцIоб гьечIессул кверщаликье ккогеги. 56. ЯхI цIецца бухIулареб, гIакълу гIоралълъ унареб. 57. ЯхIалълъ къо реххугеги, къуваталълъ некь реххугеги. 58. ЯхIги рухIги – бащадаб жо. 59. ЯхI-намус гьечIев нусго бечедассдасса намус бугев цо мискинчиго лълъикI. 60. Яццалълъул ракI – ваццгун, ваццассул ракI – рохьоб. 61. Ячеян дуда гьардезе ккогеги, ячIаян мун гьардезе ккогеги. 62. ЯчинегIан «эбелхвад», ячун ххадуй «мунгохвад». 63. Ячудасса нусалълъ вакьадассде дадайилан абулебила, дагьаб ххадуб дандамадилан абулебила. 64. Ячун щваралдасса ячIун щварай лълъикIила. 65. Ячунги ячуней лълъади, ячIунги ячуней лълъади. 66. Ячуней мекълъугеги, ячIуней тIекълъугеги. 67. ЯчIунелълъул – «далалай», дун толелълъул – «вабабай».

ТI T 1. ТIабкIиниб ххинкI букIаго, ххарбиде вуссунарев, Хъабиниб рахь букIаго, гъуд кодосса биччачIев. 2. ТIавус зодобе боржуна, гIункIкI ракьулIе лIугьуна. 3. ТIавус тIавусалда цадахъ, гъеду гъадида цадахъ. 4. ТIагъур бахъеян витIани, бетIер къотIун вачIунев. 5. ТIагъур баччизе гуребила бетIер бижараб, ургъизейила. 6. ТIагъур лъунщинав чи вукIунаро, чоххтIо къанщинай чIчIужу йикIунаро. 7. ТIагъур цIун хьаралълъусса тIагъур цIураб гурони бачIинчIо. 8. ТIагIам гьечIеб квен, цIцIам банилан, тIагIамлъиларо. 9. ТIад базегIан чIвадан букIараб батани, тIад бан ххадуб рукъ лIугьунеб. 10. ТIад гьабураб куйдасса кодобе кьураб хIоржого лълъикI. 11. ТIад гьир лъезе къваригIараб меххалълъ, хIамида кьабуларебила, кьинкΙулебила. 12. ТIад квер бахъани, катицца нилIее маргьа бицуна, течIони, хъарссула. 13. ТIад налъи ккун, чи рихунгеги, чед тIагIун, гьобол рихунгеги. 14. ТIад рекIараб чол квелълъ кквезеги лъазе кколебила. 15. ТIадаб гуреб гьабуни, гьабизе кколеб бегулеб. 16. ТIадагьаб чвантидасса бакIаб гьир гьечIеб. 17. ТIадго арав гьоболги лълъикIго кьолеб микьирги. Абиялълъе кьучIчI лъун буго микьир бичизе чияр росулIе арав Ххирада тIассан. Гьеб росдал реэдиялълъул, хIурмат гьабун кIалъаялълъул рагIи букIун буго “ххира”. Цо-цояз, ххассго херал руччабаз, гьикъулеб букIун буго, микьир кин кьолеб, дир ххирайилан. Ххираццаги “жив лъалел гIадамазе” микьир чIобого кьолеб букIун буго. Гьанже гьаб аби хIалтIизабула, нилIецца гьабураб гIаданлъи гIадаллъилъунги рикIкIун, нилI кваназе цоги хIалихьатав чи лIугьараб меххалълъ. 18. ТIадго кквечIев цIцIогьор гурев. 19. ТIаде валагьарассе – рахъу, бухъулессе – хъиру. 20. ТIаде гьобол къотIугеги, гьабихъе нух къосунгеги. 21. ТIаде къо ккани, къоркъолги бацI лIугьунеб. 22. ТIаде къо ккезегIан кIалалълъ гьури кколаресс, тIаде къо ккараб меххалълъ, горбода бетIер кколареб. 23. ТIаде лълъим бачIунареб хIор ххеххгого къунеб. 24. ТIаде хъвачIого, ракьалдасса чияссул хIал хьоларебила. 25. ТIаде цоги гъеду бачIани, гъоркь букIараб боржунеб гIадат. 26. ТIаде цIцIанагIан гIемерлъулебги ургъел, тIасса бачахъанагIан дагьлъун унебги ургъел. 27. ТIаде чи лъаларила, чараб гьой лъаларила (гьабулеб ишалълъе ххеххлъи гьабейила...). 28. ТIадегIан ругезул хIурмат лълъиццаго цIунулебила, хIурмат цIунейила гъоркьегIан ругезулги. 29. ТIадежоялъила мискинчи чIвалев. 30. ТIадлъи милк гуро. 31. ТIаждал хвах бихъун толев, тIаргъида рукъи балев. 32. ТIажуги ретIунилан, тIагъурги лъунилан, бихьинчи лIугьунарев. 33. ТIаладухъа гъоркье гIарац баниги, чIчIужуялълъ кквечIеб рукъ бечелъулареб. 34. ТIалил найицца гIадин, дуццагоги кваназе, чияеги кьезе гьабе дуниял. 35. ТIамах гъунилан, гъветI бакъвалареб. 36. ТIансса ссурмияй, салмаг гвангъарай. 37. ТIанчIи ругеб гъадие гъоссол бутIа щолареб. 38. ТIанчIиги гьарила квешав чиясс, ханалги гьарила. 39. ТIанчIиги ханалги гьарулел ратила. ГIурус тIаде бахараб, гьез магIарухъе болъонги бачун бачIараб заман букIун буго. МагIарулал кидаго жидеда бихьичIеб хIайваналда тамашалъун рукIун руго. Цоясс цогияссда гьикъун буго - “ТIанчIидай гьалълъ гьарула, ханалдай?” Дандеясс жаваб кьун буго - - Куц лълъикIаб гьечIо, тIанчIиги гьарулел ратила, ханалги гьарулел ратила. Гьессали тIанчIиги ханалги гьарилаян, магIарулазда гьоркьоб гьаб аби квешав чияссул хIакъалълъулI хIалтIизабула. 40. ТIанчIил гьоцIцIо гьуинабила. 41. ТIаргъил борххалъиялълъ гуребила чияссул тIадегIанлъи борцунеб. 42. ТIарцIцIаб куялдасса керчаб гьой лълъикIаб. – ТIасса лIугьа! Дур букIин лъарабани, бикъилароан! – ВахI, дир букIинни лъан батиларин, дурго гуреблъигIагийищ лъачIеб? 43. ТIассан бараб рукъи тIассан ххолеб. 44. ТIахьал гIабдалзабазе гурелила хъвалел. 45. ТIегь балареб гъотIоде наялги руссунарел. 46. ТIегь батани, тIун чияе кье, гIагIа батани, чияда бихьилалде, тIаде ракь хъвай. 47. ТIегь гIемералдасса гъветI тIамах гIемераб лълъикIаб. 48. ТIегь гIурдада берцинаб. 49. ТIегьги ххерги бижилалде, лълъимги ракги бижарабила. 50. ТIегьалареб гъотIода пихъ бижулареб. 51. ТIекъав, тIикъвамагIал чIваниги, хъущтIулев. 52. ТIекъалда тIад рекъоге, къурассде вортанхъуге. 53. ТIекълъи ккедал абула илбисалълъ батилилан, кицини букIуна мунго дуццагойилан. 54. ТIелекье ГIалибулат гIадин. ГIалибулат вукIун вуго ххунздерил наибассул нукар. Цо къоялълъ наибасс ГIалибулатида абун буго метер мун ТIелекье ине кколилан. Щай витIулев вугевали бицун букIун гьечIо. Нахъиссеб къоялълъ радакь вахъун арав ГIалибулат, ТIелекьеги щун, наиб вегаралълъусса вахъиналде Ххунзахъе тIад вуссун вуго. 55. ТIепалодул щибаб мугьалда бугебила алипалълъул ххатIги гIетIул тIириги. 56. ТIеренаб бакI бихьунила кварги тIолеб. 57. ТIеренаб хьвацIцIил щулалъиялдасса цIунаги. 58. ТIеренлълъеда – лълъетIахъан, шагьра нухда – палугьан. 59. ТIехх кьурасс чехь бихъана, чед кьурасс бер бахъана. 60. ТIехI бараб ябуялда лIулIадулеб батунилан, таманчаги речIчIун, гIандиссесс жиндирго чу чIварабила. 61. ТIехI барассе рас кисса, гIи гьечIессе квас кисса? 62. ТIехІасс тIагъур хъубухъулеб, тIадерахъи баралълъ гьумер баххчулеб. 63. ТIидул ххинкIал гьаруге, гьацIцIулIе цIцIам тIамуге. 64. ТIил – мугъалда, рагIи – бадибе (ТIил мугъалда лълъикIабила, рагIи бадибе лълъикIабила). 65. ТIилал махI бахъинабичIого, катицца рахь толареб. 66. ТIилихъ къали кьурабила, гъалдибералълъухъ рикьи кьурабила. – Аб тIил щай, гIундулххалат, гьадигIан ххираго босараб? – ТIил гьечIого, дун тIубаларо. Гъалдибер гьечIониги, гьирихъ хъвадизе бегьула. 67. ТIимугъ ххинаб бокьун, чахъаби рихун. 68. ТIинаб кIодо гьабуге, ккечIеб тIаде босуге. 69. ТIингъида рукъи къохьол рекъола. 70. ТIингъилI векьарани, гордилI лъилъарула. 71. ТIину гьечIеб гьагьинире гьарудуге. 72. ТIирикI-тIирикIан ракI бугев мун, рекIетIа саву ккарай дун. 73. ТIирун чIчIани, чияссе мегIерги мутIигIлъулеб. 74. ТIогьоде хьвадулареб найицца гьоцIцIо гьабулареб. 75. ТIогьол цIураб авлахъалдасса ракул цIураб бокьобе хIайвангицин буссуна, гьундузухъе мун щай вуссунарев? 76. ТIогьолI на гIадавги вукIуневила чи, наязда гъорлI кьужна гIадавги вукIуневила. 77. ТIокъо-къоноялълъ жаниве вачарав чи чанги вукIунев. 78. ТIокIаб боцIцIуцца бер бахъулареб. 79. ТIокIабги дуе гьобо базе бакIищила къваригIун бугеб? (щиб кьуниги, щиб гьабуниги гIоларев чияссде). 80. ТIоларев гьудулассда бихIунареб рагIи абуге. 81. ТIолго дунял ссверана, алжан рокъоб батана. 82. ТIологIи бахъулессе – лахI, хIажатххан бахъулессе – махI. 83. ТIом чIартилав, ракI квасулав. 84. ТIоноцIцI букаригун, наку хъассуге. 85. ТIор бищун, мугь кванан, жий йиццалъарай, Налъи бецIулаго, жий тIеренлъарай. 86. ТIор бакIлъани, гIодобе къулула, чи бечелъани, эххеде валагьула. 87. ТIор чIобогояб хIалухъин ххалатаб букIуна, бетIер чIобогояв чи чIухIарав вукIуна. 88. ТIоралда тIор лъуни, гул лIугьуна. 89. ТIотIода хъублъи батула, найида тIегь батула. 90. ТIотIоде гIарада кьвагьулареб. 91. ТIотIоцца малал ран, на букIинаро, ихдал гъотIодасса тIегь босичIого. 92. ТIох борлIун баниги, гIолареб гIарац! 93. ТIохда гьоло гурев, гьоцIцIиб лал гурев. 94. ТIохде рахине кIкIухIалал рохьоре ине ккола. 95. ТIоххол гьоболассдассаги тIоге, гьанал гIагарлъиялдассаги тIоге. 96. ТIохIол цIураб бетIер букаричIого букIинищила. 97. ТIохIоцца бетIер квараб хIамида щайила божулев, гIазугIан бетIер хъахIлъарав жинда щайила божулареван абурабила Мала Нассрудиницца мадугьалассда. ТIоццебе тамашаяблъун букIунеб жо нахъа гIадатлъун лIугьун унеб. ТIоццебессеб рахъида барабила букIунеб хурул (рекьул) берцинлъи. ТIоццебессеб соналълъ бугIаги хIунчулей, кIиабилеб соналълъ гьолоцин хIунчуларей (ЦIидалълъго раса-цIцIалкIу – магIида). Аби буго цIияй бахIаралълъул хIакъалълъулI. МагIарулазул гIадат букIана бекьулаго пурццихъа тIад ххутIараб гьоло тIилицца хIунчулеб, тIил тункун баххчизабулеб. Гьаб кици хIалтIизабула нусал, тIоццере гIадин, нахъа цIакъал рукIунарилан абураб магIнаялда. 98. ТIоццее гьаюрай яс – ццудун бекьараб пурчIина. 99. ТIоццее ячаралда рекъечIевила, кIиабизе ячаралда рекъечIевила, анцIила цоабизе ячарай бищунго къадарай хьихьизе ккарайила. 100. ТIоццеессей чIчIужу – Аллагьасс кьурай, кIиабилей – чияцца кьурай, лъабабилей – щайтIаналълъ кьурай. ТIорщел оцонибе бай. Мадугьаласс мадугьалассда гьарарабила лалде оц биччаян. Ссвакван бугилан гьесс биччачIебила. Цо къоялълъ оц биччачIев мадугьалги вачIаравила гьав цояссда асскIове, тIорщел базе къандалъо кьеян гьарун. Ассги абурабила оцонибе баян. Гьалълъул цоги бицуниб куцал руго - «АбухIанипацца хIама биччачIони, ХIанукацца оц биччаларо», «МалахIосен ахIарав ахIе, ХIункърае кьурассе кье», «Аниссан бохх бегьичIони, боххссан ратIа бегьуларо», «Далалда гъоркь абизе лъараб гIадин, мималда тIад абизеги лъазе ккола». 101. ТIорщел цIуна-къай, царгъиниб гъвар-гъвари бахъиналде, гIарац цIуна-къай, чвантиниб гьури бахъиналде. 102. ТIуралълъубе лълъим унеб, чIваралълъубе магI унеб. 103. «ТIура!» – ян гIанкIкIида, «Гьа!» – ян царада. 104. ТIуркIуларев гурони бергьунарев. 105. ТIурун унеб царал рачIчI сабаблъунги кколебила гьудул-гьалмагълъиялда гьоркьоб дагIба-къецц. Тира-ссверизе вахъарав киго гьалмагъассда цер бихьанила. Цояв гьалмагъасс цер хIинкъизе гьаракь гьабунила. ХIинкъараб цер, бекерухъе лъарги кIанцIун, тIурун анила. Гьалмагъасс гIажаиблъи гьабунила гIебаб лъар царада кIанцIизе кIвеялда. Цогияв гьалмагъасс абунила, кIанцIизеяли кIанцIанин гьеб, лъарални доб рагIалде щолаго, гьелълъул рачIчI лълъадалI ччунилан. Валлагь, ччунилан ав, валлагь ччучIилан дов, лълъикIабго дагIба-къецц кканила гьезда гьоркьоб. Гьеб сабаблъун ракIхвейгицин кканила. Анила чанго сон. Цо гIодорчIчIеялда гьазул цояссда ракIалде щванила доб царал рачIчI сабаблъун гьазда гьоркьоб ккараб дагIба-къецц. Дандеясс абунила, валагьин, кигIан дуе бокьаниги бокьичIониги, доб лъар кIанцIулелълъул царал рачIчI лълъеда хъван букIанилан. Ав жиндирабго ккун чIчIанила, тIарамагъадаги, цIидассан цоцазулгун ракIалги хун, ратIалъанила гьалмагъзаби. 106. ТIутI батани, боржа, чIчIетI батани, кIанцIе. 107. ТIутIалги тIаделъугеги гIемерал жал.

Й y 1. «Юргъа бачани, бетIергьанчихвад, мун чияца рекIуна». Мискинав магIарулассул букIун буго лълъикIаб тайичу. Гьеб лIугьун буго юргъа бачине. Кицилъун лIугьарал гьадал рагIабиги абун, мискинчиясс тайичу тамахлъизегIан бухун буго. 2. Юргъаялълъ – чу, ишалълъ – чи. 3. Я гьанив гурев, я дова гурев. 4. Я гIарцул чванта цIела, я салул гвангвара цIела. 5. Я гIурул рагIал, я мугIрул ракьан. Гуржиялълъа вачIарав гьобол вукIаравила. Хханасс гьессда гьикъарабила кив мун чIчIелев, кинаб бакI дуе бокьилебан. Гьесс тIасса рищаралила магIарул ххалкъалда гьоркьор абилъун ххутIарал гьадал бакIал. 6. Я зурзур те, я квен те. 7. Я къали чIвай, я зурма пуй. 8. Якьадалълъ лълъухьизе нусалълъ тун, нусалълъ лълъухьизе якьадалълъ тун. 9. Я хIама хвела, я хан хвела. 10. Я мими гурев, я дуду гурев. 11. Я нилIерго хIал, я хIалае чи. 12. Я ракьа гуреб, я гьан гуреб. 13. Я тIинай кIудияй гIела, я кIудиялълъул росс хвела. 14. Я хваралълъ гурев, я гIуралълъ гурев. 15. Я ццее гурей, я нахъа гурей. 16. Я ццудунав вас лълъикIав, я хъукьав вацц лълъикIав. 17. Я чехь цIцIалтараб квен, я квер цIцIалтараб мухь. 18. Я чи хIинкъулеб черхх, я чиякьа хIинкъулареб ракI. 19. Ябуялда юргъачу белъулеб, юргъачуялда ябучу белъулеб. 20. Ябуялълъ ябу кколеб, бидаялълъ бида кколеб. 21. Ярагъ борчинеги мун нечолелълъул, Дуе тIил къотIизе дун кие иней? Чода рекIинеги мун хIинкъулелълъул, Дуй хIама босизе дун кие иней? 22. Ярагъ борчинеги чи къваригIуна, чода рекIинеги вас къваригIуна. 23. Ярагъ гьечIого, чанаве арав, чан щвечIого, вуссуна. 24. Ярагъ гьечIого, чи вагъуларо. 25. Ярагъ гIумруялълъ борчунеб, цо къоялълъ къваригIунеб. 26. Ярагъ къеда бай, къалам кодоб ккве. 27. Ярагъ лъалиниб цIуне, рагIи гIаданиб цIуне. 28. Ярагъги борчине, чуги рекIинейин вас гьавулев. 29. Яргъил кьвагьиялдасса квартIил кутIи берцинаб. 30. Яргъил рагъ букIунареб, кIиябго рахъалдассан би баккулареб. 31. Яргъицца цояв чIвалевила, мацIцIицца анцIгояв чIвалевила. 32. Яс абизе рачIарал жидерго бечелъиялълъул бицине лIугьиндал, инссуцца абурабила - «Гьеб гIолеб батани, лълъидассаго лълъикI гьай хьихьизе дидаги кIола». 33. Яс абураб соналълъ васгун кIалъаге, яс унеб нухдаги чIчIоге. 34. Яс гьайилалде дурцц гьавуге, гьезул къадар Аллагьассда гурони лъаларо. 35. Яс гьаюраб къоялдасса нахъе къайи босарай эбелалълъул ражихо камун батарабила. 36. Яс гьаюраб къоялълъ чехь бухIулеб, гIураб къоялълъ рукъ бухIулеб. 37. Яс гьечIей эбел, унти чIварабго, холейила. 38. Яс гIейгун, гIеретI бекулеб гIадат. 39. Яс йихьулеб матIу – расайила. Васассе чIчIужу ячине ургъулел рукIун руго. Васасс абун буго мадугьалихъ ругел ясазда гьоркьой бищун лълъикIай пуланай яс йигилан. Эбелалълъ абун буго, дуда ясал лъалел гьечIин, батIияй яс лълъикIай йигилан. Васассда жий йитIарай йикIин бихьизабизе, эбел, унтараб ххвелги гьабун, егун чIчIун йиго. Мадугьалзабазул ясаз, раккизеги рачIун, гьелда щиб бокьилеб, гьечIищ хьул лъураб жогоян гьикъун буго. Эбелалълъ гьезда абун буго, раса хъвагIараб жоялълъул гурга щвани, ссундассаго гьеб бокьилаанилан. Эбелалълъ лълъикIайлъун рикIкIуней яс тамашалъун йиго, гурга гьабизе гIураб гIатI росода киб букIинебан. Васассе йокьарай ясалълъ абун буго жидер росода бугин, чед гьабизе бокьаниги гIурабан. 40. Яс йичуге, нус йосуге. 41. Яс йокьун, дурцц вокьулев, нус рихун, вас рихунев. 42. Яс кьезе кIиго соналълъ ургъейила, вас тIувазе сордо-къоялълъ ургъейила. 43. Яс хьихьулеб жо – эбел, цIа босулеб жо – гъецI. 44. Яс цIцIодорай лIугьаги, вас лумияв лIугьаги. 45. Яс цIунизе вас тоге, гIи цIунизе бацI тоге. 46. Яс юххичIей эбелалълъ накаби руххизе кколел. 47. Яс эбелалда, вас инссуда релълъаралила лIугьунел. 48. Яс эбелалда релълъарай яче, чу гIалаялда релълъараб босе. 49. Ясалдасса лълъикIай нус йикIинеги бегьулей, васассдасса лълъикIав дурцц вукIинеги бегьулев. 50. Ясалълъе рагIи бициналде, дурцц сапаралълъ цадахъ ккезаве. 51. Яхине кьуру гуреб, кьурдизе майдан гуреб. 52. ЯхI бичун, чед босуге, чилъи бичун, багьа босуге. 53. ЯхI бугессе дуниялги хоб. 54. ЯхI бугей лълъади россассдасса бергьинаро. 55. ЯхI гьечIессул цIцIобалде ккогеги, цIцIоб гьечIессул кверщаликье ккогеги. 56. ЯхI цIецца бухIулареб, гIакълу гIоралълъ унареб. 57. ЯхIалълъ къо реххугеги, къуваталълъ некь реххугеги. 58. ЯхIги рухIги – бащадаб жо. 59. ЯхI-намус гьечIев нусго бечедассдасса намус бугев цо мискинчиго лълъикI. 60. Яццалълъул ракI – ваццгун, ваццассул ракI – рохьоб. 61. Ячеян дуда гьардезе ккогеги, ячIаян мун гьардезе ккогеги. 62. ЯчинегIан «эбелхвад», ячун ххадуй «мунгохвад». 63. Ячудасса нусалълъ вакьадассде дадайилан абулебила, дагьаб ххадуб дандамадилан абулебила. 64. Ячун щваралдасса ячIун щварай лълъикIила. 65. Ячунги ячуней лълъади, ячIунги ячуней лълъади. 66. Ячуней мекълъугеги, ячIуней тIекълъугеги. 67. ЯчIунелълъул – «далалай», дун толелълъул – «вабабай».

Э e 1. Эбел гьечIев вукIунаревила, яц гьечIев ватуларевила. 2. Эбел-инссуе гьабураб хъулухъ – дуего нухде бараб тIехх. 3. Эбел-инссуе жалго кигIан рокьулел рукIаралали лъазе, лъимер щвечIого, щивниги хогегийила. 4. Эбел-инссуе кьураб гIакъуба – дурго нухде бан тараб заз. 5. Эбел-инссуе нужецца гьабураб, нужер лъималаз нужееги гьабулеб. 6. Эбел-инссул адабгьечI жужахIалълъул тIинде реххулевила. 7. Эбел-инссул бечелъиялълъила лъимал хвезарулел. 8. Эбел-инссул дуцца гьабулеб адаб – дурго лъималаздассан дуего щвезессеб давла. 9. Эбел-инссул ракI – лъималазда, лъималазул ракI – гьаваялда. 10. Эбел-инссул талихIги талихIкъосинги лъималазулIила букIунеб. 11. Эбел-инссул хIурмат тарав ххалкъалълъе басралъула. 12. Эбел йигей ясалълъул къаданижо борххатаб. 13. Эбел йихьун, яс йосе, мицIцIир бихьун, ххам босе. 14. Эбел йихьун, яс яче, эмен вихьун, дурцц гьаве. 15. Эбел лълъикIай гурейила ячуней, жийго лълъикIайила. 16. Эбел ракI-ракIалълъ гIодулей, ххутIарал ххвалие гIодулел. 17. Эбел-лъимал тIезарулебги – мацIцI, росс-лълъади ратIа гьарулебги – мацIцI. 18. Эбел-лъималазда гьоркьоб ккараб рагIи – гIурччинаб ххарде ккараб гIазу. 19. Эбел разилъичIого, яс чIчIужулъун ячунге. 20. Эбел хвани, кьегIер ххарде буссуна, ЛълъикIав гьудул хварай ссунде чучилей? 21. Эбел хвараб кьегIер кьурде бахунебила. 22. Эбел цадахъал – царгъинире, эбел гьечIел – къватIире. 23. Эбел ясандухъан йигони, яс кьурдухъан йикIуна. 24. Эбел-эмен разияб лъимер – лIугIи гьечIеб ххазина. 25. Эбел-эмен ххер гьарулелги – лъимал, бахIар гьарулелги – лъимал. 26. Эбел-ясалда гьоркьобги меседил баргъич биларабила. 27. Эбелаб балагь бачIунгеги, ракъул къали кIутIугеги. 28. Эбелаб росуги инссулаб нухги кIочонгейила. 29. Эбелалда ургьиссанго гурев гьекъолдухъан вахъунев, жакъа парччи гьекъон, метер хъаба гьекъонила. 30. Эбелалълъ гьавичIевги вацц гIемер вукIунев. 31. Эбелалълъ еццарай ячунгейила, авал-къоноялълъ еццарай ячейила. 32. Эбелалълъ еццичIей лълъицца еццилей? Вокьулесс ячинчIей лълъицца ячиней? 33. Эбелалълъ малълъун гуро милъиршоялълъ бусен гьабулеб, инссуцца малълъун гуро устарассул вас устар лIугьунев. 34. Эбелалълъе васги вукIине кколев бахIарчи, ясалълъе россги вукIине кколев. 35. Эбелалълъе ясги вугев дун, ясалълъе россги вугев дун. 36. Эбелалълъул квешай ясги якьадалълъул лълъикIай нусги йикIунарей. 37. Эбелалълъул ракI – васассул каранда, васассул ракI – ЦIцIоралълъул мугIрузда. 38. Эбелалълъул ракI лъималазда лъалебани, гьей егараб бакIалда тIад квер бахъун гурони, кьижилароанила. – Эбелалълъул рокъой бакъ унеб бугин, Балъида цIцIал кIутIе, бахIар руччаби. - Бакъараб чехьалда къоно чIван бугин, Бакъуда цIцIал кIутIе, малаикзаби. Кицилъун лIугьарал гьал рагIаби ТIелекь росулI рижун руго. Хур нуцалчияссул букIун буго. Росдал руччаби гьессие жидеда тIадаб къо гьабулел, гьессул чIахIиял хурзал лъилъулел рукIун руго. Бакъ гIебеде балагьун бихьараб меххалълъ, хъантIарав нуцалчиясс руччабазда гьадал рагIаби абун руго. Ракъуцца хIалги гьабун, къо кидадай инаян ругел руччабазги нуцалчияссул чара хвараб гьадаб жаваб кьун буго. 39. Эбелалълъул рокьи ккечIони, ясалълъе росс щоларев. 40. Эбелалълъул рокьи ккун, яс кьурайила, инссул рокьи ккун, васассе ячарайила. 41. Эбелалълъул хIила бергьун, ххинкIал гIиссин гьарунила, лъималазул макру цIцIикIкIун, кIи-кIи цадахъ квананила. 42. Эбелалълъул цого жо – царгъиниве гъецIеро. 43. Эбелалълъул цIцIалкIил гьаракь рагIулареб бакIалда сордо баларев «багьадур». 44. Эбелалълъул цIцIалкIил гьаракь рагIулареб бакIалда сордо баларев вас, хIамил рачIчI ккуниги, кверда пинкь бахъуней къоролалълъуй яс. 45. Эбелалълъухъ гIенеккуларел ВатIаналълъеги мутIигIлъуларел. 46. Эбелалълъухъ гIин тIамуларей ясалълъ чияхъ гIин тIамиларо. 47. Эбелги ясги – расаги гIункIкIги, нусги якьадги – ракьаги нусги. 48. Эбелдахъан – асс, инссухъан – къо. 49. Эбелдахъан гIагарлъиялълъул гурхIел цIцIикIкIарабила. 50. Эбеллъун яхъине – бигьаяб жо, эбеллъи гьабизе – захIматаб жо. 51. Эбел-эмен лъималазе алжаналълъул кавабийила. 52. Эбел-эмен рукIунелила кидадай лъимал кIудиял гIелаян; лъимал рукIунелила кидадай гьел хвелаян. 53. Эгъе кьуранани, кьолбое гIолев, кьурун вуссанани, росдае гIолев. 54. Элтир бихьун, кьегIер хъве, гIала бихьун, чу босе. 55. Эмен беццав, вацц гIинкъав 56. Эмен васаб, вас эменаб къайи-ссвериялдасса цIунагийила. 57. Эмен вукIаго – бессдалал, росс вукIаго – къоролай. 58. Эмен гъоркье реххараб гьегь мунгоги херлъилалде нахъе цIуне. Хханассул бюрухъ букIун буго хIалтIул гIумруялдасса арал херал эбел-эмен, гьагьинирги лъун, кьурсса гъоркье реххеян. Гьедин киназго реххулелги рукIун руго. Цо херай эбел гъоркье реххулеб меххалълъилан бицен буго, гьелълъ васассда гьарарабила - «Ворехха, дир вас, хIатIил кьватIараб бакI тункиларедухъ реххе», – ян. Цо эмен реххулеб меххалълъ, гьесс гьабураб васигат батIияб буго. «Ворехха, дир вас, – ан абун буго гьесс, – херлъараб меххалълъ мунгоги реххизе, гьаб гьегь нахъе цIунун те!» Инссуда цIакъ ракIги гурхIун, жинццаго эмен реххарав гIадин, жиндир васасс живги реххизе вукIиналълъул ххиялги гьабун, гьесс эмен гъоркье реххун гьечIо. Хханассдасса балъго, нахъарокъов тун, хьихьун вуго. Хханзабазул букIараб гIадаталда рекъон, цо хханасс гIадамал гъоркье ралев хханассе цо оц битIун бачIун буго. Кагътида хъван букIун буго, гьаб оцол хIалалабги хIарамабги гьан батIа гьабизе лъани, жинцца дуе пуланаб росуги кьелила, лъачIони, цо росу дуцца диеги кьезе кколилан. Жиндирго ххалкъги данде гьабун, хханасс гьеб суалалда тIад ургъизе лъабго къо кьун буго. Нахъа рокъов ваххчизавурав кIудияв чиясс гьикъун буго, щайин жакъа хханасс ххалкъ данде гьабун букIарабилан. Васассги бицун буго хханассда чIван бугеб кIудияб ургъалил. КIудияв чиясс васассда малълъун буго, дуцца абейила хханассда, гьеб оцги хъун, гIадамал кваназарейин, цаби рикIараб гьанги, гIодобе реххизе биччачIого, цо бакIалде бакIаризе гьабейилан. Цинги гьеб гьанги битIейин дов хханассухъе, дуцца нижее битIараб оцода гьабгощинаб гьан хIарамаб батанин, хIалалабщинаб нижеццаги кванилан. Хханасс лъабго къоялдассан ххалкъ данде гьабун буго. Жаваб кьезе кIолев чи гьадав ваххчарав кIудияв чияссул вас гурони ватун гьечIо. Киназго гьев гIолохъанчияссул жаваб битIараблъун рикIкIун буго. Гьесс абухъе гьабураб меххалълъ, гьезул хханги дандияссдасса бергьун вуго. Нахъе-нахъеги рачIарал гьададиналго гъваридал суалазе гIакъилал жавабал гьавго васасс кьураб меххалълъ, ххан щаклъун вуго, чIчIезабун буго, гьав гIолохъанчиясс ургъарал жавабал гьал гурин, гьалда жаниб жив ххадув гъолареб цо хIикмат батизе кколилан. АсскIовеги ахIун, хханасс гIолохъанчияссда абун буго, гьал захIматал суалазе жавабал кьей дур гьунар гуреблъи лъалин дида, щив гIакъиласс дуда гьал жавабал малълъулел ратаниги, гьев чи жинда бицеян. ГIолохъанчиясс кинабго жо битIун бицун буго. Гьеб меххалълъ хханассда бичIчIун буго, хханлъи цIунизе ккани, яшавалда жаниб жидер хIалбихьи бугел херал, гIакъилал гIадамал къваригIунел рукIин. ЦIияб буюрухъ кьун буго - «Херал эбел-эмен гъоркьеги реххуге, гьезул хIурматги цIуне», – ян. 59. Эмен гьечIессдасса, эбел гьечIев цIцIикIкIун бессдалавила. 60. Эмен гьечIессул кIудияв эмен валагьуге. 61. Эмен гьобол гIадав чи, рукъалълъул хIал эбелалда лълъикI лъала. 62. Эмен къолохъан вугони, вас кьурдухъан вахъуневила. 63. Эмен къваригIунареб къо бачIунареб. 64. Эмен лълъикIассдасса живго лълъикIав лълъикI, эбел лълъикIалдасса яс лълъикIай лълъикI. 65. Эмен рихарав васассда живгоги рихунев. 66. Эмен хвеларев щив, оц хъвеларев щив! (дуцца диеги гьабичIо, дицца дуеги гьабиларо). Гьал рагIаби абула кинавго чияссда цо хIалги букIунаро, чи къваригIараб къоги щибав чияссде бащад бачIуна, балагьила духъги абураб магIнаялда. ГIемериссеб меххалълъ гьадин абула, жиндирго хIалтIи лIугIигун, чияе кумек гьабуларев, магIарулазул лълъикIаб гIадат хвезабурав хIалихьатав чияссде. 67. Эмен цин кваналев, эбел кIицIцIул кваналей, лъимал лъабцIцIул кваналел. 68. Эменали ГIакарутIа вижун ватизеги бегьула, чиясс тIасса бищизе ккола ссанагIатаб бакI. 69. Эменги дир чIвалев, бидвиххунги дун витIулев. 70. Эменлъи гьабурассе васлъи гьабе, ваццлъи гьабурассе ваццлъи гьабе. 71. Эмехваги хераб оцол ракьаялълъул. 72. Эниб бичIчIичIони, анибги бичIчIулареб (Малълъулессда бичIчIулареб жо гIенеккарассдаги бичIчIулареб). 73. Эххебе араб гIор нахъ буссунареб. 74. Эххебе араб лълъецца гьобо хIалтIулареб. 75. Эххебе битIараб хIетIе сабаблъунги кколебила росс-лълъадиялда гьоркьоб рагIи. 76. Эххебемохъалълъ рещтIа, эххедемохъалълъ рекIа. 77. ЭххеберегIел гьечIеб эххедерегIел букIунареб. 78. Эххеде валагьарав гIодов ххутIаравила, гIодове валагьарав вахъун ккаравила. 79. Эххеде ваханагIан гьури кутакаб. 80. Эххеде йорххани, рокьи бугилан абула, гIодое къулани, къинай йигилан абула. 81. Эххеде мохъалълъ – чотIахъан, чи гьечIелълъув – багьадур. 82. Эххеде реххараб тIагъур гIодобе бачIинегIанги бихьинчияссе хIалхьи лълъикIаб. 83. Эххеде реххараб тIагъур гIодобе бачIинегIанги чияссул бахIарчилъи лIугьунеб. 84. Эххеде унелълъул, нахъвуссине ккеялълъулги хIисаб гьабе. 85. Эххедераялълъ – чотIацIакъ, чияр рокъов – саххават.

Хь % Хьаг чIчIегIерабгIаги, хъахIал ххинкIал релъуна, щакъи чIчIегIерабгIаги, хъахIаб кагъат басуна. Хьагида лълъурани, лахI бахуна, квешав чигун лIугьани, квешлъи бахуна. Хьагил хIал галида лъала, рукъалълъул хIал жанив вугессда лъала. Хьагил цIири гуреб цIцIогьохъе бертин, цIцIалкIил кIутIи гуреб балъгояб ригьин. Хьагинире рачIел ххинкIал хьагинир ратилищила. Хьагинисса гелгIанги камуларев. Хьамараб дудего буссунеб. Хьандон гIадамал холелани, ярагъ къваригIинароан. Хьаралда рекъонила хуриссаги бачIунеб. Хьаралълъуб хьараб бижулеб, питна бекьани, питна бижулеб. Хьиндалаз ххинкIал бакъде рахъулелила, ражи хьонде тIолебила. Хьитаз гьабураб чакмабаз кунеб. Хьитал къваридав чи – нух къваридав чи. Хьитал тIадго гIор бахунге. ХьодолI анкьго дару бугебила. Хьон къадараб хурул рижи къадараб. ХьонбакIил бутIрул гIадин, цоцаздасса кьурун руссарал росс-лълъадиялда асскIобалдасса кьурул нохъодаго лълъикIила. Хьонлъуда бакъваралдасса бакълъул гIатIояб лълъикIабила (цIул). Хьопода кьуричIони, тIилида бекизе кIолареб. ХьуйидалIго гьечIеб гIанкIкI – цIетIа лъураб гереги. Хьул лъурассул хIакъалдасса цIунаги. Хьул ххалат, хIалтIи къокъ. Хьул – ххалатаб жо, заман – къокъаб жо (Хьул ххалатаб жо, ххиял гIемераб жо). Хьул ххалатабила, хвел гIагарабила. Хьулал – рахъ-рахъалде щущан, хвел – гьезде чан къан. Хьулалълъул къвачIа ххалатаб жойила (Хьул ххалатаб жойила). ХьуцIцIал гIемералълъур иццал гIемерал, иццал гIемералълъур лъарал гIемерал. ХьуцIцIилI къараб хIамие бетIергьанчияссул гурони цIцIайи щолареб.

Чч X ЧчугIа кколессул роц лълъелIила букIине кколеб. Ччузе бокьулев, ххузе бокьуларев вукIунарев.

П _ Пагьму гьечIессда гьабида гIентIеро базецин лъалареб. Пайда гьечIеб гIелмуялдассаги цIунаги, гIамал гьечIеб черххалдассаги цIунаги. Пакъирзаби, мискинал бечедал чагIи! Палугьан гурони, квариде вахунаро. Панкъ гьабизе лълъим щвечIей, ЛълъелIе базе цIцIам щвечIей. Панкъил къулгьу, къолол бертин. ПасихIал рагIабацца богIол цагъур цIеларо. Пахьул бетIералда жанир меседил пикраби рукIунарел. Пашманассул магIу гIемераб, рокьи ккарассул ххабар гIемераб. Пашманлъи гьоркьоб гьечIеб роххелги букIунаребила, роххел лъалареб пашманлъиги бачIунаребила. Пер кунаресс хъал кунеб. Пикраби – магIарда, къварилъи – мугъзада нахъа. Пикру гIемерлъани, чи гIадаллъулев. Пикру – ццебе, ццим – ххадуб. ПиргIавние Муса камуларев. Пири пирханщинахъе зоб гъугъалареб. Пириялълъеги гъветI кIудияб бокьулеб. Питна бокьарасс багьана, ракь хъвалхьун, балагьулеб. Питнабазул мугьал хьани, балагьазул гьирал раччулел. Питнадул мугьал хьани, балагьалълъул тIор бала. Пихъ бижулареб гъветI гьурщулареб. Пихъ гьечIеб гъотIода тIил речIчIулареб, лълъим гьечIеб иццухъе гел бегьулареб. ПицIцIил рукъи гIадин, рекIунги вукIунге, цIакъго чияссдасса рикIкIалъунги вукIунге. ПонцIон рагIи бицунессул хIассил хIалакъаб. Пударулев чияссул гьабихъ рищни гIемераб. Пуланав чиясс мун чIвазехъин вугилан абидал, гьесс данде абурабила: «ВахI, дицца гьессие лълъикIлъи гьабун букIинчIо гури!» Пурцциде бараб гIазу гулидеги балеб. Пурцциде саву ккани, нилъалдеги кколеб. Пурцциде цIцIер бани, рии квачараб бачIунеб. Пурццил гIоркь ккурав вакъуларев, къохьол къимат лъалев вугьунарев. Пурццил хъвари къотIани, къолол бетIер дагьлъула.

Хь % Хьаг чIчIегIерабгIаги, хъахIал ххинкIал релъуна, щакъи чIчIегIерабгIаги, хъахIаб кагъат басуна. Хьагида лълъурани, лахI бахуна, квешав чигун лIугьани, квешлъи бахуна. Хьагил хIал галида лъала, рукъалълъул хIал жанив вугессда лъала. Хьагил цIири гуреб цIцIогьохъе бертин, цIцIалкIил кIутIи гуреб балъгояб ригьин. Хьагинире рачIел ххинкIал хьагинир ратилищила. Хьагинисса гелгIанги камуларев. Хьамараб дудего буссунеб. Хьандон гIадамал холелани, ярагъ къваригIинароан. Хьаралда рекъонила хуриссаги бачIунеб. Хьаралълъуб хьараб бижулеб, питна бекьани, питна бижулеб. Хьиндалаз ххинкIал бакъде рахъулелила, ражи хьонде тIолебила. Хьитаз гьабураб чакмабаз кунеб. Хьитал къваридав чи – нух къваридав чи. Хьитал тIадго гIор бахунге. ХьодолI анкьго дару бугебила. Хьон къадараб хурул рижи къадараб. ХьонбакIил бутIрул гIадин, цоцаздасса кьурун руссарал росс-лълъадиялда асскIобалдасса кьурул нохъодаго лълъикIила. Хьонлъуда бакъваралдасса бакълъул гIатIояб лълъикIабила (цIул). Хьопода кьуричIони, тIилида бекизе кIолареб. ХьуйидалIго гьечIеб гIанкIкI – цIетIа лъураб гереги. Хьул лъурассул хIакъалдасса цIунаги. Хьул ххалат, хIалтIи къокъ. Хьул – ххалатаб жо, заман – къокъаб жо (Хьул ххалатаб жо, ххиял гIемераб жо). Хьул ххалатабила, хвел гIагарабила. Хьулал – рахъ-рахъалде щущан, хвел – гьезде чан къан. Хьулалълъул къвачIа ххалатаб жойила (Хьул ххалатаб жойила). ХьуцIцIал гIемералълъур иццал гIемерал, иццал гIемералълъур лъарал гIемерал. ХьуцIцIилI къараб хIамие бетIергьанчияссул гурони цIцIайи щолареб.